- Tegim qazaq. Elde zulamat ashtyq jyldary atalarymyz Qyzylorda óńirinen Aýǵanstanǵa qonys aýdarady, balalyq shaǵym osy jerde ótti. Keıin 1979 jyly Aýǵanstanda soǵys bastalyp, 2 jyldan soń Iranǵa kóshýge májbúr boldyq. Tek 1988 jyly ǵana Danıaǵa taban tiredik. Sol ýaqyttan beri Danıa biz úshin qutty meken.- dep bastady áńgimesin Akbar myrza.

- Danıaǵa kóshkende alǵash alǵan áserińiz qandaı boldy?

- Jańa ortaǵa beıimdelý men úshin óte qıynǵa soqty, Eýropaǵa kóshkenimizde bar bolǵany 15-te edim. Tańsyq orta, tanys emes adamdarǵa qarap óz dostarymdy qatty saǵynatynmyn. Ekinshiden, Taıaý Shyǵystan birden Eýropaǵa qonystaný qoǵamnyń alýan túrli bolatynyn tanytty. Musylman elinde men úshin qalypty bolǵan dúnıe Danıada múldem norma bolyp sanalmaıdy. Mysaly, adamdardyń kıim kıisi de eki elde ózgeshe edi. Ásirese, áıelderdiń erkin ómiri meni tańǵaldyrdy. Úshinshiden, Iran bermegen bilimdi Danıa maǵan 1 aptada qoljetimdi etti. Birden muǵalimim keldi, alǵash til úırený kýrsyna bardym. Bir jyl boıy sheteldiktermen birge oqyp, dat tilin úırendim. Iranda turmystyq jaǵdaıymyz qıyn bolǵandyqtan kez kelgen qara jumysty isteýge májbúr edim. Al Danıa men úshin jańa álem esigin ashty. Bul elde ekonomıkalyq jaǵdaı turaqty. Jumyssyzdar men bilim alýshylarǵa arnalǵan tólemaqy bar. Áleýmettik kómek túrleri bizge de jergilikti turǵyndarǵa beriletin mólshermen para-par boldy.

- Danıa siz úshin jańa qoǵamǵa beıimdelý ortasy bolǵany túsinikti. Al úlken ómirge Almaty qalasynda qadam basypsyz. Sizdiń stýdent shaǵyńyzdan beri qalamyzda nendeı dúnıe ózgeripti, qandaı ózgeris baıqadyńyz?

- Danıalyq oqýshylar mektep qabyrǵasynda 9 jyl oqıdy. Al men osy oqý baǵdarlamasyn 1 jylda meńgerýim kerek boldy, qatarlastarymnan qalmaýym qajet. Bir jylda bıologıa, hımıa sekildi ózim múldem bilmeıtin qıyn pánderge basymdyq berdim. Keıin 3 jyl gımnazıada bilim aldym. Danıalyq túlekter mektepti támamdaǵan soń 1 jyl ýnıversıtet aldynda ómir tájirıbesin kórý úshin shetelde nemese el ishinde jumys isteıdi. Bul sol eldiń jazylmaǵan zańy desem bolady. Qazaqstan egemendik alǵanyn estip, Tarıhı otanyma barýǵa degen qulshynysym ashyldy. Tarıhshy Manash Qozybaev Danıaǵa kelgen jyly ózimniń qandasymdy kórip, stýdent shaǵymdy Qazaq elinde ótkizgim keletinin túsindim. 1994 jyly Danıanyń Aral teńizin qutqarýǵa baılanysty qurǵan tobymen birge Almatyǵa keldim. Bul qala men úshin óte ystyq. Jastyq shaǵymnyń jaz dáýreni osy jerde ótti. Bolashaq jarymdy da Almatydan taptym. Burynǵy qala men qazirgi qalany salystyrý, árıne, qıyn. Ekologıa, ekonomıka, adamdar bári de ózgergen. Qalanyń ınfraqurylymy damyǵanyna qýanyshtymyn, biraq aýanyń lastanǵany, qalanyń ekologıa problemasy ýshyqqany kynjyltady.

- Siz úshin týǵan jer uǵymy neni bildiredi?

- Men úshin týǵan jer uǵymy túrli maǵyna beredi. Týǵan jerim Aýǵanstan, balalyq shaǵym Iranda ótti, keıin Danıaǵa qonys aýdaryp, saýatymdy ashtym. Al túp tamyrym qazaq. Sondyqtan, sanam dat halqymen birdeı bolyp ketse de, júregim qazaq dep soǵady. Tarıhı otanym men úshin árqashan mańyzdy bolyp qala beredi. Danıalyqtar úshin meniń qazaq ekenim ǵana belgili. Al balalyq shaǵym qaı jerde ótkeni, keıin qaıda qonys aýdarǵanym mańyzdy emes. Men úshin de ata-babam kórgen, kindik qanym tamǵan jer jaqyn.

- Danıa demokratıasy Eýropa elderiniń ishinde demokratıasy damyǵan memleketterdiń biri. Halyq bıliginiń deńgeıine siz qalaı baǵa berer edińiz?

- Dat halqy retinde bir baǵa bersem, ózge memleket halqy retinde basqa baǵa beremin. Jergilikti halyq úshin demokratıa bar, biraq tolyq ornyqpaǵan, qoǵam tolyq aqparattanbaǵan. Kórshilerimizben salystyrsaq, Germanıa, Norvegıa, Skandınavıa elderine uqsaspyz. Alaıda Shyǵys Eýropadaǵy jańa memleketterge qaraǵanda bizde áleýmettik problema az, demokratıa turaqtalǵan. Osy tusta halqymyz bılikke qanshalyqty jaqyn degen suraq týyndaıdy. Dıktatýra men demokratıanyń arajigin ajyratý ár el úshin mańyzdy. Bılik halyq daýysyna muqtaj bolǵan soń, saıasatyn ashyq nasıhattaıdy, baǵasyn berý qarapaıym qarashadan. Soǵan qaramastan Danıada sóz bostandyǵy bar deýge bolady. Bastysy aıtar oıyń ózgeniń jeke shekarasyna ótpese, quqyqtaryn taptamasa bolǵany. Bılikke qarsy pikir bildirýge shekteý joq.

- Endigi kezekte sizdiń kásibińizge qatysty sóz qozǵasaq. Eýropada jel energıasyn tutyný qanshalyqty tıimdi, osy proseske baǵa bere ketseńiz. 

-  Eýropada, onyń ishinde Danıada 2040 jyly 100% balamaly energıa kózderin tutyný naryqqa enedi. Jasyl energıaǵa kóshý saıasatqa da, ekonomıkaǵa da tıimdi. Sebebi munaı, gaz sekildi sarqylatyn tabıǵı resýrstarǵa táýeldi bolmaımyz, shıkizat óndiretin elderge saıası turǵyda masyl bolmaý basty maqsat. Eldegi jumyssyzdyq deńgeıin de retke keltire alamyz. Ekologıaǵa da tabıǵı energıa kózderin qoldaný tıimdi, zalal keltirmeı, ónimdi nátıje ákeletini sózsiz.

- Balamaly energıa kózin damytý  Qazaqstanǵa qanshalyqty qajet?

- Meniń tájirıbem jel energıasyna qatysty bolǵandyqtan elge osy ádis tıimdi me, qanshalyqty qajet degen suraqqa jaýap tabý qajet. Jel energıasy búginde qoldanystaǵy gaz, kómir, munaı sekildi paıdaly resýrstardan basym bolýy úshin olardyń aıyrmashylyǵyn atasaq. Danıada 1 kılovatt elektr energıasy 200 teńge, al Qazaqstanda shamamen 30 teńge. Jel energıasy Danıada atalmysh qýat kózine qaraǵanda tıimdi. Sondyqtan ony tutynǵan da qolaıly, biraq Qazaqstanǵa balamaly energıa kózin qoldanysqa engizý qymbat bolady. Bılik bul tarapta sýbsıdıa bólip, jeke kásipkerlerdi qarjylandyrýy kerek. Alaıda elimizde jańa jobalar qanshalyqty qoldaý tabady degen problemamen qaıta betpe-bet kelemiz. Máselen, qazir Qytaıdan da jel energıasyn taratatyn qondyrǵylardy ákelip, paıdaǵa asyryp jatyr. Sondyqtan meniń tehnologıamdy Danıadan tasymaldaý shyǵyn bolýy múmkin. Sonymen qatar Qytaı kompanıalary árqashan bılikpen birge, eger olar óz tehnologıasyn bizge usynyp, biz paıdalansaq kórshimizdiń saıasatyn belgili bir deńgeıde ustanýǵa májbúr bolamyz. Memlekettik saraptama men eseptiń mańyzy osyda. Ekonomıkany retteı júrip, saıasatty aqsańdatyp almasaq ıgi.

- Siz Danıada jel energıasyn tutynýdy jobasyn qolǵa alǵanda bılik qanshalyqty qoldaý kórsetti?

- Danıa bıligi meniń jobamdy emes, jel energıasyn tutyný ıdeıasyn damytýǵa qoldaý kórsetti. 1970 jyldyń basynda arabtar men ızraıldyqtar arasynda soǵys bastalyp, munaı joly jabylǵanda Eýropa úlken daǵdarysqa ushyraǵany tarıhtan belgili. Osy kezde balamaly energıa kózderin paıdalaný ıdeıasy jıi kóterildi. Ony Alǵash naryqqa engizgen Danıa boldy. Úlken qarajatty talap etetin joba bolǵandyqtan kóbiniń qolynan kelmedi. Memleket mamandarǵa, ınjenerlerge sýbsıdıa bólip, materıaldyq turǵyda kómektesti. Sondyqtan bul salany dóńgeletý men biz úshin qıyn bolmady.

- Danıadaǵy qazaq dıasporasynyń jaǵdaıy qalaı, qazaqy mádenıet dáriptele me?

- Danıa qazaq mádenı ortalyǵynyń qurylǵanyna 25 jyl boldy. Eýropanyń basqa da qazaq mádenı ortalyqtaryna qosylý úshin biz Danıa qazaqtarymen biriktik. Óz saltymyzdy, mádenıetimiz ben ataýly meıramdarymyzdy umytpaı nasıhattaı júremiz. Bul biz úshin úlken komýnıkasıa ortasy. Jylyna úsh ret bas qosyp, balalarymyzdyń baılanysyn nyǵaıtýǵa tyrysamyz. Dat halqynyń ortasynda júrsek te óz ǵurpymyzdy esten shyǵarmaýymyz kerek. Danıa bıligi bizdi qarjylandyryp otyrady. Iaǵnı, memleket ózge ult ókilderine, mádenı ortalyqtarǵa qarsylyq tanytpaıdy. Bul eldiń tutas birligin saqtaýǵa da kómektesedi.

Áńgimelesken «Qamshynyń» Qos órimi: 

Qaraqat Dúısen

Móldir Túktibaı