QR Bilim  jáne  Ǵylym  Mınıstrligi Ǵylym komıteti M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń ǵylymı keńesiniń sheshimimen 2012 jyldyń 4 shildesinen 1 tamyzyna deıin  Mońǵolıa men RF Altaı respýblıkasy Qoshaǵash qazaqtary arasynda fólklorlyq ekspedısıa júrgizildi. Bul ólkege «Sheteldegi qazaqtardyń ádebıeti, fólklory, óneri» degen aýqymdy taqyrypty qamtıtyn  quramynda 6 ǵylymı qyzmetker, 1 mamandy teleoperator  qatysqan keshendi ekspedısıa  alǵash ret uıymdastyryldy. Biz ekspedısıa múshesi ádebıettanýshy ǵalym Aqedil Toıshanulyn áńgimege tarttyq.

–  Aǵa, osy jolǵy ekspedısıanyń jalpy barysy qalaı boldy? Qandaı aımaqtarǵa at basyn tiredińizder? 

–    Ekspedısıa barysynda Monǵolıadaǵy qazaqtar shoǵyrlanyp ómir súretin Ýlaanbaatar, Darhan, Sharyngol, Nalaıhan Harhorym t.b. aýyldardy sonymen birge qaladaǵy qazaqtar da qamtyldy.Bul óńirde ekspedısıa 4-14 shilde aralyǵynda ótti. Baıan-Ólgıı aımaǵy boıynsha Buǵyty, Altynsógs, Baıannýýr, Tolbo, Delýýn, Bulǵyn, Sagsaı, Ýlaanhýs, Sagaannýýr, Nogoonnýýr sýmyndary men Ólgeı qalasy qamtyldy. Qobda aımaǵy boıynsha Qobdanyń Bulǵyny, Qobda qalasy, Qobda sýmyny fólklorlyq ekspedısıada qamtyldy. RF Altaı respýblıkasynyń  Qoshaǵash aýdany, Jańa aýyl aýyly, Tóbeler aýyly, Gorno-Altaısk qalasy, Ýst-Kan raıony Turaty aýyly qamtyldy. Mońǵolıada 150 000, Reseı Federasıasy Altaı Respýblıkasy Qoshaǵash aýdanynda  12 000 qandasymyz ómir súrýde. Altaı Respýblıkasynda  207 000 halyq bolsa onyń 116 500 orys, 62,2 000 altaılyqtar, 12,1 000, ıaǵnı 6 paıyzyn qazaq ılenýde.

–  Ekspedısıadan qandaı oljamen oraldyńyzdar? 

–    Bul jolǵy ǵylymı ekspedısıada toqsanǵa jýyq kisilerdiń aýyzynan fólklordyń san-salaly úlgilerin, aıtalyq qara óleń, jumbaq, jańyltpash, betashar, joqtaý, syńsý, dinı qıssalar, ańyz,mıf,  tóıgeleý jyry men shóreleý jyrlary, sonymen birge fólklorlyq úlgiler jarıalanǵan sırek kezdesetin kitaptar jınalyp alyndy. Ekspedısıa músheleri mońǵolıa men reseıdegi  20–ǵa jýyq aqyn-jazýshy qalamgerlermen jolyǵyp, olardyń shyǵarmalaryn tekserip, kitaptaryn jınaqtady. Máselen, Mońǵolıanyń eńbek sińirgen qaıratkeri, belgili jazýshy S.Taýkeıulynyń 6 tomdyq shyǵarmalar jınaǵyn, aqyn Sh.Rahmetulynyń 3-tomdyq shyǵarmalaryn, Maǵaýıa Sultanıauly, Suraǵan Rahmetuly, Baıyt Qabanulynyń 3 tomdyǵyn, Erbaqyt Núsipulynyń prozalyq kitabyn jınastyrdy. Ulanbatyr, ­Ólgıı, Qobda qalasynyń kitaphanalarynda bolyp «Shuǵyla»,« Jańa ómir», «Úgitshi» sekildi gazet-jýrnaldardyń, sonymen birge sırek kezdesetin kitaptardyń kóshirmesin jasatty. Teatrtanýshy A.Muqan Baıan-Ólgıı drama teatry, sonymen birge aýyldaǵy kórkem ónerpazdar klýbynyń múshelerimen kezdesti. Baıan Ólgıı aımaqtyq teatrynyń tarıhymen, ondaǵy teatr qaıratkerleriniń shyǵarmashylyǵy týraly derekter jınastyrdy. Beıneleý ónerin zertteýshi Raýshan Qarǵabekova Ulanbatyr, Ólgıı, Qoshaǵash Jańa aýyl mýzeıinde saqtalǵan qazaq halqynyń qolónerine qatysty,  sonymen birge kásibı sýretshi, músinshilerdiń týyndylarymen jiti tanysty.  Mýzykatanýshy Zúlfıa Qasymova Ulanbatyr, Ólgıı, Qoshaǵashtaǵy ánshi-kúıshilermen kezdesip, sazgerlerdiń shyǵarmashylyǵyn zerttedi. Eńbek Abdolda, Arystan Abdolla, Alen Abdolla, Tileýbek Mýsa, Nurbolat Tabysqanuy sekildi sybyzǵyshylardyń murasymen tanysty. Estrada ánshisi Shuǵa Smaıylqyzymen Ulanbatyrda kezdesý jasady. Ánshiler halyq sazgerlerimen birge  F.Berjan, A.Tilegen, H.Musaıf, M.Erbol, B.Muratbek, Sh.Erbol t.b jergilikti kompozıtorlardyń ánin kóbirek oryndaıtynyn anyqtady.

–   Sapar barysynda qandaı tosyn syıǵa kez boldyńyzdar? 

–   Ekpedısıa barysynda qazaq halqynyń Jorǵa aıý bıi el arasynda áli de ómir súrip otyrǵandyǵy ǵylymı jańa nysan retinde alǵash márte anyqtaldy. Bul bıdi bıleýshiler «Jorǵa aıý» kúıin dombyrada oryndap, sonymen birge osy bıdiń shyǵýy týraly ańyzdy aıtyp, bıdi bıledi. «Jorǵa aıý bıi» kásibı deńgeıde telekameraǵa tartyldy. Ǵasyrlar kerýeninen symbatymen ótken halyq murasy  «Jorǵa aıý» bıiniń el arasynda  kezdesýi – shynymen tańǵajaıyp qubylys deýge bolady. Bul bıdi bıleýshiler tek bir aýylda ǵana emes, qaıta arasy alshaq ornalasqan ár aımaqtan jolyǵyp otyrǵandyǵy, bılengen bıdiń býyn rıtimi, mımıkasy   ózara uqsas bolyp keletindigi zertteýshilerdi tańdandyrady. Aıtalyq , bıdiń naǵyz naqyshyna keltirip oryndalǵan túrin Baıan-Ólgııdiń Delýýn sýmynyndaǵy  Samalhan Mardanqyzynyń (1938 jyly Baıan-ólgıı aımaǵy Ulanqusyn sumynynda týǵan) bıleýinde vıdıeoǵa túsirip aldyq. Ónerpaz bul bıdi jalǵyz aǵasy Qamza degen kisiden 1948 jyldary úırengendigin, qazir nemerelerine úıretip júrgendigin áńgimelep berdi. Dál osy «Jorǵa aıý» bıin Qobda aımaǵynyń Bulǵyn sýmynyndaǵy  Óken Saýyrbaıuly (1959 jyly týǵan) degen azamat ta kúıimen ilesip bıin bılep berdi. Bul kisiniń aǵasy halyq ónerpazy Qalqabek Saýyrbaıuly «Jorǵa aıý» bıin Ulanbatyr, Qobda teatryndaǵy úlken sahnalarda 1986 jyldary bılep, halyqtyń alǵysyn alǵan eken. Al Altynsógse sýmynyń turǵyny Ýathan Imammahmutuly degen aqsaqal da (1941 jyly Qytaıdaǵy Altaı aımaǵynyń Kóktoǵaı aýdanynda týǵan) «Jorǵa aıý» bıiniń bar ekendigin, ańyzymen birge aıtyp, kúıin shertip, bıin bılep berdi. Sonymen birge  Darhan ýýl aımaǵy Hongor sýmynynda turatyn Zulqarnaıyn Bekbaıuly (1938 jyly týǵan) da jorǵa aıýdyń bıin bılep kórsetti. Bul málimetterdi saralaı kele Monǵolıadaǵy qazaqtar arasynda qazaqtyń halyq murasy «Jorǵa aıý» bıiniń de keń kólemde taralǵandyǵyn baıqaýǵa bolady. Sonymen birge joǵarydaǵy ónerpazdar búgingi keń kólemde el arasyna jańa árleýmen taralǵan «Qara jorǵa» bıiniń kúıi men býyn rıtimi múlde ózgerip ketkendigin tilge tıek etti. Qazirgi «Qara jorǵa» dep  bılep júrgen kúı «Qos kúreń» nemese «Sal kúreń» dep atalatyn halyq kúıi ekendigin, al «Qara jorǵa» kúıiniń múlde basqa ekendigin aıtyp, kúıdi tartyp kórsetti jáne qara jorǵanyń kóne nusqasyn ózderi  bılep berdi.

Ekspedısıalyq jumystyń nátıjesinde qazaq halqynda bı bolmaǵan, nemese qara jorǵa bıi mońǵoldan taralǵan degen ústirt pikirler tolyq joqqa shyǵaryldy deýge bolady. Birinshiden, M.Áýezov fólklor týraly belgili bir zertteýinde «Qazaqta «Qara jorǵa» degen bı bar, ony bıleýshiler ańyzyn aıtady, kúıin de tartyp beredi» dep jazǵan bolatyn. Ekinshiden, Ospan batyrdyń ordasyna mońǵol marshaly H.Choıbalsan kezdesýge barǵanda qazaqtar án aıtýmen birge bı bılegen, muny marshaldyń kómekshisi Chagdarsúren esteliginde jazyp qaldyrǵan. Úshinshiden Zýha batyrdyń balasy Soltansharıp bastaǵan el Gımalaı asyp, Kashmırde biraz ýaqyt turaqtaǵan. Amerıka jýrnalıseri qazaq bosqyndarymen kezdesýge barǵanda olar ulttyq oıyn-saýyqty da qyzyqtap jazyp alǵan. Mınan Abyla degen batyrdyń alty jasar qyzy qara jorǵa sekildi ulttyq bılerdi bılegen. Amerıkada jarıalanǵan bul fotoderek  tabylyp otyr. Mınan Abyla apaı «Qara jorǵa»,   «Jorǵa aıý»,  «Kók tóbet»  sekildi bılerdiń bar ekenin aıtyp otyr.

–    Mońǵolıa qazaqtarynda aýyz ádebıetiniń qandaı úlgileri jaqsy saqtalypty?

–    Zertteý barysynda Monǵolıa qazaqtary arasynda jumbaq janry keń kólemde taralǵandyǵy, sonymen birge sonylyǵy, hatqa túspegen jańalyǵymen erekshelendi. Halyq arasynan ekspedısıa músheleri ǵylymı aınalymǵa áli de túse bermegen júzdegen  jumbaqtar jazyp aldy. Budan syrt erekshe nazar aýdaratyn jaǵdaı – «Joqtaý» janrynyń búginge deıin el arasynda aıtylyp kele jatqandyǵy. Bul janrdyń kóptegen úlgileri  halyq  arasynan erekshe ótinishpen jazylyp alyndy. Qara óleńniń qaımaǵy buzylmaǵandyǵy da dáleldene tústi. Buryn ǵylymı nysanǵa túse bermegen kóptegen tyń jańyltpashtar, maqal-mátelder, ǵuryptyq fólklor úlgisiniń erekshe úlgisi  «Qozyny tóıgeleý» jyry men  «Eshkini shóreleý» jyrlary da  ánimen birge jazylyp, ekspedısıa qorjynyna tústi. Erterekte jarıalanǵan halyq murasyna qatysty sırek kezdesetin jınaqtar, qoljazbalar jınalyp, skanermen kóshirilip alyndy.

–    Al, endi Reseıdegi saparlaryńyz jaıynda toqtala ketseńiz? 

–   Reseı Qoshaǵash aýdany Jańa aýyl, Tóbeler, Qoshaǵash turǵyndary, sonymen birge Altaı respýblıkasy Ýst-Kan aýdany Turaty  aýyly qazaqtary  keshendi ekspedısıaǵa tuńǵysh ret qamtyldy.  Qoshaǵash qazaqtarynda qara óleń, joqtaý, tarıhı ańyzdar, shejirelik derekter ájeptáýir saqtalǵany baıqaldy. Ásirese «Joqtaý» janrynyń bul óńirde ómirsheń salt ekendiginiń kýási de boldyq. Mysaly,  1928 jyly týǵan  Nurǵaısha Saqanqyzy qaıtys bolǵan kúıeýi soǵys ardageri Tegshin Nókenulynyń kıimderin tuldap, osy tuldyń qasynda otyryp, arysyn joqtaý saltyn atqardy. Bir erekshe aıtatyn jaıt –   qazaq baspasózinde áredik-áredik  «Kreshennyı kazahı» (Shoqyndy qazaqtar) degen ataýǵa ıe bolǵan Ýst-Kan aýdany Turaty aýylyn mekendeıtin 70 otbasy, jıyny 300 qandasymyz zertteýge qamtyldy. Bul  aıadaı aýyldan Sovet Odaǵynyń batyry Qydyran  Týǵanbaev, Jánibek Eleýsizov degen eki qaharman týyp shyǵýy tegin emes bolsa kerek. Zertteý barysynda osy aýylǵa qazaqtardyń ornalasýy týraly shejirelik derekter, olardy otyryqshy halyqtyń qalaı shoqyndyrǵany týraly málimetter, sonymen birge osy aýyl turǵyndarynyń qazir meshit ashyp, ımam saılap, ata dini musylmandyqqa bet burǵany týraly derekter jazylyp alyndy. Aýyldaǵy qarıalar qazaq tilinde erkin sóıleıtindigi án aıtyp, jyr jyrlaıtyndyǵy – ulttyq zerde men ımmýnıttettiń bekem ekendigin baıqatady.   Turaty aýylynyń turǵyny 1934 jyly týǵan rýy naıman,  sarjomart Kúlásh Júsipqyzy basqa emes aldymen  bylaısha «Elim-aıdyń» zarly áýenine basty:

Shaǵı shapan kımesem sán kelmeıdi- aý,

«Elimaıǵa» salmasam án kelmeıdi, Elim-aı, elim-aı.

Boıynda turatynyń arsha ap júrmin,

Arshamdy kótere almaı sharshap júrmin, Elim-aı, elim-aı.

Týysym sonaý júrgen aman deıdi –aý,

Habaryn ózim baryp  kórsem eken, Elim-aı, elim-aı!

Áńgimelesken Haziret Ábdilda