Estý jáne sóıleý qabiletinen aıyrylǵan azamattardyń ár kúni – erlik. Áıtkenmen olardyń muńyn joqtaıtyndar az. Tipti ymdaý tilin biletin sýrdopedagogter jetispeıtini, qazaq tilindegi kórnekilikterdiń azdyǵy sekildi máseleler olardyń bilim deńgeıiniń tómendeýine alyp kelýde. Nátıjesinde jumysqa ornalaıyn dese, qarapaıym ótinishti de saýatty jaza almaıdy. Saýatsyz adamǵa jalaqy da mardymdy bolmasy anyq. Saýsaqtary arqyly jan syryn uǵyndyryp, janarymen ǵalamǵa ún qatqan estý jáne sóıleý qabiletinen aıyrylǵan azamattardyń ymdaý tili týraly suqbattasýdyń sáti túsken edi. Shymkent qalasy bilim basqarmasynyń “Estý qabileti buzylǵan balalarǵa arnalǵan №1 arnaıy mektep-ınternaty” KMM-de matematıka páninen bilim berip, tabany kúrekteı 25 jyldan beri qajyrly eńbek etip kele jatqan Jarqynbek Dınara Serikqyzynyń áńgimesin nazarlaryńyzǵa usynamyz.

- Sqılemeıtin jáne estý qabileti buzylǵan adamdarmen jumys isteýge ne túrtki boldy? Bul salaǵa qalaı keldińiz?

- 1994-1998j. Q.A.Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq Qazaq-Túrik ýnıversıtetiniń Qoldanbaly matematatıka mamandyǵyn Túrkistan qalasynda bitirip, Shymkent qalasyna jumys izdep kelgenimde Baıǵutov N.T. basqaryp otyrǵan Shymkent qalasy bilim basqarmasynyń “Estý qabileti buzylǵan balalarǵa arnalǵan №1 arnaıy mektep-ınternaty” KMM-ge jumysqa ornalastym. Osy mekemede jumys istep júrip ym-ıshara tilin, daktıldi úırendim.

Sonymen qatar, Almaty qalasynan SATR oqý ortalyǵynyń uıymdastyrýymen Defektologıa-Sýrdopedagogıka qaıta kásibı daıarlaý kýrsyn oqyp aldym. Erekshe bilimdi qajet etetin balalarǵa degen qyzyǵýshylyǵym artty. Iá, olar sóıleı almaıdy, tipti estimeıdi de. Biraq bul únsizdiktiń artynda ózge bir bıik tildiń kórinisi jatyr. Olar úshin ár adamnyń janary oqylýǵa tıis kitap sekildi. Tipti ym tilinen beıhabar jandardyń aıtpaq bolǵan oıyn kózden oqyp alady. Siz ben bizge qarapaıym bolyp kórinetin aýyz eki sóz – olardyń máńgilik armany ispettes. Olardyń ár ym-ısharasynda úmit pen ishki úni jatyr... Sondyqtan atalǵan salanyń mańyzdylyǵyn túsinip, tutas taǵdyrymdy osy baǵytqa arnadym.

- Estý jáne sóıleý múmkindigi shekteýli adamdar qaı tilde oılaıdy degen suraq jıi týyndaıdy. Osyǵan qatysty sizdiń ǵylymı ne tájirıbelik kózqarasyńyz qandaı?

- Bul suraq kúrdeli, óıtkeni oılaý adamnyń tildik jáne kórý-keńistik damýyna baılanysty. Eger bala týǵannan estimeıtin bolsa, ol negizinen vızýaldy obrazdar, ym tilindegi belgiler arqyly oılaıdy. Biraq jazbasha tildi meńgerse, ishki oılaý sol tilmen de júzege asa alady. Negizinen oılaý tili — tildik tájirıbege baılanysty qalyptasady. Mysaly, neırovızýalızasıalyq zertteýler mylqaý jáne estý qabiletinen aıyrylǵan adamdardyń mıynda ym tili arqyly oılaǵanda mıdyń sol jaq bóligindegi Broka jáne Vernıke aımaqtary (ıaǵnı, sóıleýge jaýapty aımaqtar) belsendi jumys isteıtinin kórsetti. Bul ym tili de «naqty til» retinde mı tarapynan óńdeletinin dáleldeıdi. Iaǵnı, bul suraqqa birjaqty jaýap joq. Ár adamnyń tildik tájirıbesine, damý tarıhyna jáne qoldanatyn komýnıkasıalyq quraldaryna baılanysty.

- Bala týǵannan sańyraý bolsa, onyń oılaý prosesi qalaı damıdy? Ol aldymen qaı tildi meńgeredi? Ym tilin be, vızýaldy sımvoldardy ma, álde jazbasha tildi me?

- Bala aldymen vızýaldy komýnıkasıa quraldaryn meńgeredi — bul ym tili, ym-ıshara, dene qımyly. Keıin oqytý arqyly jazbasha tildi ıgere bastaıdy. Biraq jazbasha tildi meńgerý úshin tildik orta men arnaıy pedagogıkalyq qoldaý qajet.

- Sizdiń she, qazirgi bilim berý júıesi bul toptaǵy adamdar úshin qanshalyqty qolaıly?

- Qazirgi Qazaqstandaǵy bilim berý júıesi estý qabileti buzylǵan adamdar úshin belgili bir deńgeıde qolaıly bolǵanymen, áli de sheshilmegen kúrdeli máseleler bar. Júıe ınklúzıvti baǵytta damyp kele jatqany ras, biraq bul azdyq etedi. Tolyqqandy teń múmkindikterdi qamtamasyz etý úshin birqatar reformalar qajet.

-Muǵalimder men tárbıeshilerge ym-ısharattyq tildi úıretý, aýdarmashylar daıyndaý;

-Sýrdopedagogtardy kóptep daıarlaý: Pedagogıkalyq JOO-larda sýrdopedagogıka salasyn keńeıtý;

-Oqý quraldaryn jańartý;

Qazaq tilindegi beınematerıaldar, ınfografıka, vızýaldy nusqaýlyqtar shyǵarý;

-Sıfrlyq qoljetimdilikti arttyrý: Onlaın-platformalarda sýbtıtr men sýrdoaýdarma qyzmetterin damytý;

-Otbasylarǵa arnalǵan qoldaý: Ata-analardy ym-ıshara tiline úıretý baǵdarlamalary qajet.

- Qazaq tiliniń jazba formasyn (árip, mátin arqyly) meńgergen estimeıtin tulǵalarda ishki oılaý qazaq tilinde júredi dep aıta alamyz ba? Álde vızýaldy-logıkalyq nemese ym-qımyl reprezentasıasynda qala ma?

- Sizdiń suraǵyńyz qarapaıym suraq emes, til taǵdyryna, bolashaǵyna, onyń tipti estý jáne sóıleý qabiletinen aıyrylǵan azamattardyń júreginde qalaı ómir súrip jatqanyna alańdaýshylyqpen qoıylǵan suraq. Biraq bul másele - til, oılaý jáne kognısıa salasyndaǵy eń kúrdelilerdiń biri. Adam sóıleı almasa da, estimese de oılaýǵa quqyly. Ózderińiz kórip-bilip júrsizder, keıbir adamdar sóz arasyn bóten sózben bylǵap, ana tilinde sóıleýden qınalyp jatady. Al osyndaı múgedek azamattar qazaq tilinde oılansa, bul uıyqtap jatqan rýhymyzdy oıatatyny sózsiz. Áıtkenmen estimeıtin tulǵalardyń ishki oılaý júıesi – kóptegen faktorǵa baılanysty. Jáne bul máseleni birjaqty «ıá» ne «joq» dep aıtý qıyn. Eger estimeıtin adam qazaq tiliniń jazba formasyn erte jastan meńgerse, tańbalyq tildik qurylymdy (gramatıkany, sóz tirkesterin) túsinse, jazbasha tilde júıeli túrde oı bólisip, jaza alatyn bolsa, onda ishki oılaý prosesi qazaq tiliniń jazba formasynda da júzege asa alady. Mundaı jaǵdaıda adam ishki dıalogty jazba qazaq tilinde júrgizýi múmkin. Naqtylasaq, logıkalyq, konseptýaldyq oılaryn sózben (ishki sóılemmen) qura alady.

Alaıda, kóp jaǵdaıda oılaý: vızýaldy-keńistik formada, ym-ıshara belgilerimen, beıne-sýrettik nemese logıkalyq sımvoldarmen júredi. Óıtkeni, jazbasha tildi keıinirek, ıaǵnı 6–10 jas shamasynda ǵana úırenedi. Estý arqyly sóıleý tájirıbesi bolmaǵandyqtan, ishki sózdik sóıleý mehanızmi tolyq damymaıdy.

Eger qazaq tilinde jazý men oqý daǵdylary jaqsy damysa, oılaý úderisi qazaq tilinde de qurylýy múmkin, biraq bul vızýaldy nemese ym tildi qurylymmen qatar júredi. Qarapaıym tilmen aıtsaq, adamnyń qaı tilde saýat ashqanyna, qaı tilde qarym-qatynas quratynyna baılanysty. Sondyqtan sóıleý qabileti joq azamattarǵa qazaq tilinde oılaýǵa múmkindik berý kerek. Óıtkeni qazaq tili únsizdikte de tiri bola alady.

- Ym tili arqyly oılaýdan qazaq tiline (nemese basqa da jazba tilge) aýysý qalaı júzege asady? Bul proseste qandaı kognıtıvtik nemese psıholıngvıstıkalyq qıyndyqtar baıqalady?

- Ym-ısharattyq tilden jazbasha tilge aýysý kezeńinde gramatıkalyq qurylymdardy túsiný qıyndaıdy. Óıtkeni ym-ıshara tiliniń sıntaksısi men jazbasha tildiń qurylymy bir-birinen múlde bólek. Kognıtıvtik túrde bul kóp jumys pen jattyǵýdy talap etedi.

- Sizdiń tájirıbeńizde qazaq tildi sóılemeıtin jáne estimeıtin balalar men orys tildi balalardyń oılaý tilinde aıyrmashylyqtar baıqala ma? Tildik ekspozısıanyń áseri qandaı deńgeıde?

- Qazaq tilinde oqıtyn estimeıtin balalar men orys tilinde oqıtyn estimeıtin balalardyń oılaý tilinde aıyrmashylyqtar baıqalady. Tildik ortaǵa qaraı aıyrmashylyq bolatyny sózsiz. Orys tildi ortada sýrdoqoldaý materıaldary kóbirek, sol sebepti keıde tildi meńgerý jyldam júredi. Ókinishke qaraı, qazaq tildi ortada kontent az bolǵandyqtan, damýǵa qosymsha kúsh qajet. Kóp jaǵdaıda qazaq otbasynan shyqqan balalar orys tildi bilim alady. Qazaqstanda qoldanylatyn ym tili júıesiniń kóp bóligi – orys tiline baǵyttalǵan. Bul mamandyqqa baratyn mamandar da joqtyń qasy. Al sońǵy 10 jylda estý jáne sóıleý qabileti joq adamdardyń sany 49 paıyzǵa artqan.  Odan bólek, vıdeo-kontent, túsindirý quraldary túgel orys tilinde. Biz sondyqtan qazaqsha bilim alǵan tulǵalardy qoǵamǵa ıntegrasıalaýymyz kerek. Qazaqsha oqytatyn mektepter ashý kerek. Jalpy, atalǵan toptaǵy qazaq tildi balalardyń máselesin qoǵamǵa shyǵarý kerek.

- Ym tili tek komýnıkasıa quraly ma, álde ol tolyqqandy mádenıet pen bolmystyń bir bóligi retinde qarastyrylýy kerek pe?

- Ym-ıshara tili — tek til emes, ol tutas bir mádenıet. Onda ózine tán lıngvısıkalyq zańdylyqtar, tipti poezıa, ázil, sımvolıka bar. Ol — estý qabileti shekteýli qaýymdastyqtyń mádenı kodyn saqtaıtyn qural.

- Qazaqstanda ym tiliniń lıngvısıkalyq mártebesin kóterý úshin qandaı qadamdar jasalýy kerek dep oılaısyz?

- Muǵalimder men memlekettik qyzmetkerler úshin mindetti kýrstar engizilýi, ym-ıshara tilindegi aqparat qoljetimdi bolýy qajet.

- Qazaq tilindegi ıdıomalar men frazeologızmder sıaqty beıneli sóz tirkesteri estý qabiletin buzylǵan tulǵalar tarapynan qalaı uǵynylady? Bul uǵymdar olardyń oılaý júıesine enedi dep oılaısyz ba?

- Qazaq tilindegi frazeologızmder estimeıtin tulǵalar úshin túsiniksiz bolýy múmkin, óıtkeni olar beıneli ári abstraktili. Alaıda durys ádisteme, vızýaldy qoldaý jáne kontekstik túsindirý arqyly bul uǵymdardy uǵyndyrýǵa jáne olardyń oılaý júıesine engizýge bolady.

- Eger balanyń tili retinde tek ym tili qalyptassa, ol keıinnen qazaq tilin úırengende oılaý júıesine qalaı yqpal etedi? Qazaqsha oılaý daǵdylary qalyptasa ma, álde qazaq tili tek aýdarma deńgeıinde meńgerile me?

- Qazaq tilin keıinnen úırený kezinde oılaý eki júıeli bolyp qalyptasýy múmkin. Negizgi — vızýaldy-ym-ısharattyq tili, qosalqy — jazbasha qazaq tili. Qazaqsha oılaý daǵdylary damýy múmkin, biraq óte kóp jaǵdaıda ol ym-ısharattyq tilinen aýdarma arqyly júredi. Al bul jerde aýdarmanyń durys emestigi degen taǵy bir másele bar.

- Qazaq tiline tán mádenı kodtar men ulttyq uǵymdar (mysaly, "qut", "dástúr", "bereke") estý qabiletin buzylǵan adamdardyń oı júıesinde qandaı formada reprezentasıalanady? Bul uǵymdardy olar qabyldaı ala ma?

- Bul uǵymdar abstraktili bolǵandyqtan, olardy túsindirý vızýaldy beıneler nemese ómirlik jaǵdaılar arqyly júzege asady. Olar da osy uǵymdardy qabyldaı alady, biraq qosymsha túsindirýler qajet. Mysaly, "qut" degen uǵym – asa abstraktili. Biraq olar ony, mysaly, úıge qarıa kelse, bata berse, el-jurt jamyrasyp qýanyp qalsa, sol arqyly "qut-yrystyń" ne ekenin sezinip, sodan ózinshe túsinik qalyptastyrady. Iaǵnı kórinis, emosıa, ym tili osy qadirli uǵymdardy túsindirý quraly bolmaq.

- Qazaq tildi ortada ósken, biraq estý qabiletinen aıyrylǵan balanyń oılaý júıesi qazaq tiline qurylýy úshin qandaı ádistemeler eń tıimdi dep esepteısiz?

- Ym tili – estý men sóıleý qabiletinen aıyrylǵan adamdar úshin - ana tili. Al ol qazaq mádenıetine negizdelse, bala da erte jastan qazaqsha oılap bastaıdy. Qazaqy kórnekilikter, ym tilinen quralǵan múltfılm, ańyzdar kóp bolsa deımiz... Jazbasha qazaq tilin erte jastan úıretý kerek. Ym tilin qazaq tilindegi qurylymmen baılanystyryp, vızýaldy quraldar, sýretti mátinder qoldaný qajet. Jalpy, mádenı elementterdi ómirmen baılanystyryp túsindirý, sýrdopedagog mamanymen jumys júrgizý nátıjesin bermek.

- Áńgimeńizge raqmet!

Aqgúl Aıdarbekqyzy