Qazaq táýelsizdik alǵaly – jyrǵa aınalǵan taǵy bir ózekti másele – joǵarǵy oqýdyń aqyly bolýy. Dálirek aıtsaq, joǵarǵy oqýda oqý úshin tólenenetin aqynyń aspandap, qymbattap ketýi...
Ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldary, bir jaǵynan, qazaqqa táýelsizdik syılap, malaqaıyn aspanǵa atqyzsa; ekinshi jaǵynan, tirsekten teýip, tizerletip tastady...
Jańa bir memlekettik qurylym oıylyp ortasyna tústi de, jaýapsyzdyq pen saýatsyzdyqtyń kesirinen, eldiń ahýaly kúrt tómendep, esin jıa almaı qaldy...
Osy bir ońtaıly sátti óz paıdasyna qolaıly paıdalanǵan ury-qarylar (búgingishe aıtsaq, sybaılas jemqorlar) halyqta jan-jaqtan qanaýǵa bilek sybana kiristi...
Eń soraqysy, balabaqshaǵa barýǵa tıis sábıdi de tizimge kirgizip, kezekke qoıyp, ata-anasynan aqsha bopsalaı bastady...
Osy bir orasan bassyzdyq, ashyq zábirli zańsyzdyq – áli kúnge deıin jalǵasýda...
Árıne, qazaq jerinde alǵashqy jekemenshik JOO paıda boldy. Sol jekemenshik joǵarǵy (arnaýly orta) oqý oryndarmen birge jemqorlyq pen jábirlik te ottaı laýlap shyǵa keldi...
...Kúni keshe qazaq baspasózinde mynadaı aqparat tarady: «Joǵarǵy oqý oryndary jańa zań aıasynda bilim alýdyń tólem aqysyn anyqtady. Qazaqstanda oqý tólemin bilim oshaqtardyń ózderi belgileýge quqyly bolatyn jańa zań engizilgen bolatyn. Bul jańashyldyqtyń arqasynda oqýdyń aqshasy áldeqaıda tómendeýi múmkin. Alaıda, jaǵdaı múlde ushyǵyp ketýi de yqtımal. Buǵan deıin qazaqstandyq joǵarǵy oqý oryndary tikeleı memleket bekitken júıege baǵynatyn bolǵan. Al, kúni búgin bilim oshaqtary oqý aqysyn ózdiginen basqarýǵa tolyqtaı quqyly boldy. Olar tólem mólsherin ne arzandatýy, ne qymbattatýy da óz erikterinde. Bul jańashyldyq – elimizdegi joǵarǵy oqýdy qoljetimdi ete túspek. Keıbir aımaqtarda bilim alý – áldeqaıda arzan. Máselen, kókshetaýlyq stýdentterdyń oqý aqysy 200 myń teńgeden bastalady. Taraz ben Aqtóbede oqý – 300 myń teńgeden joǵary. Qaraǵandyda oqý aqysy – 400 myń teńgeden bastalady. Eń qymbat oqýdyń tólem aqylary – Astana men Almaty qalalaryndaǵy bilim oshaqtarynda – 350 myń teńgeden bastalyp, 1,2 mıllıon teńgege deıin jetedi. Alaıda, jaqyn arada bul baǵalarǵa kúrdeli ózgeris engizilýi múmkin. Kóptegen joǵarǵy oqý oryndary básekelesterin basyp ozý úshin tólem aqysyn anaǵurlym arzandatýǵa tyrysatynyn anyq. «Biraq, bul jaqsy nátıje bermeıdi» deıdi mamandar. Olar «Oqý aqysynyń mólsheri qatty sharyqtap, qymbattap ketpeıdi» dep sendirýge tyrysýda. 2018 jyly ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń oqý aqysy 10 paıyzǵa ósirilgen bolatyn. Endi bul bilim oshaǵyna aqyly túrde túskender 974 myńnan bastap 1,1 mln teńgege deıin aqsha tóleıdi...»
Jurttyń bári biledi: bul – tolyq ta, aqıqat ta aqparat emes. Qazaq Elindegi aýyldaǵy qazaq balasy – «deni saý» joǵarǵy oqý orynynda oqı almaıdy. Oǵan aýyldaǵy bes tıyn taba almaı otyrǵan jumyssyz áke-sheshesiniń shaılyǵy eshqashan jetpeıdi. Sol sebepti, qazaqtyń oqýy týraly «arzan» degen sózdi qoldaný – aqıqatqa qıanat jasaýmen birdeı...
Mysaly, Almatydaǵy KIMEP pen Astanadaǵy Nazarbaev ýnıversıtetteriniń jyldyq oqýynyń tólemaqysy sheksiz sharyqtap ketken, shamamen, 5-6 mıllıon teńgeden de kóp...
Sondyqtan, búgingi kúnge deıin memlekettik te, aralas ta, jekemenshik te joǵarǵy (arnaýly orta), tipti, keı ýaqyttarda orta mektepterde de baǵaǵa quryq sala almaı otyrǵan, betimen jibergen Bilim jáne ǵylym mınıstrligi «ózderi belgileýge quqyly bolatyn jańa zań» qabyldansa, ózin-ózi tarata salsa da bolady...
Al, «oqý aqysynyń qymbat ne arzan bolýy joǵarǵy oqý oryndarynyń reıtıńterine de baılanysty bolady» degen ertegini oılap-taýyp júrgen sol jekemenshik oqý oryndarynyń qojaıyndary...
Shyn mánisinde, eshqandaı ádil baǵalaý, ıaǵnı, reıtıń degen atymen joq. Bul – qazaq telearnalarynyń qunyn qurdymǵa jibergen reıtıń dep atalatyn qoldan jasalyp, sybaılas jemqorlyqqa negizdelgen ertegi – jalpy qazaq baspasózine de, joǵarǵy oqýyna da asa zardapty qaýip tóndirip tur.
Qazaqtyń joǵarǵy, arnaýly orta jáne orta oqý oryndaryndaǵy aram shópteı qaptaǵan qalyń sybaılas jemqorlyqty joıý úshin túbegeıli ózgeris, tamyrymen qoparatyn qýatty reforma qajet.
Munyń ózi – búgingi naýqas júıeniń qolynan keletin sharýa emes.
Qajymuqan Ǵabdolla
