Osydan biraz buryn belgili fólklorshy ǵalym Ismaıl Mýnaev «Nahchıın fólklor» atty kitaptyń altynshy tomyn qurastyryp, jaryqqa shyǵardy. Tarıhta qarapaıym adamdar bile bermeıtin, ashyq aıtyla qoımaǵan jaıttar kóp. Ásirese, orys tarıhynda. Máselen, Máskeýdi poláktardan azat etýshi Mının men Pojarskııdiń Qyzyl alańdaǵy eskertkishin bárimiz de bilemiz. Biraq bul jeńistiń uıymdastyrýshysy hám shabyttandyrýshysy sheshen knázi Cherkasskıı ekenin ekiniń biri bile bermeıdi. Bul sózimizge M.N. Zagoskınniń 1829 jyly shyqqan «Iýrıı Mstıslavskıı ılı rýsskıe v 1612 godý» degen tarıhı romany dálel. Onda: «Bizdiń tynysh ómir súrýimizge eń áýeli Dmıtrıı Mamstrúkovıch Cherkasskıı knáz, sosyn Grıgorıı Obrazsov qarsy bolatynyna sóz joq. Bul ekeýiniń birinshisi sheshen knázi Mamstrúktiń uly bolǵandyqtan ári sheshender sıaqty árdaıym keskilesýge daıar turatyndyqtan sóıtedi. Al ekinshisi týabitti nıjegorodtyq bolǵandyqtan poláktardy ıt etinen jek kóredi...» – dep jazylǵan. « – Men bizdi knáz Dmıtrıı Mıhaılovıch Pojarskıı Máskeýge bastap baratyn bolsyn degenmin, – deıdi Cherkaskıı. –Biz poláktarǵa naǵyz jaýapty sonda qaıtaramyz! Biz Máskeý mańaıyna ólikterdi tósek qyp tastaǵanda nıjegorodtyqtarǵa ne kerek ekenin sonda ǵana biletin bolady». Cherkaskıı knázdiń osy sózderimen shabyttanǵan orys jasaqtary men qosyndary Mının men Pojarskııdiń basqarýymen jaýǵa attanyp, Máskeýdi azat etedi deıdi avtor.
Iá, búginde Qyzyl alańdaǵy Mının men Pojarskııdiń janynda sheshen knázi Cherkaskıı músini joq. Reseı keshegi Otan soǵysy kezinde erligimen kózge túsip, Sovet Odaǵynyń batyry ataǵyna usynylǵan sheshenderdiń qujattaryn joıdy. Tipti, Reıhstagtyń shatyryna tý tikken sheshen Abdýlhakım Ismaılovqa ózi jasaǵan erligi týraly da, ulty kim ekenin aıtýǵa da rota komandıri tyıym salǵan. Sóıtip, tek Egorov pen Kantarıa ǵana erlik dańqqa bólendi.
Orystyń «aptada bes juma bar» degen mátelin talaıymyz estigen bolarmyz. Al onyń shyn maǵynasy ne ekenin oılap kórdik pe? Sóıtsek, buryn Rýste de jumany demalys kúni dep ataǵan eken. Resmı tarıh boıynsha Rýs hrıstıan dinin qabyldap, shoqynǵanǵa sheıin orystar otqa, sýǵa, putqa tabynǵan. Sóıtip, tek H-shy ǵasyrdyń sońynda ǵana Vladımır knáz eldi bir dinge engizýge kirisedi (988 j.). Ol ıýdaızmdi qabyldaıyn dese Izraıl halqy Jaratýshynyń qaharyna ushyraǵan dep esepteledi. Islam dini salaýattylyqty talap etetindikten ishimdiksiz ómirdi ómir qurly kórmeıtin orystarǵa ol týra kelmeıdi. Sondyqtan pravoslavıe orystarǵa laıyq dep tabylady. Alaıda, endi bir boljamdar men ańyzdarǵa sensek, orystarǵa pravoslavıe dinin qabyldatqan Ivan Groznyı eken deıtinder de bar. Sol Ivan Groznyıdyń kúni búginge sheıin Stokgolmdegi murajaıda saqtaýly dýlyǵasy orys ǵalymdary jazǵan Reseı tarıhynyń shát-shálekeıin shyǵardy. Bul jerde másele sol dýlyǵadaǵy arabsha jazýda bolyp otyr. Ony Iran Islam Respýblıkasynyń osy murajaıǵa barǵan konsýly Seıit Ǵulamrez Meıǵýnı tárjimalap, bul kóne dıalektide jazylǵan dep maǵlumdady. Ivan Groznyıdyń bul dýlyǵasyndaǵy jazýdy tárjimalaǵanda «Alla ulyq! Muhammed onyń paıǵambary» bop shyǵady eken. Osyny estigen Andreı Rachev jeke zertteý júrgizip «Rýstiń aspanynda jarqyraıdy jarty Aı» degen eńbeginde Nww.stihi.ru 2010.02), Reseıde XIII-XIV ǵasyrlarǵa sheıin qasıetti Islam dini ýaǵyzdalyp kelgenin anyqtady. Tipti, orystyń keıbir jerlerinde ol XV ǵasyrǵa sheıin ýaǵyzdalyp, saltanat quryp kelgeni aıtylady. Bul dýlyǵa Ivan Groznyıdiki ekenin onyń tómengi tusynda taza slaván tilinde jazylǵan «Shelom (shlem – M.K) knázá Ivana Vasılevıcha, Velıkogo Knázá syna Vasılıa Ivanovıcha, gospodará Vseıa Rýsı samoderjsa» degen jazý da naqtylaı túsedi. Bul bul ma, arabsha jazýy bar bas kıim tek Ivan Groznyıda ǵana emes, oǵan deıingi uly knázderde, de bolǵan eken. Jáne bul dýlyǵalardy ataqty usta Nıkıta Davydov sıaqty orystyń tól sheberleri jasaǵan. Al Aleksandr Nevskıı knázdiń dýlyǵasynda arab áripterimen jazylǵan Qurannyń «Shynaıy Qudaı jolyn ustanǵandarǵa Allahtyń shapaǵaty tıetinin jáne kóp uzamaı jeńiske jetetinin aıtyp qýant» degen súre sózderi bolǵan. Qadirli oqyrman bunyń bárine taǵy da dáıek izdep, áýrege túspeýi úshin Rachevtiń maqalasynan úzindi keltireıik: «Aıtpaqshy, arab árpimen jazylǵan Quran súreleri Reseı knázdary dýlyǵalarynda ǵana emes, sonymen qatar olardyń qylyshtary men qalqandarynda da, saýyttary men tipti ydys-aıaq, qural-saımandarynda da órnektelgen edi. Al Radzıvıllov jylnamasynda óziniń astyndaǵy tulparynan eki márte qaza tapqan, eki beıitke jerlengen. Kóregen Olegtiń (veshıı Olegtiń) sarbazdary urysqa ıslamnyń jasyl jalaýyn kóterip kiretin bolǵan. Al Olegtiń óziniń qalqanynda «Ad-dın ýl Islam!», ıaǵnı, «Kıeli ıslam dini úshin!» degen arab qarpimen jazylǵan jazý bolǵan. Iá, Oleg shaıqasta jeńiske jetip, Sargradtyń darbazasyna óz qolymen qaǵyp qoıǵan qalqanyndaǵy jazý osy! Dál osyndaı kórkem de qasıetti jazý Askold jáne Dır knázderdiń qalqandarynda da jazylǵan. Ol qalqandar Stokgolmdegi koról murajaıynda kúni búginge sheıin saqtaýly tur. Endeshe, bulardan basqa týra da naqty derekter bar ma? Arab tarıhshylary reseılik tarıhshylar sıaqty tarıhty eshqashan burmalaǵan emes. Endeshe, sol zamandardyń tarıhı jazbalaryn zerdelep kórsek te jetkilikti bolar edi. Máselen, arab tarıhshysy Muhammed ál-Iafı ál Salıh: «Hıjranyń 300 jyly bolgarlardyń, slavándar men rýsstardyń jabaıy taıpalary musylmandyqty qabyldady. Biraq olar Allah jolynan taıyp, keıin hrıstıan boldy»,–dep jazǵan. Al parsy tarıhshysy Zard Fahrıstanı Kıev Rýsine kelgende olardy dońyz etin jeıtin, oraza tutpaıtyn óte jaman musylmandar eken dep qapalanady. Erte ortaǵasyrlardaǵy Rýste de ıslamnyń kóptegen aıǵaqtaryn kezdestirýge bolady, ol kezdegi shirkeýler kúmbezi meshitter kúmbezderimen egiz qozydaı uqsas boldy. Al kóne pravoslavıelik ádet-ǵuryptardyń yrymdary men tyıymdary musylmandyqqa óte uqsas edi. Mysaly, ejelgi Rýste juma demalys kúni bolyp belgilengen.
Rýstiń ıslam dininen pravoslavıege ótýi XV-XVI ǵasyrlarǵa sheıin sozyldy. Biz kóne Reseıdiń, orys halqynyń ıslam dinine tikeleı baılanysty tustarynan azdaǵan ǵana mysal keltirdik. Buǵan sheıin Máskeý knázi Vasılııdiń Altyn Orda hanynyń mármár taqtadaǵy tabanynyń tańbasyna bas ıip knáz ataný úshin ant berip jatqan sýretin, getman Bogdan Hmelnıskııdiń namaz oqyp otyrǵan sýretin baspasózde jarıalaǵanbyz. Sol sıaqty, A. Pýshkınniń, I.Býnınniń qasıetti Islam dinine, Quranǵa, oramal tartatyn musylman áıelderine arnap jazǵan maqtaý óleńderin qazaqshaǵa tárjimalap ta kórgenbiz.
Al L.Tolstoı, A.Blok, A.Kýprın ıslam dini týraly onyń aqıqatshyldyǵyna, ádiletshildigine, asa joǵary adamgershilik pen mádenıettiligine tańdaı qaǵyp tamsana jazǵan. Tipti solardyń birazy musylmandyqty qabyldaǵan kórinedi. Átteń, áli de bolsa ımperıalısik, shovınısik pıǵyldan arylmaı, áli de biz «uly orys halqymyz» dep keýdesin sabalaıtyn tarıhshylar men ǵalymdar munyń bárin jurtshylyqtan jasyryp ustap, bildirmeýge tyrysady. Ol az bolǵandaı olarǵa áli de quldyq sanadan arylmaǵan qazaqtar qosylatynyn qaıtersiń. Sondyqtan mundaı zor tarıhı mańyzy bar dúnıelerdi tek áleýmettik jelilerden ǵana alyp júrmiz.
Myrzan Kenjebaı
