1945 jyldyń 30 aprelinde, sovet-german soǵysy aıaqtalýǵa toǵyz kún qalǵanda geologıalyq ekspedısıanyń Betpaq Dalada adasqan Ý2 sholǵynshy aeroplany jaǵarmaıy sarqylyp, sharasy taýsylǵan eń sońǵy sátte kóz ushyndagy bozǵyl oıpańda adam turaǵy baryn ańdady. Ien emes, eldi meken; burqyraǵan tútin shyqpasa da, qaraýytqan tirshilik nyshany anyq baıqalady, tipti, taıaý mańda úıir jylqy jaıylyp júr. Adam turaǵyna bet burarburmastanaq motordyń úni óshti, propeller syr etip, býaldyr sheńberge aınalǵan da, emeski tarmaqtanyp, keri serpile bere qalt tynǵan. Júzip emes, jer baýyrlaı qalyqtap kele jatqan ushaq boz oıdyń jıegine, baıalysh, jýsandy surǵylt dóńeske lyqsı tekirektep baryp qonǵanda búkil dalany tumshalaǵan tynyshtyqtan qulaq jaryla jazdaǵan. Aeroplan ishindegi úsheý - aldyńǵy kabınadaǵy ushqysh orys, artqy, ol da bir kisige arnalǵan kabınadaǵy buttaryn aıqastyryp, qarama-qarsy otyrǵan dóńgelek, jyltyrbet qazaq pen evropalyq ekeni, azıat ekeni aıyrǵysyz, qońqaqmuryn, kókkóz, sirá kavkazdyq gújban qara - "ýh!" dedi me, "ah!" dedi me, tereń tynys alyp, bir sát únsiz kalǵan. Sodan soń ushqysh dalbaıynyń qulaǵy jalbyrap, kóterile bere, keri buryldy da, álde keıingi ekeýdi, álde Betpaqtyń meńireý dalasyn syqpyrta balaǵattap aldy, "Slava bogý, jıvy!" - dedi kózi jypylyqtap, yrjıa kúlgen kazaq; yzaly ushqysh aıaǵyn syrtqa asqan kezde ǵana kóterilgen. Úsheýi de jerge tústi. Túsken kezde ǵana ańdady: dymsyz, qımylsyz tynǵan myna mań dala, meńireý ıende salbyraı jer baýyrlaǵan, sonshalyq kishkentaı, sonshalyq beıshara kepke túsken kók jasyl ushaqtyń oń jaq qaptalynda, anadaıda, teris qarap kúıbeńdegen jan ıesi – kádimgi tiri adam ósip shyǵypty. Álde jer qazǵan, álde topyraq arshyǵan keıpi bar, bularǵa nazar aýdarmaıdy. Aspannan túsken úsheý jaılap basyp qasyna kelgende sál irkilip, qyryndaı qarady da, jumysyn jalǵastyra berdi. Aspannan túsken úsheý tamaǵyn kenep mekirendi, bylsh-bylsh túkirip, qaqyryndy:, uıyǵan aıaq, qoldaryn jazyp otyryp-turdy, esinep kerildi – jerdegi jalǵyz sharýasyn toqtatpaǵan. Osynshama ystyqta júni syrtyna aınaldyrylǵan teri ton, tóbesi ońyp, páre-páre jyrtylǵan pushpaq bórik kıgen jaman qazaqtyń munshama pańdyǵyna, pańdyǵy emes, topastyǵyna qany qaınaǵan, onsyz da jarylǵaly turǵan lechık jer tebindi, jumyr basyndaǵy jyltyraqty, túımeli bylǵary dalbaıynyń tebingideı qos qulaǵy jalbań-jalbań etip:

– Gde je my nahodımsá, chert by tebá pobral?! - dep, yshqyna zekirdi. Jerdegi jyrtyq bórikti jalǵyz jalt qarady. Tanaýy qýsyrylǵan túzý

qyr muryndy, bıik qabaq, qıǵash murtty, jasy kyryqtyń jýan ústindegi sulý kisi eken. Ózi sap-sary, kózi tuzdaı kók. Orys. Orys bolǵanda, jalbyr ton, jyrtyq bórkine qaramastan, óńi sýyq, aıbyndy orys. Aspannan túsken úsheý tosylyp qaldy. Basqalarynyń birer qadam jaqyn turǵan qazaq keýdeden urǵandaı keri shegindi.

– A?.. Kim... Bul qaı jer?..- degen sasqalaqtap.

Jerdegi jalǵyz aspannan túsken úsheýdiń árqaısysyna jikteı, teksere qarap aldy da, jaıbaraqat, jeńil kúrsindi; asyqpaı búrylyp, sharýasyn qaıta jalǵastyrgan. Aspannan túsken úsheý jerdegi jalǵyzdyń qam-qareketin sonda ǵana paıymdady. Kisi kómip jatyr eken. Jańa ǵana kemip bolǵan. Endi qolyndaǵy sholtıǵan kishkentaı kúrekpen tómpesh úıik etegindegi shashaý

2

topyraqty jınaqtap, jan-jaǵyn ońdap jatyr. Ońdap bitti. Qabirdi qasqyrjon qalypqa túsirdi. Sodan soń tizerleı otyryp...

"Aǵý-ý-ýzz bıllahı-ı..." Kúmbirlete quran oqýǵa kirisken. Bar maqamyn keltirip, uzaq okydy. Qansha uzaq oqysa da aqyry bitti. Bitip, "Allahý akbar!.." dep betin sıpady. Betin sıpaǵan soń sál únsiz otyryp, jer taıanyp baryp ornynan turdy. Kókpeńbek kózi móldiregen tap-taza jas eken. Qýsyrylǵan tanaýy, kúreń murty, úshkil ıegine deıin. Jerge basy jetkenshe ıilip, dóńkıgen qabirdiń dymqyl topyraǵyn sylady. Qatarynda dál osyndaı, biraq basylǵan, kebersigen, ústine soıaý-soıaý aq sorań shyqqan, qubyla betine arbaq-sarbaq sekseýil saıǵaq shanshylǵan úlkendi-kishili taǵy eki qabir bar eken. Qaraly jalǵyz olarǵa da táý etti.

– Prımıte nashı soboleznovanıa... - dedi aspannan túsken úsheýdiń ortanshysy – ulty, tegi belgisiz gújban qara basyndaǵy kenep qalpaǵyn alyp.

– A... ıá... soboleznovanıe... artynyń qaıyryn bersin...- dedi qazaq mińgirlep.

Bylǵary dalbaıynyń qulaǵy jalbyrap, endi aıran-asyr bolyp turǵan ushqysh orys jerge túkirdi. Eshteńe estimegen, eshteńe ańdamaǵan keıipti qaraly jalǵyz sholaq aǵash kúregi men temir qaılasyn qoltyǵyna kystyryp, oıǵa – qaraýytqan qystaýǵa qaraı aıańdady. Aspannan túsken úsheý birine-biri qarap az bógeldi de, úsheýi birdeı shalbarlarynyń aýyna qol saldy; túımelerin aǵytyp, neshe saǵat boıy aspanda jınaqtalǵan zárin sol turǵan jerlerine boryldata tókti de, ıyqtaryn qomdap, silkinip alyp, qoıý qapyryqta maltyǵandaı, salyqqan aıaqtaryn súırete basyp, aýyl ıesiniń sońynan erdi.

Oıdaǵy qystaý – jalǵyz úı eken. Úı emes, tóbesi túıetaılana jabylǵan jerkepe. Áýdem jerde dóńgelektene tigilgen sekseýil sharbaq, basy kúrgeılengen qudyq kórinedi. Úı irgesinde, aq topyr jelige baılanyp eki-úsh qulyn, úıezdegen birneshe bıe men taı tur.

Aspannan túsken úsheý kez kelgen qazaq aýlyna barǵandaǵy ádet boıynsha úıge suraýsyz kirdi. Kirgende, tekshe baspaldaqpen tómen tústi. Birden salqyn lep soqqan. Kepe tereń eken. Tereń, bıik, keń. Arbaq-sarbaq, jýandy-jińishkeli sekseýilmen jabylyp, tóbesine ár jerden tireý qoıylǵan. Qabyrǵa qý butalarmen sharbaqtalyp, laımen sylanypty. Keı jerleri jarylyp túsken; áktelmegeli kóp bolǵany baıqalady. Edende kıiz de, tekemet te joq. Teri. Qatarlastyra, qabattastyra tóselgen, qaba jaly tógilgen, jıren aralas óńsheń kókboz jylqy terisi. Tómendegi buryshta tik tartpa murjaly, bıik qazandyq. Tór jaq qazaqy jal peshpen bólingen sıaqty, ortasynda arqalyǵy úshkil, tapaltaq esik kórinedi. Esikke túr-túsi belgisiz, ár jeri setinep jyrtylǵan kenep perde ilip qoıypty. Aspannan túsken úsheý joǵarǵy bólmege ótýge batpady, aýyzǵy úıge, tórgi kabyrǵaǵa arqalaryn tirep, jumsaq taı týlaq ústine otyra-otyra ketken.

Úı ıesi manaǵydaı emes, óńi jylyǵan, biraq sol únsiz qalpy, bosaǵada turǵan úlken qara torsyqty tolǵaı pisip, aǵash saptaıaqqa qymyz quıdy da, gújban qaraǵa ákep usyndy. Gújban qara – qazaqqa berdi, qazaq – orysqa ustatty. Kelesi aıaq qazaqqa usynyldy – gújban qara ishti. Sońǵy aıaq orysqa tartyldy – qazaq ishti.

– Barymyz osy...- dedi úı ıesi alaqanyn jaıyp. –Meıman kútpep edik. Ári qaıǵy ústine keldińizder...

3

Qazaqsha aıtqan. Taza sóılegen. Úsheýi birdeı, tóbeden urgandaı, tym-tyrys otyryp qaldy.

– Qaıtys bolǵan... kim, joldasyńyz ba?- dep surady sálden soń qazaq.

– Joq ... Mende qudaıdan basqa joldas bolǵan emes,- dedi úı ıesi kúrsinip.- Tóbedegi ala kóleńke sáýle túsip turǵan jarǵaq terezege karady.

toqtady. Tuqyryp, judyryǵyna taıanyp otyryp qaldy.

— Bul qaı jer?- dep surady qazaq.

— Betpaq...- dedi úı ıesi.

— Betpaq bolǵanda... Betpaqtyn qaı jeri?

— Kókjaılaý,- dedi úı ıesi.

— Kókjaılaý bolǵanda... qaı tus?..

— Qaı tus?- Úı ıesi sozalańdap, murtyn shaınap az bógeldi.- Sypataı myrza kelip qonystanǵan tusy.

Qazaq qalǵan eki serigine qarap, ıyǵyn qıqań etkizdi. "Mine, qyzyq adam,-

dedi orysshalap. – E shteńe uqpaıdy, eshteńe bilmeıdi..." "Aýdanyn, oblys, kolhozyn sura,- dedi ushqysh.- Qalǵann kartadan taýyp alamyz".

— Qaı kolhoz, qaı aýdanǵa jatasyz?- dep surady qazaq.

— Kolhoz... Qalqoz...- dedi úı ıesi ashshy jymıyp.-Qalqoz ornady ma aqyry? Qulamaı áli tur ma?.. Men bilmeımin qalqoz-malqoz degendi. Joq men úshin qalqoz-malqoz!..

Qazaq bar estigenin joldastaryna aýdaryp jetkizgen.

— Sovet ókimetiniń bar-joǵyn da bilmeısiń be?- dep surady ushqysh oryssha. Qazaq: "Sovet ókimetine qalaı qaraısyń?"- dep aýdardy.

— Men úshin alla taǵalanyń ókimetinen basqa patshalyq joq,- dedi úı ıesi.

— Onda bizdiń jerimizge tutqıyldan, opasyzdyqpen basyp kirgen zulym jaýmen bútkil Otanymyz, bútkil Otanymyzdaǵy alpys ult tórt jyl boıy keskilesip soǵysyp jatqanyn da bilmeısiń ǵoı?

— Baıaǵy aq pen qyzyl ma?- degen qarsy saýal qoıdy úı ıesi.

—Qaıdaǵy aq! Azamat soǵysy, odan sońǵy kollektıvızasıa, odan

keıingi   Stalındikbesjyldyqtar   túgel jeńispen aıaqtalǵan. Uly Otansoǵysy! Nemistermen soǵys!— Nemistermen?— dedi úı ıesi shynymen tańyrqap.— Taǵy ne jetpeıqaldy? —Jetpegeniqalaı?—dedi   qazaq kózi tóbesine   shyǵyp.— Biz Otan

úshin!.. Uly Stalın úshin! Tutqıyldan basyp kirdi. Opasyzdyqpen shabýyl jasady!..

—Sender ózderiń bastap jibergen joqsyndar ma? Úı ıesiniń aqyly kemisi anyq boldy.

—Óziń bastaǵany qalaı?— dedi qazaq sonda da toqtaı almaı.— Biz... Biz degen...

—Siz degen búkil jıhandyq revolúsıa jasaýyńyz kerek edi ǵoı. Sol jer júzilik tóńkeristi Germanıadan bastasańyz nesi bar!

4

—Endi ornatamyz,— dedi qazaq ózelenip.— Búgin-erteń Berlınniń tóbesine jeńis týy qadalady. Sodan soń búkil Evropada sosıalızm jeńip shyǵady. Sodan soń Amerıka...Bizder — uly Stalın bastaǵan bólshevıkter...

—Toqtat, aqymaq!— Úı ıesi oqys aqyrdy. —Ǵafý etińizder,-dedi keler sátte. —Siz...—Qolyn keýdesine basyp, aıran-asyr gújban qaraǵa basyn ıdi.

—Siz...—Tiksinip, atyp turýǵa yńǵaılanǵan shombal ushqyshqa taǵzym jasady.—Siz de...— dedi quty qashyp, qyzara tership, tuqyryp otyrǵan qazaqqa, tóbesinen asa qarap.—Meımansyzdar, kiná menen. Al endi... kelgen izderi-ńizben keri qaıtasyzdar. Aman-túgel túrǵanda. Mine esik. Áne dala...

Sóz ańǵaryn uqpasa da, úı ıesiniń astam sóılep otyrǵanyn baıqaǵan, keshirim suraǵanǵa, bas urǵanǵa qanaǵattanbaı, yzalana bastaǵan, tapansha qabyna qoly eki-úsh ret baryp qaıtqan ushqysh ornynan kóterile berdi. Áńgime mánisin surap edi. "Sýmashedshı!— dedi qazaq.— Nenarmalnyı!.." Biraq úı ıesine sypaıy sóılegen.

—Otaǵasy! Munyńyz adamshylyqqa jatpaıdy. Biz — jaı qydyryp kelgen emes, apatqa ushyraǵan, adasqan jolaýshylarmyz. Biz benzınimiz taýsylyp qondyq... – Otaǵasy qarq-qarq kúldi.

—Naǵyz balshabek ekenderińe sendim,—dedi kúlkisi qalt tyıylyp. — Naǵyz temir balshabek-sińder. Daryldap, dúrildep ushasyńdar, biraq nege ushqandaryńdy, qaıda qonatyndaryńdy bilmeı-sińder, benzenniń az-kóbi, baǵdardyń oń-soly — báribir, kóp bolsa da sarqasyńdar, oń bolsa da adasasyńdar, aqyry, mashına órtenýge jaqyndaǵanda bes júz shaqyrym tóńireginde bir tamshy sýy joq Betpaqtyń qaq ortasyna kelip túsesińder! Jáne sol qý medıen shólge, aptap pen apat oshaǵyna ózderiń tyqsyryp qýǵan, qoǵamnan tys dep jarıalaǵan, kózin joıyp, tuqymyn qurtýdan basqa eshteńe oılamaǵan qas dushpannan — el amanda taýyp alǵan, tynyshtyqta tilep alǵan dushpandaryń-nan kómek suraısyńdar. Kómek! Bir tamshy maı! Bir tilim nan! Joq! Mende jermaı joq. Nan da joq. Bolsa da bermes edim. Bir jutym sýsynǵa raqmet aıtyńdar. Kim ekenderińdi bildim — endi ol da joq! Taza dúnıeni, keń dúnıeni bylǵamańdar, taryltpańdar! Aýlaq!

Sharasyz úsheý syrtqa shyǵyp keńesti. Qý medıendegi jalǵyz úı álde beketshi, álde qoryqshy. Taıaý mańda, tym qursa elý-alpys shaqyrymda eldi qonys bar. Qatynas bolmaýy múmkin emes. Úsheýi ekige bólinip, jer kepeni birer shaqyrym jerden dóńgelek aınalyp shyqty. Eshqandaı soqpaq, sorap baıqalmaıdy. Eshqandaı tirshilik belgisi joq. Jalańash topyraǵy sýyrylǵan, oıdym-oıdym bolyp, surǵylttana shubartqan dóńeste júrgen tórt-bes jylqy bular taıaý kelgende osqyra oıqastap, dem tartyp azǵana bógeldi de, dúrkireı qashpaǵanymen, ysyryla syrǵyp, aýlaǵyraq baryp jýsady. Tym qursa torǵaı ushsaıshy. Tyshqan júgirip ótseıshi. Qulaqqa urǵan tanadaı. Besinge aýǵan kún bar qyzýyn jańa tapqandaı, boıyńdaǵy bar dymyńdy soryp, qýyryp, órtep barady. Kóz, jeter kók jıekte kóleńke bolar buta kórinbeıdi. Manaǵy qymyz qandy keptire, qaryndy ashtyra túskendeı. Úsheýi salbyraı múlgip turǵan aeroplanǵa áreń jetti. Jansyz qanat kólenkesinde az-maz es jıǵan. Óz jaǵdaılarynyń qanshalyq aýyr ekenin sonda ǵana úǵysty. Árıne, japandaǵy úı úlken jermen baılanyspaı turmaıdy. Biraq qashan? Ólikti jalǵyz ózi qoıǵanyna qaraǵanda, taıaý mańda el joq. Múmkin, bir aıdan soń qatynasar.

5

Múmkin, bes aıdan soń... Esersoq otaǵasymen kelisimge kelmeı bolmaıdy. Elshilikke, árıne, domalaq bet, myqyr qazaq taǵaıyndalǵan.

Elshiniń barýynan qaıtýy tez boldy. Mynaý!— jaı ǵana jyndy emes, qutyrǵan jyndy eken. Sender meniń tutqynymsyndar depti. Ne isteıtinimdi áli sheshkem joq. Múmkin, qatalap ólýge shólge aıdap tastaımyn. Múmkin, sol, aeroplandaryńnyń túbinde, áke-shesheme, áıelime qurbanǵa shalyp, malsha baýyzdarmyn. Ózim de oılanyp otyrmyn depti. Keshke deıin oılandym. Kún batqansha taǵdyrlaryń sheshiledi! Dál osy sátte orys ushqysh jarylyp ketti. Qoly dirildep, qabyn áreń aǵy-typ, belindegi tapanshasyn alǵan. Balaǵattaı túkirinip, ornynan turǵan. Gújban qara ashýly ushqysh-ty ońaı toqtatty. "Vasılıı Vasılevıch!— degen.— Bul — tegin adam emes. Tolyq qarýly...

Qalaı baıqamadyńyzdar,— degen sodan soń.—Tórgi úıde, qabyrǵada maýzer tur ǵoı. Kádimgi, revolúsıa-lyq, "tovarısh Maýzer..." Sán úshin ilmegen, árıne. Túrine, minezi men sózine qarańdarshy. Qazaq emes. Orys ta emes. Múmkin polák, múmkin fransýz. Qaıdan keldi? Ne bitirip otyr? Múmkin nemis agenti shyǵar...

Qalaı uqpaısyńdar! Aqyl-esi túzý. Tek eshteńeden qoryqpaıdy. Óte qaýipti adam. Pýlemet, bomba shyqsa da tańyrqamas edim...

Budan soń ushqysh orys jýasyp qaldy, óz sózinen ózi shoshynǵandaı, taýlyq gújban qara da tútigip, qunysa kishireıgen. Myqyr qazaq bolsa bolmasa taıaq jegen ıtteı.

Biraq kesh batpaı qoıdy. Araǵa taǵy da elshi salýǵa týra kelgen. Qoryqsa da qaırany joq tildes týysyń.

Jyltyr bet myqyr qazaqtyń barýy tez, qaıtýy uzaq boldy. Bosatam, tolyq erkindik berem depti. Iaǵnı, tóńirektiń tórt buryshyna jol ashyq. Qalaı ashyq? Solaı ashyq. Eshkim ustamaıdy. Qalaǵan jaǵynyzǵa ketesiz. Ras, tórt júz shaqyrym tóńirekte sý joq. Biraq báribir qatalap óledi — osy Kókjaılaýda da sý joq. Bar, áıtse de tamshysyn tatyrmaıdy; Eger ketse ǵana...

Eki torsyq sý beredi. Árıne, torsyǵymen qosa, tegin. Bir aptaǵa jetedi. Artyǵymen jetedi on kúnge. Jetkize almasa obaldary ózderine. Aıtpaqshy, taǵy bir sharty bar. Sý alardan buryn orys ushqyshtyq tapanshasyn ákep berý kerek, bar oǵymen. "Eger bul shartty qabyldamasańdar,— depti, tutas arsenal

— qanshama oǵy bar maýzer, úsh vıntovkany qatarynan kórsetip,— kóp uzatpaı-aq úsheýińdi de atyp tastaımyn. Qalaı? Itteı qylyp. Jalǵyz-aq besatarmen. Asyqpaı aıańdap, anaý tuqyl tapanshalaryńnyń qary-my jetpes shamaǵa deıin baram da, baptanyp, raqattanyp kózdep turyp, úsh-aq oqpen. Kúmándaryń bolmasyn. Oılanýǵa otyz mınýt. Odan ary... kún batyp ketse, anda-mynda qashyp, áýrege túsiresiń-der..."

Japanda qalǵan úsheý aqyldasa kele esersoq jalǵyzdyń barlyq shartyn qabyldady. Ushqysh qarýyn tastaǵan. Taýlyq gújban qara men jyltyr bet myqyr qazaq sý toly torsyq, arqalaǵan. Oqpany úńireıgen maýzer astynda aýyldan shyǵyp, týra batysqa—tolqyna býaldyrlanǵan, tep-tegis kókjıekke tirelip, sát ozǵan saıyn shetinen jemirilip bara jatqan meıirimsiz qyzyl dóńgelekke qaraı bet túzegen.

—Balshabekter almaıtyn qamal joq! Balshabekter qandaı qıyndyqty bolmasyn jeńedi! Troskıı joldasqa, Stalın men Býharın joldastarǵa jalyndy sálem aıta baryndar!—dedi meıirban otaǵasy bulardyń sońynan

6

aıqaılap.—Marksızm—adamzatty baqytqa, nurly bola-shaqqa bastaıtyn eń dańǵyl jol! Alǵa, joldastar, alǵa!

Arada sút pisirim ýaqyt ótkende eki aıagy salandap, sońdarynan qýyp jetti.

—Esirik uran astynda mılaryń ashyp ketken eken, joldas emes joldastar!—degen, jaıdaq at ústinde myqynyn taıanyp.—Batys jaq—qalyn qum, elsiz ıen. Ontústikke qaraı júrinder. Týra ontústikke. Segiz-toǵyz kúnde, ary ketse eki aptada ne el shetine, ne sý shetine jetesińder. Adastyrǵanym emes. Qandaryńa ortaǵym joq. Endigisi ózderińe baılanysty. Aıtpaqshy,— dedi atynyń basyn bura bere,— mynaý — senderge... búgin jambasy jerge tıgen ákemnen sálemdeme...

Túkti teri dorba ishinde eki-úsh kesek pisken et bar eken. Ystalyp súrlengen, maıly, qyrtysty, óńdi et. Jáne ushqyshtyń bylǵary qapty tapanshasy. Barlyq oǵymen.

—Dávol! — dedi ushqysh tistenip. Aıryqsha kúshti taǵy birneshe sóz aıtty.

—Dezertır! — dedi gújban qara.— Soǵystan qashqan.Biraq óziniń esi túzý emes sıaqty.

—Shpıon!— dedi jyltyr bet qazaq.— Myna torsyqtaǵy sýdy ýlap bergen joq pa eken?

—Óziń quıyp aldyń ǵoı,— desti qalǵan ekeýi.— Týra qudyqtan.

—Iá, solaı eken ǵoı. Qudyǵy bireý-aq sıaqty, ózi de iship otyr, ýlaı qoımaǵan shyǵar. Onda etin ýlap ákeldi...

—Aldymen saǵan jegizip tekseremiz,—dedi ushqysh orys jergs túkirip.— Injenerıshko! Qansha oqytsaq ta, mal kúılerińde qalasyńdar! Ózińe kók tıyn paıdasy joq kendi nemenege izdeısiń? Júrmeısiń be, mal sońynda baıaǵydaı...

—Vasılıı Vasılevıch! Siz askarblaıt etpeńiz, pajalysta, —dedi

jyltyr bet myqyr qazaq oryssha mánerlep,dámdep,biraqımenshekteısóılep.— Sovet   ókimetiniń arqasyndabiz de   jetildik.     Baıaǵy qaıyrshyturmystaǵy nadan qazaq   joq qazir... Bastaýshymyz   úly Stalın,aǵa halyq—uly   orys   halqynyń   arqasynda...Ákelik qamqorlyqtyń arqasynda,

taǵylyqtan, feodalızmnen attap ótip, sosıalızm ornatyp, adamzattyń nurly bolashaǵy — komýnızmge qaraı...

—Idıot!—dedi Vasılıı Vasılevıch aıqaılap. —Mine,seniń jetken komýnızmiń!— Qaraýyta shógip bara jatqan tuldyrsyz tóńirekti kórsetti.— Eshe shpıon izdeısiń! Men taptym. Sensiń naǵyz shpıon! Dıkıı dalańda bizdi ádeıi adastyrǵan. Atyp tastaımyn, sýkın syn! Sonda eki býrdúk Efendı Mýstafaevıch ekeýmizgs bir aıǵa jetedi. Svoloch ty etakıı! Sóıleısiń eshe!..

Taýlyq gújban qara ashýly orys pen kinály qazaqty sabyrǵa shaqyrdy. Podopytnyı krolık-teriń men bolaıyn dep, ettiń shetinen taramdaı úzip, aýzyna salǵan. Sodan soń úsheýi túrǵan jerle-rinde qarama-qarsy otyra qalyp, tuzdalmaǵan, qurǵaq kepse de qatpaǵan, maıly etten shókimdeı úzip, azǵana jedi, bir jutymnan sý ishti. Bireýi Allaǵa, bireýi Aısaǵa syıynyp, oryndarynan turdy.

—Erteń barlyq elderdiń eńbekshileriniń Birinshi Maı merekesi!—dedi qudaısyz qazaq.

—Ýra!— dedi kúrjıgen taýlyq. —Al, jyljıyq...

7

—Poslýshaıte, Vasıl Vasılevıch,— dedi qazaq. artynyp, qomdanyp qatyp. —Bizdiń qazaqtardy aıtam, Interesnyı narod. Qalada ǵoı, saltanatty jıyn, mıtıń,demonstrasıa. Al munda — kolhozda, toıǵa dep arnaıy mal bosatady. Áıtpese toı dep sanamas edi. Ózim kýá boldym.Soıyp jep, ózderinshe kádimgideı máre-sáre bolady...

—Biz erteń seni soıyp jeımiz,— dedi orys.

—Jeı almaısyń, Vaska,— dedi taýlyq. —Sý joq.Aqymaqsyń sen, Vaska. Jáne,— dedi alǵa túse bere,— óte nashar adamsyń... Zıankes...

—Joldastar!— dedi qazaq.— Arazdasar jer bul emes.Birligimizdi buzbaıyq. Uly sovet halqy ınternasıonaldyq dostyǵynyń arqasynda ǵana jeńiske jetip otyr!..

—Idıot!— dedi Vasılıı Vsaılevıch jerge túkirip.—Baran ty parshıvyı!..

Úsheýi jarqyrap jańa shyqqan Tul qatyn juldyzyn oń ıyqqa salyp, tústikke bet qoıdy.

Arada on úsh kún ótkende nemis shpıonyn ustaý maqsatynda Tashkent túbindegi ásker bóliminen arnaıy shyqqan eki samolet Betpaqtyń qaq ortasyndaǵy, eshbir kartada joq, jasyryn pýnktke jıyrma tórt kisilik parashútti desant túsirdi. Azǵana ańystań soń, syrtqy esigi dál laqtyrylgan qosar granatpen talqandalǵan jertóle uryssyz hám shyǵynsyz alynǵan. Úsh bólme eken. Aýyz úıde tóńkerilip jınalgan qazan-oshaq, aıaq-tabaq, ártúrli turmystyq buıymdar men edenge tóselgen, qabyrǵaǵa ilingen jylqy terilerinen basqa eshteńe joq, tórgi úılerde sekseýil butalarynan býyp jasalǵan eki tósekke muqıat jınalǵan birneshe eski tekemet, alasha, keı jeri tyqyrlanyp, túgi tússe de óńi taımaǵan qaly kilem, kezinde táýir matadan qabylgan, qazir ońyp, setinep, ábden tozǵan eki-úsh kórpe ǵana bar eken. Rasıa nemese basqadaı baılanys aparatýrasy, qarý-jaraq qoımasy tabylmady. Taıaý mannan jaıylǵan mal ıá shetin tirshilik izi baıqalmaǵan. Shań-topyraq baspaı, áli qopsyp jatqan kúl, jylkshyń tobarsyǵan tezegine qaraǵanda, nemis shpıony osydan eki-úsh kún buryn ǵana boı tasalaǵan sıaqty. Uzap ketýi múmkin emes edi. Qaýipti dushpandy izdeýge jańa kúshter qosyldy. Betpaqtyń medıen shólin ońdy-soldy sharlaǵan, batysta Sarysýdy saǵalap, Jetiqońyrdy súzgen, tústikte Moıynqumdy Hantaýǵa deıin túgel tekserip, teristik shyǵysta Arqaǵa asyp, Jeltaý men Ortaýǵa deıin baryp qaıtqan, memlekettik-áskerı máni zor úlken operasıa kezinde eki samolet apatqa ushyrady, bes adam dızenterıadan, jeti adam shóldsn óldi. Tereńnen oılap, muqıat júrgizilgen osynshama jumysqa qaramastan, nemis shpıony sýǵa batqan tastaı iz-túzsiz joǵaldy.

Biraq bizdiń qyraǵy chekıser izdestirý sharalaryn toqtatpaǵan. Aqyry, talmaı júrgizilgen tabandy jumys nátıjesinde, bet perdesin ózgertken, jaýlyqtyń jańa bir tásiline keshken qaskóı dushpan quryqqa tústi. Arada bes-alty aı óter ótpeste, qys kózi qyraýda, Shýdyń jaıylma etegindegi Jýantóbe aýlynda, ashyq aýyz, nemese ol da jat pıǵyldy basqarma men ferma meńgerýshisiniń senimine kirip, kádimgi sovet kolhozshysy kebinde jylqy baǵyp júrgen jerinde tutqıyldan ustaldy. Qaterli jaý arnaıy kúzetpen qajetti jerge jetkizilip, tıisti jaýapqa tar-tylǵan.

Nemis shpıony, nemisshesi turypty ǵoı, aǵylshynsha da, fransýzsha da jaqsy biledi eken. Al oryssha, qazaqshaǵa birdeı. Jáne bir ǵajaby,

8

qazaqsha erkin, tipti sheshen sóılegenimen, jaza almaıdy; kerisinshe, oryssha bile tura sóılegisi kelmeıdi, tek jazady. Jazǵanda,"bir bet, eki bet emes, tutas bir dápter. Kitap dese bolǵandaı. Kolhozdyń baqqan maly, ekken egini, jumsaǵan qarjysy tirkeletin, ústi jypyrlagan tańba, etegi aıdaq-soıdaq syzyqty, arnaıy túptelgen, muqabaly, tabaqtaı sary kitap. Tóbesin astyna túsirip, aıaǵyn ústine keltirip, teris jaǵynan bastap jazypty. Sonyń ózinen-aq jaýdyń jat pıǵyly tanylǵan. Eń soraqysy bul – qazirgishe emes, eskishe jazý edi, ıaǵnı, patshalyq tártip kezindegi "ıat" deı me, buǵanasy shyǵyp, belinen býylǵan "s" me, sol baıaǵy zaman kitaptaryndaı. Býrjýılardyń kóńilge toq, kózge aldamshy, ırek-ırek husnı-haty. Shpıon áýelde eshteńeni moıyndamaǵan, Tipti, qazaqsha ǵana sóıledi. Biraq bizdiń chekıserdiń qolyndaǵy derekti aıǵaq

— syrttaı qaraǵanda beıkúná kóringsn, muqabasynda "Knıga ýcheta" deıtin japsyrma-sy bar qısap kitaby moıyn burǵyzbady. Al sonsha beınettenip, nege tutas bir kitapty toltyryp shyqty desek, ol da ap-aıqyn: shpıon órisi tarylǵanyn, qaıda barsa qutylmaıtynyn ańdaǵan, ańdaǵan da, ózin aqtaıtyn, aqtaıtyn emes, basqa bireý etip kórsetetin derekter jınastyra bastaǵan. Mine, gáp qaıda! Biraq osy jazý óziniń túbine jetti. Shalaqazaqpyn, tatarmyn, qazaq arasyna burynnan sińgen taǵy birdeńemin dep tabandap otyryp alsa, tergeý isi tyǵyryqqa tirelmegenimen, birtalaı qosymsha qıyndyqqa ushyraıtyn edi. Shpıonnyń oryssha saýaty, qaskúnemdik iske tym áriden — revolúsıa kezeńinen bastap arnaıy daıyndalǵany belgili bolǵan soń, nemis, fransýz, aǵylshyn tilderine de jetiktigi ońaı anyqtalǵan. Sóıtip, túıin sheshilip, shyǵyrshyq tarqatyla kele, bizdiń qyraǵy da qaıratty, aqyldy da parasatty chekıser qaskóı dushpannyń taǵy bir ordasyn talqandady. Iá. Biz jaýdy áshkereleýge kolhozdyń basy aıaǵyna qaırylyp tóńkerilgen qısap kinegesi sebep boldy dedik. Sebep boldy, ózinen ózi ashyp bergen joq. Ony aıtasyz, osy dúkimet durys oqylmaǵanda, máseleniń múlde basqa baǵytqa kóship ketýi de yqtımal edi. Iaǵnı, septesý úshin asa kúrdeli jumbaqty sheshý kerek boldy. Osy sharýaǵa qatysty, bizge tilektes, aǵaıyndas azamattar,— bul tarapta qyzmet atqaratyn jurt ishinde aqyldy, parasatty jigitter áli de kóp,—solar arqyly jartylaı resmı, jartylaı jeń ushynan jalǵasyp degendeı, álgi atalmysh "Knıga ýchetamen" muqıat tanysyp shyqqan soń, bizdiń chekıserdiń, shynynda da asa kúrdeli máselege jolyqqanyna kózim jetti. Múmkin, shpıonnyń qaǵazǵa túsirgeni — óz ómiri, nemese oıdan qurylǵan aqtalý hıqaıaty emes, kádimgi kórkem týyndy shyǵar degen pikir týǵan. "Ádebıetke árkimniń bar talasy",— dep edi, men osydan biraz buryn, baspada táýir orynda otyrǵanda aldyma kelgen, qyryq úsh jyl boıy joǵary partıalyq basshylyq qyzmette bolyp, derbes pensıaǵa shyqqan soń sóz ónerine bsıimdigin ańdagan, "Jalyndaǵan jastyq shaq", "Kemel zamandaǵy keremet ister" deıtin, qos kitaptan turatyn estelik roman jazyp ákelgen sovettik bir qarıa. Óziniń bastan keshken nemese keshpegen ómiri týraly shpıonnyń da roman jazǵysy kelýi yqtımal ǵoı, Shytyrman hıkaıasy, kesek oqıǵa, kelisti sýretteri bolmasa da, áýestene, qyzyǵa oqydym. Jaryqqa shyqpaǵy lázim degen oıǵa bekidim. Biraq... óńdese, ózgertse...

turpaty buzylmaq. Oqıǵaǵa qospaı, oıyn ústemelemeı, sýretterin qoıýlatpaı, sol jazylǵan qalpynda usynǵandy jón kórdik. Alaıda, jazbany tutasymen orys tilinde berý yńǵaısyz, bireýdiń eńbegin naqpa-naq ıelene salý ábes, jáne bizdiń oqyrmanymyz qazaq qoı. Onyń ústine, jat kózqarastaǵy adam, eptep

9

tigisin jatqyzbasaq, bul zaman degen aýmaly-tókpeli, qatelesip ketýimiz ǵajap emes. Sonymen, nemis shpıony jazǵan ómirbaıandyq (nemese oıdan qıystyrylǵan) hıkaıat, erkin aýdaryp, dolbarlap kóshirgende tómendegideı bolyp shyqty.

* * *

Ákem óldi. Ǵumyr boıy taza júrgen, adal turǵan, quldyqqa da, qorlyqqa da kónbegen, tiri pendege jaqsylyqtan basqa jasamaǵan Sypataı myrza ujmaqtyn tórine sapar shekti. Armansyz ketti. Armanym joq dedi. Kóńilinde jalǵyz-aq túıtkil bar — úlken ulynyń óli-tirisinen habar ala almaı barady. O dúnıede tabysary sózsiz, biraq ákem sonaý 1907 jyly katorǵaǵa ketken beıbaqtyń tóńkeris jyldarynda Itjekkennen aman shyqqanyna senedi. Odan sońǵy jerde burynǵydan da asqan qyrǵyndar boldy, Ybyraı myrza sonyń bárinen de ótken sıaqty. Otyz eki jyl boıy aıtpaǵan sózi. Kókireginde tunǵan qaıǵy-zar tásilim sátinde qaıta qozdady. Basynda múlgı elbirep, týmasa da týǵannan artyq bolǵan bel balasy men otyrmyn, Biraq Sypataı myrza qysylyp, san-dyraqtaǵan kezinde de tuńǵyshy Ybyraıdy ǵana aýyzǵa aldy. Atap shaqyrdy, aımalap qushaqtady. Meni. Iá. Men — Ybyraımyn dedim. Qasyńdamyn. Eshqaıda ketkem joq. Ákem tynshydy. Menin betime janary jasaýraı, tike qarap turyp, jymıyp kúldi. Rızamyn degen. Aqtadyń ata qaryzyn. Alla jolyńdy ońǵarsyn. Jónińdi tap. Japanda qaldyń. Endi qaıtesiń... Jalǵyzym-m... dep baryp sylq tústi. Jalǵyzy kim? Budan qyryq jyl buryn Sibirde súıegi qýraǵan Ybyraı myrza ma? Onda ekinshi balasy Silámbek qaıda qalady? Joq. Men edim. Jalǵyzy men edim. Men — Stambek Sypataıuly!..

Ákem óldi. Jany jannatta. Men jalǵyz qaldym. Jalǵyzdyqqa — kókiregim sherge tolyp, japanda kún keshýge áýelden-aq jazǵan eken. Ras, basynda barar jerim bolmady. Odan soń kári áke-sheshemdi tastap kete almadym. Keıinnen olar meni tastaı almady. Endi mine... Týra elý jasqa tolǵanda tórt tarabym birdeı ashyldy. Biraq dúnıe tar edi. Qazaqtar aıtatyndaı, barar jer, basar taýym joq. Eń dúrysy osy — Betpaqtyń qaq ortasyndaǵy medıen eken. Nege medıen. Medıen emes. Aspanda kún, jerde qurt-qumyrsqa. Qysqa qaraı kóz kórim tóńirek qaptaı órgen aqbókennen kórinbeı ketedi, Al aýylda — ózimizdiń sharbaq qorada, jerkepe tónireginde aıǵyr úıir jylqy bar. Tirshilikke qajetim túgel. Men adam betin kórmegeli — óz shańyraǵymnan tysqary tiri janmen til qatyspaǵaly qanshama jyl boldy. Ómirimdegi baqytty kúnder. Jalǵyzsyrap kórgem joq. Endi shyn jalǵyz qalǵanda, uzaq aýyrǵan, qýatty aǵzasy dertke boı bermegen qaıran ákem azappen kóz jumǵanda, kúná bolsa da aıtaıyn, bir sát boıym jeńileıip, azattyqqa jańa shyqqandaı sezimge berildim. Bir sát qana. Sodan soń aýyr qaıǵy óziniń tuńǵıyǵyna tartqan. Men eki-aq kún ómir súrip, kókke ushqan sábıim Janseriktiń, qudaı qosqan qosaǵym Zaǵıranyń, ústerine sorań shyqqan, basylǵan, jer bolýǵa taqaǵan eski qabirleriniń qatarynan qaıran ákem, bir kezdegi qurmetti aqsaqal, myńǵyrǵan baı, qartaıǵan shaǵynda óz el, óz jerinde qashqyn kebin kıgen Sypataı marqumnyń jer besigin qazyp jatyp, nyq sheshimge keldim. Meniń de armanym joq eken. Shyn zulmat zamanda nebári jeti-segiz-aq aı buǵaýda boldym, elý jyl boıy erkin tirlik keshtim. Menen táýir talaı azamattyń súıegi Sibirde qaldy. Menen aqyldy, menen qaıratty myń san jigit ashtan óldi, oqqa ushty. Bar keregimdi osy Betpaqtan

10

taýyppyn. Endi eshqaıda ketpeımin. Bes kún be, bes aı ma, bes-on jyl ma — osy qut mekende tura berem.

Ákem ertegishi, áńgimeshi edi. Kól-kósir, ushy-qıyrsyz ańyzdar. Sol aıtqandaı, men toqtamǵa keler-kelmesten, marhumnyń áziz topyraǵy úıilip bitpestsn, jel ǵana jetetin qıan shólge kókten shaıtannyń arbasy tústi. İshinde úsh adam. Ekeýi — biri orys, biri qazaq — meniń qandas týystarym; úshinshisi — taýlyq álde gúrji, álde lezgın; múmkin daǵystandyq. Aeroplannyń tapa-tal túste adasyp, arnaıy izdese de tabylmas bizdiń mekenniń ústinen shyǵýy — táńiriniń maǵan arnaǵan taǵy bir talqysy ekenin birden ańdadym. En ońaıy — úsheýin birdeı kekilikteı qylyp atyp tastaý edi. Aǵylshynnyń. vınchesterimen, antantanyń vıntovkasymen emes, áli de jeti oǵy saqtalǵan revolúsıalyq maýzermen. Meniń qandas týystarym — ozbyr men dúńgene ajalga ózderi suranyp turdy. Jazyqsyz japa shekken, órkendi ǵumyryn joıǵan barlyq týystarymnyń qany úshin, asyl ákemniń namysy úshin qurbanǵa shalyp jibergsn jaqsy-aq edi. Biraq men kúná arqalaǵym kelmedi. Úshinshi — daǵystandyq jigit aqkónil, meıirban adam eken. Árıne, áıeli bar, balalary bar, múmkin, ata-anasy da bar—qúdaı aldynda naqaq qan arqalaýǵa batpadym. Biraq bulardy jiberýge de bolmaıtyn edi. Qaıta aınalyp keledi, meniń beıbit ómirim buzylady. Amal ne, jiberdim. Adassa obaldary ózine. Biraq taǵy da dátim shydamady, múmkin, eń úlken qateligim de osy bolar — jol nusqadym. Áıtse de istiń anyǵyn bilmek úshin alystan qara shalyp tórt kún baqtym. Jandaıshap qazaq jershil ári ıtteı tózimdi bolyp shyqty. El shetine ilineri anyq baıqaldy. Áli de kesh emes edi. Biraq men bóget jasamadym. Múmkin, uıam ashylǵanyn syltaý etip, jalǵyzdyqtan qutylǵym kelgen shyǵar. Bilmeımin... Qutty ordama qaıta oralǵan sátte, árıne, qatty ókindim. Biraq kesh edi. Ózim siltegen jobamen shólden ótken úsheýdi qýyp jete almaıtyn edim. Asyǵys qamdanyp, ketýge ynǵaılandym. Sonda ǵana esime túsken. Bar jylqyny shólge tastap, bas saýǵalap baramyn. Olar qandaı qıyndyqta bolsa da meni satpas edi. Men sattym. Tiri maldy ǵana emes, óli arýaqty da. Biraq kezeńi ótip ketken, amal joq. Ábden esim shyqqany ǵoı. Maldyń — bizdi asyrap-saqtaǵan, serik bolǵan, es bolǵan jylqynyń ne jazyǵy bar! Kesirtkeden basqa túgi joq Betpaqta qasqyr jemes, biraq qudyqtan kim sý alyp bermek — myna ańyzaq aptapta qatalap ólmeı me. Shyńyraýdan qaýǵa tartyp, jylqylardy tegis sýǵardym. Úsh qabirdi kezek-kezek qushaqtap, sher tarqattym da, bar qarýymdy artynyp, jeke atqa qos torsyq sý teńdep, bar maldy alǵa salyp, keshki salqynmen týra ońtústik shyǵysqa qaraı attandym. Eki qonaǵa jerde, jan baspas ıende, jarlaýyt qabaq astynan jylyp shyǵatyn mol sýly bulaq bar edi. Áýelgi toqtaǵan, bir qystaǵan jerimiz. Attardy aýystyryp minip, kóp júrip, az aıaldap, soqtyrtyp otyryp kún jarymda kelip jettim. Árıne, jan joq. Men kútkendeı, shashylgan súıekter de kórinbeıdi. Odan beri qansha zaman. Tozbaıtyn — topyraq qana. Bulaqtyń kózi bitelgenmen, tirshilik nári úzilmepti. Arshyp, tazartyp, meılinshe sýladyq. Jersinsin, qara izdemesin dep, eki kún aıaldadym. Sodan soń maldy Qambar-Ataǵa, ózimdi Qyzyr áýlıege tapsyryp, artyma qaraı-qaraı kettim. Qudaı kóldeneń pále-jaladan qaqsa, sýattan uzamaıdy, alǵashqy qarmen oralarmyn, al qazir, ózim pana tappaı turǵanda munshama jylqyny eshqaıda syıǵyza almas edim.

11

Bar úmit qaryndasym Aısalqamda. Sodan soń... Jansalqam… Tulymy jelbiregen qulynsha-ǵym úshin bezgen shyǵarmyn qapastan. Tek... Aıtýdyń ózine qorqam — bar ma... tiri me?.. Buǵanasy bekimegen bala turǵaı úlkenderdiń ózi qaıda qaldy... Jansalqam aman bolsa, bári ornyna keler edi.

Qudaı ońǵardy. Ońaı tabyldy. Jalǵyz qaryndasym sol baıaǵy Jýantóbede, otyr eken. Kúıeýi soǵysta ólgen. Balalary jas. Bir zamandaǵy ýyljyǵan baı qyzy beınet basqan, beti jarylyp, mańdaıy ájimdengsn, soıdaqtis kári kolhozshy bolypty da shyǵypty. Túni boıy jylady. Meniń barlyǵyma, tiriligime. Baıaǵyda úmitin úzse de, ólgenin jańa ǵana estigen ákesine. Mezgilsiz ótken jeńgesine. Óziniń talaısyz taǵdyryna. Qorqynysh ta bar. Men úshin. Qaıda baram, kimge sıam?.. Meniń aldymda kináli sezinedi. Jalǵyz týysy — jalǵyz sińlisiniń oqı almaı qalǵanyna. Biraq bul — men úshin úlken qýanysh edi. Oqymaǵany emes, boı jetip. adam qataryna qosylýy. Kórgsn jan suqtanardaı sulý bolyp ósti deıdi Aısalqam, bir jylap, bir jubanǵan aralyqta. Jıren shashy arqasyn japqan, uzyn boıly, aqmańdaı, moıyl kóz. Qyryndamaǵan jigit joq. Ferma bastyqtyń aıaǵynyń kemisinen áskerden qalǵan, stýdent ulynyń da oıy bolǵan tárizdi. Sóz baılasypty desip júrýshi edi, oqymysqa buıyrmady. Sarysýdan osy aýylǵa joq qarap kelgen balýan jigit alyp ketti, bir qoly sholaq eken, áskerden byltyr qaıtqan túıeshi. Qazir Telikólde otyr ma, Arqa jaılap ketti me, qudaı bilsin, biraq izdese tabylady, ózi de habarlassa kerek... Budan artyq qandaı baqyt bolýy múmkin! Qyzym jetken, turmysqa shyqqan, qaryndasym aman, balaly-shaǵaly.

Biraq erteńine men ózimniń osy aýylǵa bótendigimdi sezine bastadym. Kózimniń kók, shashymnyń sarǵysh, betimniń qýshyq ekenin jańa ǵana bilgendeımin. Kórshiler kirip shyqty, aýyl túgel habarlanǵan sıaqty. Qarapaıym jurt aramdyqtan ada, biraq óte áýesqoı keledi. Meni qazaq degenge kim sener. Eń úlken kýáligim — Jansalqamnyń ákesi degen sóz. "Týǵan aǵam. Ákemiz Qyzyljardan alǵan bir sheshemiz noǵaı edi, sodan týgan",—dep qoıypty. Aqylyńnan aınaldym. Munysy qısynǵa jýyq. "Qalada turady. Demalysqa keldi",—dedi taǵy bir sózinde. Buǵan eshkim senbese kerek. Árıne, jer astynan óndi nemese irgedegi Betpaqtyń qaq ortasynan shyqty dep te eshkim oılamaıdy. Áıteýir bir jaqtan keldi. Qaıdan? Árıne, túrmeden. Endeshe óz adamymyz. Qazaq túrmeden ótken kisige kúmánmen emes, janashyrlyqpen, senimmen qaraıtyn halge jetipti. Eshkim qazbalamady. Tek ferma bastyq qana, sálemdese kirgen bolyp syr tartqan. Meniń Betpaq jaıynan, Sarysý boıy, tipti, arydaǵy Ulytaý, Kókshetaý, Qyzyljar tarabynan da jaksy habardar ekenimdi ańdaǵan soń kóńili ornyqty. "Aısalqamnyń týysy ekeni ras, biraq túrmeden keldi’’dep sheshken sıaqty. "Endi osy aýylda qalatyn shyǵarsyz, balańyz turmysqa ketti, qaryndasyńyz jalǵyz... qıyn ǵoı",—degen. Sodan soń aýylda baıy soǵysta ólgen jas kelinshekterdiń kóptigin, erkektiń qadiri zorlyǵyn aıtyp, oıqastap otyryp, meniń boıdaqtyǵymdy anyqtaǵan. Qaýiptene bastap edim — ferma bastyqtyń óz esebi bar eken — bul aýylda malshy jetispeıdi, ásirsse jylqy men túıeniń jaıy qıyn bolyp tur... Qoı degen, sıyr degen sizdeı azamatqa qol emes... Men qýanyp kettim. Biraq syr bermedim. Qaryndasymnyń shıtteı bala-shaǵasyn jetkizýge kómek keregin ózim de ańdap otyrmyn, áıtse de oılanaıyn degem. Otyz jylǵy aýyr eńbekten sharshappyn, az-maz tynyǵaıyn degem. Osyǵan toqtadyq.

12