Bul kún BUU Bas Assambleıasynyń 2006 jylǵy 20 jeltoqsandaǵy №A/RES/61/225 arnaıy qararynyń negizinde, 2007 jyldan bastap 14 qarashada jyl saıyn atalyp ótedi. Maqsat – álem nazaryn aýdara otyryp, dıabet syrqatyna qarsy kúresý.
Qaryshtap damyǵan tehnologıalar zamany qolmen atqarylatyn jumystardy azaıtyp, adam eńbegin stanoktarǵa almastyrdy. Osynyń saldarynan qozǵalys az, bir jerde otyryp jumys isteıdi, artyq tamaq jeıdi, jaıaý júrmeıdi. Máselen, dúnıejúzi boıynsha 1980 jyly bul dertpen aýyratyndar sany 108 mıllıon bolsa, 2014 jyly 422 mıllıonǵa jetken.
Ulttyq qant dıabeti regıstriniń málimetinshe, jyl basynda elimiz boıynsha qant dıabeti dıagnozymen esepte turǵandar sany 309 myńǵa jetken. Olardyń 18 myńy birinshi tıptegi dıabetpen, 291 myńy ekinshi tıppen aýyrady. Ekinshi tıptegi dıabetke shaldyqqandardyń 65 paıyzy – áıelder. Sýsamyrǵa shaldyqqan otandastarymyzdyń 6 myńǵa jýyǵy kataraktadan zardap shekse, 3 myńy ınfarkt alǵan. Bir myń adamnyń aıaǵy nemese qoly kesilgen.
Bizdiń elimizde qant dıabeti tegin emdeledi. Kepildendirilgen tegin medısınalyq kómek paketi sheńberinde dıabetke shaldyqqan pasıentterge 48 túrli dári men medısına buıymdary beriledi. Onyń ishinde shprıs, test-jolaqsha, glúkometr, ınsýlın pompalary men 22 túrli ınsýlın de bar.
«Astana qalasyndaǵy emdeý mekemelerinde aýrýdyń aldyn-alýdyń jańa tásilderi engizilýde, baǵdarlama birinshi kezekte ınfeksıalyq emes sozylmaly aýrýlardyń aldyn-alý jáne olarǵa qarsy kúres sharalaryn kúsheıtýge baǵyttalǵan. «Bul jerde ýchaskelik dáriger men medısına qyzmetkeri jaýap beretin ár pasıenttiń ortaq jaýapkershiligine jáne seriktese jumys isteýine erekshe basymdyq beriledi. Máselen, árbir elordalyq emhanada ınfeksıalyq emes sozylmaly aýrýlarmen aýyratyn naýqastar úshin densaýlyq mektepteri jumys isteıdi, onyń ishinde «Dıabet mektebi» de bar», - deıdi "Áleýmettik medısınalalyq saqtandyrý qory" KEAQ Astana qalasy boıynsha fılıalynyń dırektory Nurlybek Qabdyqaparov.
Dıabet – zat almasý prosesiniń buzylýynan bolatyn endokrındik aýrýlar tobyna jatady. Al ınsýlın – kómirsý almasý prosesine tikeleı jaýap beretin gormon. Onsyz qant organızmdegi jasýshalarǵa sińbeı, qan quramynda qalyp qoıady. Saldarynan júıke tinderi men organdar jumysy buzylady.
Jalpy, ınsýlın – ábden zerttelgen gormon. Soǵan qaramastan dıabettiń paıda bolý sebebi áli kúnge deıin belgisiz kúıinde qalyp otyr. Ádette, dárigerler muny tuqym qýalaýshylyqpen baılanystyrady. Sondaı-aq, dıabet uıqy bezi aýrýlary, gepatıt nemese ózge de aýtoımmýndyq syrqattar, durys tamaqtanbaý men zıandy ádet saldarynan paıda bolýy da múmkin. Bul dertke shaldyqqan adamdardyń aǵzasynda glúkozanyń sińý prosesi ózgeredi.
Dıabettiń negizgi sımptomdarynyń biri – gıperglıkemıa nemese qandaǵy qant deńgeıiniń kóterilýi. Oǵan shaldyqqan adam únemi shóldep júredi, kishi dáretke shekten tys kóp barady, sharshaǵysh keledi, sebepsizden sebepsiz aza bastaıdy. Aıaq-qoldyń jansyzdanýy men aýyrýy da – sýsamyr belgileriniń biri. Qan quramynda qant kóbeıip ketkennen keıin júıke júıesi zaqymdanyp, dıabettik neıropatıaǵa ulasady. Der kezinde durys dıagnoz qoıylsa muny toqtatýǵa, tipti, emdep jazýǵa da bolady. Ýaqytyly emdelmese aıaq-qoldyń aýyrǵany kúsheıip, jazylyp bolmaıtyn jaralar paıda bolady. Ekinshi tıptegi dıabet bastalǵanda naýqastyń kórý qabileti nasharlap, kóz aldy tumandanady. Tıisinshe emdelmese, pasıent kóz janarynan múldem aıyrylyp qalýy múmkin.
Álemniń keıbir elderinde dıabettiń aldyn-alý maqsatynda birqatar taǵam túrlerin satýǵa tyıym salynǵan. Nemese zıandy taǵamdarǵa kóp salyq salynady. Máselen, Vengrıa bıligi quramynda baıytylmaǵan maılar, trans-maılar, qant pen tuzy kóp taǵamdarǵa salynatyn salyqty kóterdi. Azyq-túlikke salyq engizilgen tórt jylda qazynaǵa 200 mıllıon evro túsken. Onyń 95 myńy dárigerler jalaqysyna 25 paıyz ústeme retinde qosyldy. Turǵyndardyń basym bóligi salyq salynatyn ónimderdi azaıtyp, paıdaly tamaqqa bet burǵan.
Al, Fransıa, Portýgalıa, Meksıka, Chılı, Vetnam syndy birqatar elderde qant salyǵy qoldanylady. Shrı-Lankada «Sen oılaǵandaı tátti emes» degen sloganmen áleýmettik jarnama jasalǵan. Avtorlar aıaǵy kesilgen prándik-adam, kóziniń qarashyǵy joq fıgýralar arqyly dıabettiń ampýtasıa, ınsýlt, soqyrlyq syndy saldary jaıly baıandaýǵa tyrysqan. Bıyl sáýir aıynda Brıtanıa bıligi de qant salyǵyn saldy. Brıtandyqtar túsken qarjyny salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý, mektepke deıingi balalardy durys tamaqtandyrý baǵdarlamalaryn yntalandyrýǵa jumsamaq. Salyq salynatyn taǵamdar tiziminde alkogólsiz sýsyndar, atap aıtqanda, quramyndaǵy qant mólsheri 100 mıllılıtrge 5 gramnan týra keletin sýsyndar bar. Kóp uzamaı Fanta sýsyndaryndaǵy qant mólsherin 6,9 gramnan 4,6 gramǵa deıin tómendetti. Ókinishke qaraı, zańdy aınalyp ótetin, qant ornyna qant almastyrǵysh paıdalanatyn kompanıalar da jetip artylady.
Bıyldan bastap qazaqstandyq mektepterde gazdalǵan tátti sýsyndar men shokolad satýǵa tyıym salyndy. Densaýlyq saqtaý mınıstri Eljan Birtanovtyń aıtýynsha, engizilgen jańa standarttar balalardyń zıandy taǵamdardy paıdalanýyn shektemek.
Dıabetti dıetanyń, jattyǵýlar men dári-dármektiń kómegimen emdeýge, sol arqyly onyń asqynýyna jol bermeýge bolady. Eń aldymen ár pasıent óz densaýlyǵyna ózi jaýapty: ol arnaıy kúndelik ashyp, kún saıyn qan men neseptegi qant deńgeıin, neseptegi aseton mólsherin, salmaǵy men qan qysymyn jazyp júrýi tıis. Bul naýqastyń ahýalyn anyqtap, emdeý sqemasyn aýystyrýǵa, emdeý terapıasyn, dıeta men fızıkalyq jattyǵýlar baǵytyn rettep otyrýǵa kómektesedi.
Dıabet belgilerin baıqaǵan jaǵdaıda endokrınolog-dárigerge qaralý qajet. Eń aldymen qandaǵy qant mólsherin anyqtaý úshin analız tapsyrasyz (qandy ash qarynǵa tapsyrady). Sonymen qatar, dáriger sizge glúkozaǵa tózimdilik synamasyna, neseptegi glúkoza quramyn, qandaǵy ınsýlın, S-peptıd jáne glıkırlengen gemoglobın mólsherin anyqtaýǵa joldama beredi.
Dıagnoz rastalsa, pasıentti eń aldymen «Dıabet mektebine» jiberedi. Árbir emhana janynda jumys isteıtin bul kabınetter glúkometrdiń kómegimen qandaǵy qant deńgeıin ólsheý, durys tamaqtaný men ınsýlın ekpesin salý joldaryn úıretedi. Bul ekpeler qarynǵa nemese sanǵa salynady.
Dıabetpen ómir súrýge bolady. Degenmen ol tártip pen ózin-ózi baqylaýdy talap etedi. Tehnologıa kún saıyn jańaryp jatqan búgingi zamanda dıabetke shaldyqqandarǵa barynsha qolaıly jaǵdaı jasalýda. Máselen, qandaǵy qant deńgeıi joǵarylaı bastaǵanda smartfonǵa habarlama jiberetin monıtorıń quraldary bar. Shprısti az paıdalanýǵa múmkindik beretin ıneksıalyq porttar jasap shyǵaryldy (iPort Advance tútikshesin úsh kúnge teriniń astyna qoıady, ol qanǵa ınsýlın jiberip turady). Medısına ǵylymyndaǵy jetistikterdiń biri – glúkozaǵa sezimtal keletin «aqyldy gel». Japondyq ǵalymdar ázirlegen polımerli gel teriniń astyna egiledi. Qant deńgeıi kóterile bastaǵanda ol ınsýlınniń qajetti mólsherin qanǵa jiberip otyrady.
Al, amerıkandyq dáriger Sara Holbergtiń ekinshi tıptegi dıabetke qarsy kúreste qoldanatyn arnaıy óz dıetasy bar. Ol óz pasıentterine dıabetke «kómektesetin» kómirsýlardan (sonyń ishinde, jarma, kartop, qant) bas tartyp, olardyń ornyna maılardy tutynýdy usynady.
Ǵalymdar zertteýi óz aldyna, memleket, árıne, syrqatqa shaldyqqan jandardy qaraýsyz qaldyrmaıdy. Desek te, densaýlyq qorǵany – ózimiz. Dıabettiń aldyn-alý úshin salaýatty ómir saltyn ustaný, durys tamaqtaný, shekten tys tátti nemese maıly tamaqtardan bas tartý, sportpen aınalysý, temekiden bas tartý, dárigerge ýaqytyly qaralyp, qandaǵy qant mólsherin anyqtap otyrý qajet.
