Hımıa týraly jalpy túsinikter óte erte zamandardan bastaý alady. Sonaý mádenıeti órlegen Mesopatamıa, Qytaı, Grek keıinirek shyńdalyp úlken jetistikke jetken kezeń sanalatyn Arab halıfatynyń tusynda erekshe óner retinde joǵary baǵalandy. Bul eńbekti jazý men úshin uzaq oılanýdy qajet etti. Sebebi erte zamandardan bastaý alatyn tańǵajaıyp ǵylym Alhımıa týraly myńdaǵan zertteýshiler jazyp keledi. Zertteletin zat qundy bolǵan saıyn oǵan qyzyǵýshylar da kóp bolatyny belgili. Alhımıa bul óltirmeıtin ǵajaıyp zatty nemese sıqyrly “fılosofıalyq tasty” izdeýden bastaldy. Sol qyzyǵýshylyq, mine, bul kúnde keremet hımıa ǵylymyna negiz bolyp otyr. Meniń maqsatym alhımányń tarıhyn aıtý emes, sebebi alhımıa týraly kitaptar barshylyq. Men orta ǵasyrda óziniń ozyq oıymen zamandastarynan áldeqaıda ozyq ketken áıgili ensıoklopedıst ǵalym Ábý Nasyr Ál-Farabıdiń “Alhımıa ónerine qajettilik týraly” dep atalatyn keremet týyndysyn taldap onyń qanshalyqty mańyzdy ekenin túisindirý bolmaq. Bul eńbek tolyq taldanyp, hımıa ǵylymy salasynda ózine laıyqty orynyn ala almaı keledi Eńbektiń kópshilik qaýymǵa belgisiz bolyp qalýy da sondyqtan.
Alhımıany sol kezdiń ǵalymdary bir metaldy bir metalǵa qosý arqyly altyn alý isine paıdalandy. Ol kezdiń ǵalymdary qazirgideı jasaǵan tájirıbelerin jarıa etpeı, kerisinshe óte qupıa saqtady. Ár ǵalym óz paıdasyn oılap kúni - túni óz zerthanasynda zertteýler júrgizdi. Ásirese bul óner arab halıfatynda qanatyn keńge jaıdy, zor tabystarǵa da jetti. Tipti alhımıa 4 qupıa ǵylymnyń qataryna kirdi.Búgingi tańda ǵylymnyń qan tamyryna aınalǵan hımıa sol kezderdegi alhımıanyń jemisi. Osynaý bolashaǵy bulyńǵyr bolǵan, seniń eńbegińe eshqashan kepildik bermeıtin bul óner jolynda barlyǵy birdeı tabysqa jetip, baılyqqa belshesinen batpady. Tek sany saýsaqpen sanarlyq alhımıkter ǵana qara metaldy jyltyraǵan altynǵa aınaldyrýǵa qoly jetti. Biraq bir ókinishtisi altynǵa aınalǵan qara metal az ǵana ýaqytqa altynnyń qasıetin saqtady, sodan soń qaıta baıaǵy qalpyna keletin. Bul óz kezeginde alaıaq satýshy men jábirlenýshilerdi arttyryp jiberdi.
Sol jyldardyń birinde Farabı halıfattyń astanasy Baǵdat shaharynda turyp jatqan boltyn. Shahar halqy Farabıdi erekshe qadirlep, “Ǵalymdardyń ǵalymy”, “Danalardyń kóshbasshysy” - dep dáripteıtin. Bir kúnderi shahardyń ozyq oıly ǵalymdary, nala bolǵan saýdagerleri kelip Farabıden bul ónerdiń durys ne burystyǵyn anyqtap berýin ótinip surap keledi. Ol óz zamandastaryn bul óner týraly barlyq halyqtar biletindeı,túsinetindeı kitap jazýǵa ýáde berip, shyǵaryp salady.
Mine, osy kezden bastap bul ónerdi shyndap zertteýge myqtap den qoıa bastaıdy. Kútpegen suraqtyń qoıylýy árıne máseleniń mańyzdy bolyp bara jatqanyn baıqatty. Endi Farabı tek kitap aqtaryp oılanýmen aınalyspaı, kerisinshe alhımıkterdiń jasaǵan tájirıbelerin jasap, olardyń kórgen qıyndyqtaryn ózi de basynan keshirdi.
Ol erteli kesh temir metaldyń qasıetterin zertteýmen aınalysty. Sebebi alhımıkter osy bir metaldyń erekshe qasıetterge ıe ekendigin únemi aıtatyn. Dúnıeniń tiregi onyń myqtylyǵynda. Al mundaı qasıetti temirden kórýge bolatyn.Tipti ony aıtpaǵannyń ózinde qasıetti Quran Kárimdegi elý jetinshi súre “Temir” dep atalýy da teginnen - tegin emes ekendigin ańǵartatyndaı.
Farabı eńbegin mynadaı sózdermen bastady:
“Bul kitapta men bul ónerdiń qajettiligin atap ótip, ol qandaı jolmen dáleldenetinin jáne bul ónerdi zertteýshilerdiń jibergen qatelikterin kórsetýdi maqsat etip qoıdym ”- deı kele bul ónerdegi adasýshylardy eki topqa bóledi. “Birinshileri, ónerdi joqqa shyǵarady jáne burmalaıdy” - bul toptaǵylar qarapaıym halyq, saýdagerler men keıbir keri tartpa ǵalymdar. “Ekinshileri moıyndaıdy, biraq onyń múmkindigin asyra paıdalanady”- bul toptaǵylar ǵylymnan paıda tabýdy kózdegen alhımıkter.
Ol: “Bul ónerdi túsindirý úshin olar keıde aqıqat, keıde ótirik aıtatyn poetıkalyq sózderdi qoldanady. Olardyń sózin túsinbeıtinder ne oılaıdy olardyń bul óner týraly oılary anyq bolmaǵandyqtan bul óner týraly eshqandaı bilim alý múmkin emes. Óz kitaptarynda ǵalymdar bul ónerdiń is-áreketi týraly eshteńe aıtpaıdy. Olar halyqqa oqytyp taratýdy qalamady. Sondyqtan bul ónerdi zertteýshilerdiń oıynda abyrjý, shatasý jáne bir kózqarastan ekinshisinshe aýysý baǵyttalady ” - dep ózine deıingi bul ǵylym týraly ilip alarlyq bir de bir kitaptyń joqtyǵynan adamdar jalǵan sózderdiń jeteginde ketetindigin túsindiredi.
Rasynda bul óner týraly kitapty aıtpaǵannyń ózinde ǵylymdaǵy basty qural sanalatyn ár túrli zattardyń hımıalyq quramy týraly qoljazbalar múlde joqtyń qasy bolatyn. Olar tek kezdeısoq baqytqa kenelýge senip, zattardy bir birine baılanystyryp, sol arqyly tájirıbesinen baıqaǵanyn qaǵazǵa túsirip otyrdy. Biraq olarda tájirıbe almasý degen atymen joq-ty. Bilgen ilimderin bir - birinen qupıa ustady.
Osy kitaptan tys ǵalym “Fılosoftardyń suraqtaryna jaýaptar ” eńbeginde “Element degenimiz ne?” degen suraqqa bylaısha jaýap beredi: "Kúrdeli sýbstansıalardyń bastaýlary ot, aýa, sý, jer sıaqty osyndaı elementterden paıda bolady. Kúrdeli sýbstansıalardyń qarapaıym quramdas bólikterine jatady ” - dep sol dáýirdiń ózinde elementtiń naqty sıpattamasyn bergen edi".
Farabı bul ónerdi taldaı kele sońyna qaraı praktıkalyq ıaǵnı óziniń zerthanasynda jasaǵan tájirıbelerimen jazǵan teorıasynyń durystyǵyn dáleldeıdi. Ol: Altyn, kúmis basqa da otta janbaıtyn biraq balqıtyn metaldardyń báriniń tegi bir. Sondyqtan olardyń aıyrmasy formasynda emes olardyń mándi jáne kezdeısoq aksıdensıalarynda(qasıetteri). Iaǵnı ǵalymnyń aıtýy boıynsha otta janbaıtyn biraq balqıtyn metaldardyń tegi bir bolǵanymen qasıetteri arqyly bir birinen erekshelenedi. Bul Farabıdiń alhımıaǵa qosqan erekshe jańalyǵy deýge bolady. Osy qaǵıdany ataqty Robert Boıl, Dalton, N.Beketov, M.V.Lomonosov sekildi ǵalymdar Farabıden jeti ǵasyrdan keıin ǵana qaıtalap jasap, babamyzdyń bilimdiligine qaıran qalǵan.
Qazirgi kezde qazaq ǵylymynyń tarıhynda ásirese otandyq hımıa oqýlyqtarynda Farabı babamyzdyń adasýshylarǵa durys baǵyt siltep hımıa ǵylymy tarıhynda tóńkeris jasaǵan orasan eńbegi áli de bolsa óz orynyn ala almaı júrgeni árıne, ókinishti. Ókinishtisi sol búginde mektep oqýshylarynan hımıa týraly surar bolsaq birden D.I.Mendeleev týraly saıraı jóneledi. Osylaısha Uly babamyzdyń eńbegi únemi tasada qalyp kele jatyr. Tek hımıa páni boıynsha 8- synyp oqýlyǵynyń eń sońǵy betteriniń birinde Ál - Farabıdiń “Hımıa óneriniń qajettiligi týraly” - dep atalatyn eńbeginiń bar ekendigi týraly ǵana aıtylǵan. Bul árıne búgingi urpaqtarǵa artylar syn dep bilemin.
Ál-Farabıdiń osy bir tamasha eńbegin mektep oqýlyqtarynda, sonymen qatar JOO arnalǵan hımıa kitaptarynyń alǵashqy betterine jarıalasa artyqtyq etpes edi. Sebebi kitap dep aıtylǵanmen bul eńbektiń kólemi shaǵyn ári yqshamdalyp jazylǵan. Shyńǵysqandaı qan tókpeı-aq, búkil álemdi moıyndatqan Uly danyshpannyń óz týǵan jerinde bir eńbeginiń ózi elenbeı qalýy barsha qazaq jurtyna syn.
Rysbek RAMAZANULY,
jazýshy, «ÁLEM HALYQTARY JAZÝSHYLAR ODAǴYNYŃ» múshesi
