Psıhologıaǵa qyzyǵatyn jandar Lýıza Heı degen esimdi jaqsy tanıdy. Motıvasıany maı shammen izdep júrgender de túbinde Lýıza Heıdiń jazǵandaryn sholyp ótedi. Tán azabynan buryn jan azabyn tartyp júrgenimiz kóp bolǵandyqtan Lýıza Heıdiń kitaptaryn jaı ǵana kózben shalyp ótpeı, kóńilge toqyp, sanaǵa túıip, on ret qaıtalap oqý qajet sıaqty. «Qamshy» jaqsylyqtyń jarshysy bolǵysy keledi. Sondyqtan da jazýshy Myrzageldi Kemeldiń aýdarmasyndaǵy Lýıza Heıdiń «Kógildir kitabyn» birneshe bólimge bóle otyryp, turaqty túrde oqyrmannyń nazaryna usynyp otyrýdy jón dep sheshti. Qaterli isikti nebári 6 aıda jeńip, barsha dárigerlerin tań qaldyrǵan, 2017 jyly 91 jasynda aýyrmaı-syrqamaı kóz jumsaǵan Lýızanyń oqıǵasy jigerin jasytyp alǵan jastarǵa úlgi bolsyn deımiz. 

Sóz basy nemese meniń ómir tarıhym

«Balalyq shaǵyńyz týraly aıtyp berińizshi». Men óz pasıentterime bul sózdi jıi aıtamyn. Maǵan búge-shigesi qajet emes, problemanyń týyndaý negiziniń jalpy modeli ǵana qyzyq.

Men oqyrmandaryma óz ómir tarıhymdy aıtyp bereıin.

Bir jarym jasqa kelgende ata-anam ajyrasyp ketti. Bunyń maǵan qalaı áser etkeni esimde joq. Biraq sheshemniń qyzmetshi bolyp jaldanýyna týra keldi de, meni basqa adamdardyń qolyna turýǵa bergenin áli kúnge deıin denem túrshige esime alamyn. Men úsh apta boıy jylappyn. Meni sheshemniń qaıtaryp alýyna týra kelipti. Áli kúnge deıin onyń qaıratyna tań qalamyn, óıtkeni ol meni jalǵyz ózi ósirdi.

Sheshem ókil ákemdi shynymenen jaqsy kórdi me, álde meni ákeli qylý úshin turmysqa shyǵa saldy ma, ol jaǵy men úshin túsiniksiz bolatyn. Biraq, onyń turmysqa shyqqanynan eshqandaı jaqsylyq bolǵan joq. Onyń kúıeýi Evropada, Germanıada ósip, qatań tárbıelengen adam. Mamam sińlimdi toryǵyp júrgen kezinde kóterdi. Ol kezde 5 jastamyn. Bizdiń qańǵybas kórshimiz meni zorlap ketti. Dárigerdiń qalaı teksergeni áli kúnge deıin anyq esimde. Qańǵybasqa 15 jyl túrme jazasyn kesti. Sol kezde barlyǵy maǵan «Seniń óziń kinálisiń» deıtin. Sondyqtan da ol túrmeden shyqqan soń túrmege otyrǵyzǵanym úshin menen óshin alady-aý degen qorqynyshtyń qushaǵynda ómirimdi ótkizdim. Meniń balalyq shaǵym tán qorlyǵy men jynystyq zorlyq azaptarynan, aýyr eńbekten turady. Óz basymnyń qadirin baǵalaý sezimi kemı berdi de, meniń ómirim haosqa aınaldy.

Birtindep men óz tanymymdy syrtqy dúnıege de engize bastadym. Tórtinshi klasta meniń basymnan ótken jaıt sol kezdegi men úshin qalypty jaı edi. Bizdiń mektepte kesh bolyp, soǵan oraı birneshe tort satyp alyndy. Menen basqa balalardyń barlyǵy da orta dáýletti, jaqsy otbasylardan shyqqandar. Meniń shashym jalbyraǵan, ústimdegi kıimim de jaman bolatyn jáne menen «qurt basyp ketpeý úshin» úıdegiler májbúrlep jegizetin sarymsaqtyń ıisi múńkip turatyn. Men sol kezge deıin ómirimde eshqashan tort jep kórmeppin. Biz ózimizge ondaı baılyqty qımaımyz. Bizdiń bir kórshi kempir, maǵan ár apta saıyn 10 sentten jáne meniń týǵan kúnim men Rojdestvoǵa 1 dollardan berip turatyn. 10 sent otbasynyń búdjetine ketetin de, al dollarǵa mamam maǵan bir jylǵa jetetin ish kıimder satyp alatyn. Sonymen mektepte kesh ótti. Tortty kese bastady, onyń kóp bolǵany sonshalyq, kóptegen balalar 2-3 kesikten aldy. Áreń degende meniń kezegim kelgende, al men ádettegideı eń sońy bolatynmyn, tort qalmapty. Bir de bir kesik.

Qazir maǵan óz basymdy baǵalatpaǵan, qadirletpegen, kezektiń eń sońyna qoıyp, torttyń bir de bir kesigin buıyrtpaǵan meniń óz tanymym ekeni anyq nárse. Bul meniń sol kezdegi jeke oıym edi. «Olar» tek qana meniń tanymymdy beıneledi.

Odan ári turmystaǵy jaǵdaıǵa tóze almadym da, 15-ke tolǵan kezimde úıden qashyp kettim. Ofısıantka bolyp jumysqa ornalastym. Jumys maǵan meniń úıdegi mindetterime qaraǵanda áldeqaıda jeńil tıdi. Mahabbatqa shólirkegen, óz baǵasynyń qadirin azdap bolsa da sezingen men tánimdi ońdy-soldy, aıaýsyz úlestirdim. Nátıjesinde 16 jasymda qyz týdym. Men ony baǵa almadym, sondyqtan basqa adamdarǵa berdim. Bular, sol kezde men úılerinde turyp jatqan perzentsiz erli-zaıyptylar bolatyn. Sondyqtan da analyq qýanyshty sezine almadym. Onyń ornyna qınalý, qorlaný, kinámdi seziný sezimderin basymnan ótkerdim. Meniń esimde qalǵany – onyń aıaǵynyń bashpaılarynyń dál menikindeı uzyn ekeni. Eger biz bir kezderi kezdeser bolsaq, men ony osy bashpaılarynan tanıtynyma senimdimin. Oǵan bar bolǵany bes kún tolǵanda meniń ketýime týra keldi. Men úıge keri qaıttym da, sheshemdi ókil ákemnen ketýge kóndirdim. Ol kezde sińlim 10 jasta bolatyn, ákesiniń janynda qaldy, óıtkeni ony ákesi qatty jaqsy kóretin. Mamam qonaqúıden jumys tapty, biz birge tura bastadyq. Bir kúni men qurbymmen Chıkagoǵa jol tartyp, sodan 30 jyldan soń oraldym. Ómir únemi tuqyrta bergendikten de, men óz basymnyń qadirin sezingen emespin. Soǵan sáıkes óz aınalama meni odan saıyn qorlap, al keıde taıaqtap ta tastaıtyn erkekterdi toptastyrdym. Men qalǵan ǵumyrymdy olardy da, ózimdi de qarǵap ótkizer edim, biraq bul eshteńeni ózgertpes edi. Birtindep, jumysymdaǵy oń ózgeristerge baılanysty óz basymdy baǵalaý sezimi de artyp, álgindeı erkekterge meniń ómirimde oryn qalmady. Olardyń is-áreketterin eshqashan da qoshtamaımyn, biraq meniń ózim sol kezde sondaı bolmasam, olardy eshqashan da tartpaǵan bolar edim. Qazir, áıelderdi qorlaıtyn erkekter meniń tirlik etip jatqanym týraly bilmeıdi de, óıtkeni bizdiń oılaý júıemiz endi sáıkes kelmeıdi.

Chıkagodan Nú-Iorkke kóship, ataqty manekenshısa boldym. Biraq, bul jumys ta mendegi óz basymdy qadirleý sezimin arttyrǵan joq. Únemi óz boıymnan jańa kemistikterdi tabýmen boldym. Óz boıymdaǵy sulýlyqty baıqamadym. Kóp jyl osylaı ómir súrdim. Minezi tamasha, joǵary bilimdi aǵylshyn jentlmenin kezdestirip, soǵan turmysqa shyqtym. Biz kóp saıahat jasadyq, korólderdiń qabyldaýynda boldyq. Bir ret biz tipti Aq Úıden de dám tattyq. Ózim ataqty manekenshısa, al kúıeýimniń tamasha adam bolǵanyna qaramastan, maǵan ómirde birdeńe jetispeı turatyn. Bul jaǵdaı rýhanı izdenis jolyna túsýime deıin sozyldy.

Bir kúni kúıeýim óziniń basqa adamǵa úılenetinin jetkizdi. Baqyttyń oń qabaqpen qaraǵanyn shyndap sezinbeı jatyp-aq, aıaq astynan osy jaıǵa tap boldym. Sóz joq, onyń osy uıǵarymynan keıin men eńsemdi kótere almadym. Biraq ómir jalǵasyp jatty. Men ómirimniń ózgerip jatqanyn sezindim. Bir kóripkel maǵan eleýsiz bir oqıǵanyń ómirimdi 180 gradýsqa buratynyn aıtty. Bul oqıǵanyń eleýsizdigi sonshalyq oǵan kóptegen aılar boıy kóńil bólmedim. Bir kúni kezdeısoq Nú-Iorktegi dinı ǵylymdar qoǵamy músheleriniń kezdesýine tap boldym. Olardyń aıtqandary men úshin jańalyq bolsa da ishki túısigim: «Kóńil ból», dedi. Men olardyń kezdesýine baryp júrdim jáne sabaq ala bastadym. Sán men sángerler álemi men úshin óz mánin joǵalta bastady. Qasyńnyń formasy men belińdi oılap qashanǵy qapalanýǵa bolady? Tipti orta mektepti de bitirmegen men, kenet qolǵa tıgenderi men metafızıkaǵa qatystynyń bárin oqyǵan qajyrly stýdentke aınaldym. Dinı ǵylymdar qoǵamy meniń ekinshi úıime aınaldy. Meniń ómirim burynǵydaı ótip jatqanmenen, men ózimde bolyp jatqan úlken ózgeristerdi sezindim. Qoǵamdaǵy tynymsyz jumystarymnyń arqasynda úsh jyldan soń men emtıhan tapsyrdym da, kómekke zárý adamdarǵa keńes bere bastadym. Bul kishigirim qadam bolatyn. Men sondaı-aq medıtasıa jasaı bastadym. Sosyn kishi dinı qyzmetkerler daıyndaıtyn kolejge tústim, sonda kúni-túni daıyndaldym. Men óz kýrstastarymnan úlken bolatynmyn. Biz tórt jyl boıy tózýge týra kelgen tártip óte qatal bolatyn – ishpeý kerek, shekpeý kerek, jáne senbi, jeksenbi kúnderi de daıyndalý kerek. Kolejden shyqqan kezimde meniń birneshe saǵatty áýejaıda ótkizýime týr keldi: temekiniń tútininen qulap qalatyn shyǵarmyn dep oıladym. Nú-Iorkte barlyq kezdesýlerde jıi shyǵyp sóılep, keńes berýdi jalǵastyra berdim. Sondaı-aq men «Óz tánińdi saýyqtyr» degen taqyryppen shaǵyn kitap jazdym. Leksıa oqyp, saıahat jasaı bastadym. Meniń ataǵym shyǵa bastady…

Sodan bir kúni meniń aǵzamnan dárigerler qaterli isik (rak) keselin tapty. Qaterli isik, árıne, meniń jynystyq múshemde, qynap mańynda paıda boldy. Meni úreı bıledi. Óz jumysyma baılanysty meniń adamdardyń aıyǵýyna kómektesýime týra kelse de, ózim ýaǵyzdaǵan prınsıpterdi óz tájirıbemde tekserýdiń ǵajaıyp múmkindigi týǵanyn túsindim. Túptep kelgende men, qaterli isik - bul qordalanǵan renish, al odan qutylsa, aýrýdan jazylýǵa bolatyndyǵy týraly kitap jazdym. Óz basymnyń balalyq shaqtyń renishterin umyta almaǵandyǵyn túsindim jáne meniń aldymda bul másele boıynsha kóptegen ister turdy.

«Jazylmaıtyn» degen sóz men úshin bir nárseni ǵana bildiredi: bul dástúrli ádispen emdeýge bolmaıtyn jaǵdaı. Sondyqtan da saýyǵýdyń jolyn tabý úshin, týrasyn aıtqanda, árkim óz ishine úńilýi kerek. Eger men operasıaǵa kelisip, biraq eski tanymdardan arylý úshin eshteńe istemesem, dáriger beıshara Lýızadan dym qalmaǵanǵa deıin kese berer edi. Men operasıaǵa barsam da qaterli isikti týǵyzǵan óz oılaý júıemdi ózgertken bolar edim de, qaterli isik endi qaıtyp týyndamas edi. Eger rak nemese basqa aýrýlar qaıta paıda bolyp jatsa, ol bárin kesip tastamaǵannan emes. Bul jerde sebep adamnyń óz sanasyna ózgeris jasamaýynda jatyr, sondyqtan ol aýrýdy óz boıynda, múmkin, denesiniń basqa bóliginde qaıta týyndatty. Sondaı-aq men ózimniń mentaldyq alańymdy tazartsam, operasıa qajet bolmaıdy degenge sendim. Emdeýshi dárigerime operasıaǵa aqshamnyń joq ekenin aıtyp edim, ol óz kezeginde meniń ómir súrýime bar bolǵany úsh aı qalǵanyn habarlady. Men sol boıda iske kiristim. Emdeýdiń dástúrden tys ádisteri týraly kóp oqı bastadym. Arnaıy densaýlyq dúkenine baryp, qaterli isik týraly kitaptardyń barlyǵyn satyp aldym. Men kitaphanaǵa baryp bul aýrý týraly tapqandarymnyń barlyǵyn oqydym. Ásirese meni teri refleksi týraly ǵylym qyzyqtyrdy. Men osyny isteı alatyn adamdy tappaqqa bekindim. Bir kúni men leksıaǵa bardym. Ádette, men aldyńǵy jaqta otyrǵandy unatamyn, al bul joly art jaqqa otyrdym. Janyma bir adam jaqyn keldi de, menimen qatar otyrdy. Bul, men izdegen adam bolyp shyqty (teri refleksimen shuǵyldanady). Ol úıge aptasyna úsh ret kele bastady, maǵan kóp kómegi tıdi.

Sondaı-aq men ózimdi óte qatty qadirleýdi jáne jaqsy kórýdi úırenýim qajet ekenin túsindim. Meniń balalyq shaǵymda súıispenshilik jetispedi, ózimdi jaqsy kórýge meni eshkim úıretken joq. Men olardyń taýsylmaıtyn mineýlerin ózime degen qarym-qatynastarymen birge qabyl aldym da, bul meniń ekinshi beıneme aınaldy.

Dinı ǵylym qoǵamynda jumys isteı bastaǵanda men óz is-áreketterimdi qýattaýdyń bar mańyzyn túsine bastadym. Biraq ta «Men dıetany erteńnen bastap ustaımyn» degen prınsıp boıynsha únemi keıinge qaldyryp otyrdym. Basynda maǵan ózimniń aınadaǵy beıneme qarap: «Lýıza, men seni jaqsy kórem. Men shynymen seni jaqsy kórem», dep aıtý óte qıyn boldy. Men eshteńege qaramastan aınamenen jattyǵa berdim de, buryn, ádette ózimdi qor sezinetin jaǵdaılarǵa endi basqasha qaraıtynymdy ańǵardym. Sonymen maǵan ózimniń bir jerde turyp qalmaǵanym anyq boldy. Men úshin eń qıyny basqalardy kinálaýdy toqtatý edi. Iá, meniń balalyq shaǵym qıyn boldy, jáne barlyǵy da meni jynystyq zorlyqpen, tán qorlyǵymen, mentaldy túrde renjitti. Biraq bul óte ertede boldy, jáne meniń qazirgi ózime degen qarym-qatynasymdy aqtamaıdy. Men týrasyn aıtqanda óz denemdi qaterli isikpen jeı bastaǵan edim, sebebi men keshire bilmedim. Ózime jaqsy psıhıatr taýyp aldym da, sonyń kómegimen qordalanǵan ashý-yzany boıymnan shyǵara bastadym. Jastyqtardy uryp, qaharlanyp aqyrdym. Bul meni belgili dárejede tazartty. Sosyn ata-anamnyń úzik-úzik estelikterinen olardyń balalyq shaqtary týraly ózime kartına qurastyryp aldym. Men olardy qatty aıap kettim, olardyń kinásinen bolǵan oqıǵalardyń bári umytyla bastady. Bulardyń bárine qosymsha ózime kóp jyldar boıy tánimde jınaqtalǵan shirikterdi tazartýǵa kómekteser jaqsy dıetolog-dáriger taptym. Ol maǵan tek qana kókónisterden turatyn qatal dıeta belgiledi. Alǵashqy bir aı boıy aptasyna úsh ret meniń tik ishegimdi tazartty. Maǵan operasıa jasaǵan joq, alty aıdan keıin dárigerler kelisimge kelýge májbúr boldy da, maǵan mendegi qaterli isiktiń múldem joq bolyp ketkenin habarlady (ol ózime onsyz da belgili edi). Eger biz ózimizdiń oıymyzdy, tanymymyzdy ózgertkimiz kelse jáne soǵan sáıkes áreket etsek, kez kelgen aýrýdy jazýǵa bolady, ony men endi óz tájirıbem arqyly bilemin.

Keıde eń úlken qaıǵynyń ózi biz úshin baqytqa aınalady. Aýrýdyń meni qalaı ózgertkenin sizder kóz aldaryńyzǵa elestete almaısyzdar. Qundylyqtar tolyqtaı qaıta baǵalandy. Men ómirge basqasha qaraı bastadym jáne aýrýǵa deıin eshqandaı nazar aýdarmaǵan nárselerge kóńil bóle bastadym. Shań-qoqysty Nú-Iork óziniń qolaısyz aýa-raıymen qosa meni ábden qajytty. Men ketýge bel býdym. Meniń pasıentterim, mensiz ólemiz dep úreıge ábden boı aldyrdy. Olardyń qalaı alǵa damyp jatqanyn tekserip, telefon shalyp turamyn dep ýáde berip, jubattym. Sonymen, jınaldym da Kalıfornıaǵa, Los-Andjeleske ketip qaldym. Ol jaqta men qalanyń bir shetinde turyp jatqan sheshem menen sińlimnen basqa eshkimdi bilmeıtinmin. Men ne mynaýsymen, ne anaýsymen jaqyn bolǵan emespin jáne sheshemniń soqyr bolyp qalǵanyn bilgen kezde júregim aýyrdy, maǵan bul týraly eshkim habarlaǵan da joq. Sińlimniń ýaqyty joq bolǵandyqtan meniń ornalasýyma kómektese almady. «Óz tánińdi qalaı saýyqtyrý kerek» degen meniń shaǵyn kitapsham men úshin kóptegen esikterdi ashty. Men Nú-Eıdjdegi árbir kezdesýge bara bastadym. Kez kelgen yńǵaıy kelgen jerde adamdarǵa ózimdi tanystyryp, kitabymdy syıladym. Jumys bastalǵan soń mende bundaı sán-saltanatqa ýaqyt bolmaıtynyn bilip, alǵashqy alty aı boıy jaǵajaıǵa baryp júrdim. Birtindep pasıentter paıda bola bastady. Birese ana jerde, birese myna jerde meniń shyǵyp sóıleýimdi suraýshylar kóbeıe tústi. Eki jyldyń ishinde men ózime súıkimdi úı satyp aldym.

Bir kúni sińlim telefon shalyp, 90-ǵa kelgen sheshemizdiń qulap omyrtqasyn syndyryp úzip alǵanyn aıtty. Bir sáttiń ishinde meniń sheshem qaıratty erkin áıelden, álsiz, dármensiz sábıge aınaldy.

Onyń omyrtqasynyń synýyna sáıkes sińlimdi qorshaǵan qupıa, syrlardyń da qabyrǵasy qulady. Aqyrynda, bizdiń aramyzdaǵy qarym-qatynastar jaqsara bastady. Men sińlimniń arqasynyń aýyratynyn jáne bul onyń ómirin qıyndatyp júrgenin baıqadym. Ol únsiz qınalǵandy jón kóripti, sondyqtan kúıeýi bul týraly eshteńe bilmegen.

Eki aıdy aýrýhanada ótkizip, sheshem úıge kelýge daıyndala bastady. Biraq, ol endi jalǵyz tura almaǵandyqtan ony qolyma alýyma týra keldi. Budan ne shyǵatynyn men bilgen joqpyn, sondyqtan da Qudaıǵa: «Jaqsy, men oǵan kútim jasaımyn, eger Sen óziń, ásirese aqshalaı kómektesseń» dedim. Basynda óte qıyn boldy. Sheshem aýrýhanadan senbi kúni shyqty, al kelesi jumada maǵan San-Fransıskoǵa ketýge týra keldi. Men ony jalǵyz tastaı almadym, biraq maǵan mindetti túrde barý kerek edi. Men taǵy da Qudaıǵa: «Qudaı, ótinemin, qamqorshy bolshy. Ketpeı turyp oǵan kútim jasaıtyn jaqsy adam tabýym kerek» dedim. Bundaı jaqsy adam kelesi beısenbide aıaq astynan tabyldy. Bul jerde, «Ne bilý kerek bolsa, barlyǵyn da bilemin. Ne qajet bolsa, mende sol bolady» degen basqa metafızıkalyq prınsıp iske asyp tur. Sińlim menen kómektesýimdi ótindi. Kóptegen jyldar buryn, sheshem ekeýmiz ógeı ákeden ketken kezimizde, ol kisi sińlime durys qaramapty. Sodan beri ony únemi qorqynysh pen úreı bılep keledi. Áli kúnge deıin men ony emdeýdiń ártúrli joldaryn izdestirip kelemin. Sheshem ózin burynǵydan áldeqaıda jaqsy sezinedi. Men oǵan estý apparatyn alyp berdim, onyń ómirge qyzyǵýshylyǵy artty. Sheshem ekeýmiz kóp ýaqytty birge ótkize bastadyq. Biz birge kúlemiz, birge jylaımyz. Ras, keıde meniń álsiz jerlerime de tıip ketedi, bul týra meniń soǵan qatysty jumys jasaýym qajet ekenin eriksiz eske túsiredi.

«Kógildir kitaptyń» birinshi nusqasy «Óz ómirińdi saýyqtyr» shyqqan kezde onyń kóp ret qaıta basylatynyn jáne kúnderdiń kúninde ony jalǵastyrý qajettigi týyndaıtynyn bilgen joq edim.

Árıne, kitap ózinen-ózi emdeı salmaıdy. Biraq ol adamnyń ishki múmkindikterin oıatý arqyly onyń ózin ózi emdeý prosesine járdem beredi. Moraldyq turǵydan saý bolý jáne tán saýlyǵyn qamtamasyz etý úshin tánniń, sananyń jáne rýhtyń tepe-teńdigine jetý kerek. Adam óz tánine muqıat qaraýy tıis. Sol sıaqty, ózine ǵana emes, óz ómirine de durys kózqarasta bolǵany jón. Jáne de osylarda myqty rýhanı baılanys bolsyn. Osy úsh nárse ózara teń bolsa, adam ómirden rahat alady. Eger biz ózimiz osyǵan jetpesek, bir de bir dáriger bul oraıda járdem bere almaıdy.

Jalǵasy bar...