Elimizdiń urpaǵy salaýatty, aqyldy bolýy kerek. Balalardyń damýynda jaqsy tamaqtaný úlken ról atqarady dep jazady Qamshy.kz aqparat agenttigi.

Tamaqtanýdyń adam minez-qulqynyń qalyptasýyndaǵy róli erekshe. Ol adamnyń fızıkalyq jáne neıropsıhıkalyq damýyna, ásirese balalar men jasóspirimderdiń damýyna úlken áser etedi.

Qannyń, teriniń qalypty jaǵdaıyn qamtamasyz etý úshin durys tamaqtaný qajet. Jaqsy tamaqtaný deneniń qorǵanysh fýnksıasyn arttyrady, balalardyń ınfeksıaǵa qarsy ımýnıtetin kóteredi, agressıvti ekologıalyq, jaǵymsyz áserlerden qorǵaıdy. Oqýshyǵa energıa men dárýmender asa qajet.

Oqý úderisi jeńil ótý úshin mıdyń jumysyn jaqsartatyn eń paıdaly azyq-túlikter tizimi:

1. Sút ónimderi

   Sút ónimderi oqýshynyń rasıonynda mindetti túrde bolýy kerek. Olar kálsı, aqýyz, dárýmender men basqa da qunarly zattardyń kózi retinde sanalady. Bala aǵzasynyń qajettiligin kóbine sút ónimderi óteıdi. Sút aqýyzy jáne bul sýsynnyń quramyndaǵy basqa da zattar aǵzanyń kúıine jaqsy áser etedi.

   Mektep jasyndaǵy balalardyń sútti qabyldaýdaǵy táýliktik mólsheri 500 mıllılıtrge teń. Sonymen qatar ıogýrt, súzbe, aıran jáne taǵy da basqa  ashymal sút ónimderin umytpaǵan jón. Olar tek qana paıdaly emes, sonymen qatar óte dámdi.

2. Sarymsaq

   Sarymsaq qan aınalymyn jaqsartady, nátıjesinde mıǵa ottegi jaqsy baryp,  jumys isteý qabileti artady. Sonymen qatar, ol keremet profılaktıka bolyp tabylady. Infeksıalyq aýrýlar órshıtin kúz jáne qys mezgilinde ımýnıtetti kúsheıtý asa qajet.
   Kúnine sarymsaqtyń eki-úsh tilimin jep tursa, vırýstardy joıyp qana qoımaı, este saqtaý qabiletin de arttyrady. Sarymsaq jegennen soń aýyz qýysynda ıis bolmaý úshin, aqjelkennen kishkene shaınap jiberse jetkilikti.

3. Jańǵaqtar

    Jańǵaqtar oı belsendiligin arttyrýda taptyrmaıtyn azyq-túliktiń biri.

   Quramyndaǵy dárýmender men paıdaly zattary boıynsha kóptegen kókónister men jemisterdi basyp ozady. Olar kalıı, kálsı, magnıı, fosfor, temir jáne basqa da mıneraldarǵa baı.

   Tipti syrt beınesimen de mıǵa uqsaıtyn  grek jańǵaǵyn erekshe aıta ketken jón.

   Erte zamandaǵy bıleýshiler qarapaıym halyqqa jańǵaqtyń bul túrin tutynýǵa tyıym  salǵan eken, sebebi qara halyqqa oıdy jetildirý kerek emes dep sanaǵan. Grek jańǵaǵynda kóp qanyqpaǵan maı qyshqyldary kóp, ol mıdyń tolyqqandy jumysyna qajet. Bes iri grek jańǵaǵy – tez oılaýǵa kómegin tıgizetin táýliktik norma.

4. Gúlsheten (Rozmarın)

   Bul shóp te balalaryńyzǵa aınymas dos bolary haq. Gúlshetenniń quramynda antıoksıdanttar men karnozın qyshqyly kóptep kezdesedi. Bul zattar qan tamyrlaryn keńeıtedi, qan aınalymyn jaqsartady, nátıjesinde este saqtaý qabileti de artady. Qyzyq málimet: ǵalymdardyń sońǵy zertteýler nátıjesinde este saqtaý qabiletin arttyrý úshin gúlshetenniń tipti ıisi de jetilikti ekeni anyqtaldy.

   Gúlsheten et, kókónis, kartop jáne irimshikpen keremet úılesedi, tuzdyqtar men sorpa tamaqtarynyń dámdi quramdasy da bola alady, al bir-eki butaqshasy tátti taǵamnyń sánin keltirip jiberedi. Gúlshetendi lavr japyraǵymen birge qoldaný usynylmaıdy.

5. Bal

   Biz joǵaryda oı belsendiligin arttyrý jolynda glúkozasy bar azyq-túlikterdi tutyný asa mańyzdy ekenin aıtyp ótkenbiz. Bal – quramy boıynsha biregeı erekshelikke ıe. Onyń quramyndaǵy búkil zattar adam aǵzasyna paıdaly. Bal ımýnıtetti kóbeıtedi jáne energıanyń kúshti qaınar kózi bolyp tabylady, mıdyń jumysyna jáne este saqtaý qabiletine jaýap beredi. Densaýlyqty saqtaý úshin bir kúnge bir qasyq bal jetkilikti. Qaraqumyq baly, gúl baly, jóke baly – talǵamyńyzǵa qaraı tańdańyz.

   Este saqtańyz, baldy shaıǵa qosyp emes, taza ózin jegen abzal. Ystyqqa túskende ol óziniń barlyq paıdaly qasıetterinen aıyrylyp qalady. Baldy botqalarǵa qosýǵa bolady. Ol qanttyń dámdi ári paıdaly balamasy bolyp tabylady.

6. Balyq                                                                                                                                                  Bala rasıonynda balyq mindetti túrde bolýy kerek. Bul ónimniń qundylyǵyn asyra baǵalaý múmkin emes. Balyqtardyń ishinde maıly teńiz balyǵy eń paıdalysy bolyp sanalady. Alaıda, tushshy sý balyqtary da dárýmender men qunarly zattarǵa baı. Balyq quramynda omega-3 maıly qyshqyldar bar, olar bolmasa mıdyń qabyrshyqtary, jalpy júıke júıesi de tolyqqandy jumys jasaı almaıdy.

   Rasıonda balyqtyń bolmaýy este saqtaý qabiletiniń tómendeýine, aqyl zerektiń azaıýyna áser etip, kúızeliske uryndyryp jáne negizsiz agresıaǵa ákelýi múmkin. Sonymen qatar, balyq mıdyń jaqsy jumys isteýine ońtaıly áser beretin  ıod pen fosforǵa baı. Balyq -  balalar úshin jaqsy qýat kózi.

7. Qyzyl burysh

   Brıtan ǵalymdarynyń zertteýler nátıjesinde alǵan málimetterine sáıkes, qyzyl burysh mektep jasyndaǵy balaǵa eń jaqsy azyqtyń biri bolyp sanalady eken. Árıne jas darynǵa kúndelikti ashshy buryshty jeý mindet emes, biraq arasynda rasıonǵa qosyp turǵan abzal.
   Qyzyl buryshty keı tamaqtarǵa dámdeýish retinde qosyp turýǵa bolady. Mundaı ashshy burysh júıke jasýshalarynyń jaqsy jumys isteýine ońtaıly áser etetin  S dárýmenine baı.

8. Kartop

   Kartop oqýshy rasıonynda mańyzdy ról atqarady. Mıdyń jumys isteýi úshin kóp mólsherde energıa qajet: eresek adamnyń táýliktik mólsheri - 20%, al balalardyki - 30%. Oı belsendiligin jaqsy deńgeıde ustap turý úshin, quramy krahmalǵa baı azyq-túlikti tutynǵan jón. Kartop dál sondaı azyq-túlikke jatady. Ezilip pisken kartop krahmaly adam ómirine mańyzdy kúsh beretin glúkozaǵa aınalady.
   Budan basqa, onyń quramynda kóp mólsherde mıneraldy zattar men aǵzanyń jumys isteýine qajetti amınqyshqyldar bar. Kartop kóptegen dámdi tamaqtardyń negizgi quraýshysy bolyp sanalady. Ártúrli tamaqtardy daıyndap balalaryńyzdy qýantyńyzdar.

9. Brokkolı

   Balalardyń taǵy bir aınymas dosy – brokkolı. Mıdyń jumysyn jaqsartatyn K dárýmeni brokkolıdiń quramynda kóptep kezdesedi. Sonymen qatar, qyryqqabattyń bul túri bor elementine baı. Aǵzadaǵy bor elementiniń jetispeýshiligi oı belsendiligin tómendetedi.
   Jalpy qyryqqabattyń barlyq túri mıdyń jumys isteý qabiletin jaqsartady jáne jaqsy oqýdyń kepili sanalady. Mysaly, brússel qyryqqabaty zeıin qoıý qabiletin arttyrady. Qyryqqabattan san túrli dámdi tamaqtar daıyndap, kúndelikti jeı berýge bolady.

10. Sary maı

    Ókinishke qaraı, qazirgi tańda keıbir asúılerden sary maıdy múldem kezdestirmeımiz. Holesterınniń zıanynan qorqyp, ósimdik nemese záıtún maılaryna almastyryp jatamyz. Biraq bul durys emes. Sary maıdan múldem bas tartýǵa bolmaıdy. Ásirese, úıde mektep jasyndaǵy balańyz bar bolsa.

    Sary maıdyń quramynda oı belsendiligine jaqsy áser beretin durys maılar bar. Sondaı maılardy jetkiliksiz mólsherde tutynǵanda oqýshylardyń zeıini men úlgerimi tómendeıdi. Sondyqtan da qara bıdaıdan jasalǵan  nanǵa sary maı jaǵyp jeý paıdaly ári tańǵy as qatarynan túspek emes.

11. Sý

    Sýdyń – teńdesi joq. Óıtkeni adam ony kúndelikti paıdalanady. Biraq dárigerler men dıetologtar taza sýdy jaı ǵana iship qoımaı, táýliktik mólsherin de bilý kerek ekenin aıtýdan sharshamaıdy. Oqýshylar úshin bul tipti qajet, sebebi sýsyzdaný men sýdyń jetispeýshiligi oı belsendiligine keri áser berdi. Buǵan tańdanýdyń qajeti joq, sebebi adam mıynyń 90%-y sýdan turady.
    Balalar men jasóspirimderdiń táýliktik sýdy qabyldaý mólsheri 1-1,5 lıtr. Gazdy sýsyndar, shaı jáne kofe sý sanatyna jatpaıtynyn esten shyǵarmaǵan jón.

12. Et

    Mıdyń jumys isteý qabiletin arttyratyn azyq-túliktiń biri – et. Onyń paıdaly ári qunarly quramy balyqtykinen kem túspeıdi. Ettiń quramynda bala aǵzasy men tinderdiń qurylymyna jaýap beretin  jáne «qurylys materıaly» rólin atqaratyn aqýyz mólsheri óte kóp. Aqýyzdy basqa eshnársemen almastyra almaısyń. Sondyqtan ósip kele jatqan aǵzanyń rasıonynda  sıyr, qus, qoı, jylqy etteri bolý kerek.

    Ettiń quramynda kóp mólsherde mańyzdy zattar bar: amın qyshqyldar, temir, fosfor jáne basqa da elementter, V tobyndaǵy dárýmender. Munyń bári myqty tirek-qımyl júıesine, júıke júıesiniń turaqtylyǵyna, qantúzilim úrdisine, kózdiń kórgishtigine jáne de mıdyń jetilýinde asa qajet.

13. Jumyrtqa

    Jumyrtqa - aqýyzdyń taǵy bir mańyzdy qaınar kózi. Ol dárýmenge, mıneraldarǵa baıtabıǵı antıoksıdant. Onyń quramynda oı belsendiligin arttyratyn durys maılar kóp mólsherde kezdesedi.

    Jumyrtqa quramyndaǵy holın adamnyń zeıin qoıý qasıetin kúsheıtýine yqpal jasaıdy jáne oı belsendiligine ońtaıly áser etedi. Omlet nemese ýyzdyq (qýyrylǵan jumyrtqa) – oqýshy úshin keremet tańǵy as. Degenmen de tamaqqa aqýyzyn qosqan jaqsyraq, sebebi sarýyzdyń quramynda holesterın bar.

14. Júzim  

    Oqýshylarǵa dál qyzyl júzimniń ózi aıryqsha qajet. Osyndaı júzim men kúlgin tústi basqa da jıdekter tabıǵı antıoksıdant bolyp keledi. Olardyń aqparatty saqtap, qorytýǵa kómek beretindigi bilim alýshylarǵa asa mańyzdy.

    Qyzyl júzim mı jasýshalarynyń qorektenýin jaqsartyp, búlinýden saqtaıdy. Onyń quramynda qant, jasunyq, organıkalyq qyshqyldar, askorbın qyshqyly, V dárýmeni, pektındi zattar, fermentter, kóp mólsherdegi kalıı bar. Quramyndaǵy S dárýmendi jáne qabyldaý men meńgerýge kómek beretin R dárýmendi de aıryqsha aıta ketken jón.  

15. Lımon

    Sıtrýstylardyń bul túri erekshe kóńil bólýge laıyq. Balanyń este saqtaý qabiletiniń jaqsarýyna tańǵy shaıǵa salynǵan lımonnyń bir tilimi jetkilikti. Buǵan lımon quramynda kóp kezdesetin S dárýmeni óz septigin tıgizedi.

    Bul dárýmen umytshaqtyqtyń aldyn alady jáne este saqtaýǵa kómektesedi. Aıtpaqshy, lımon óziniń paıdaly qasıetterin qys mezgiline saqtaý kezinde de joǵaltpaıdy, bul qasıetiniń arqasynda jyl boıyna dárýmen kózi bola alatyny sózsiz.

Búgingi kúni aqparattyń kóptigi, qarqyndy jumys oqýshylardy jıi stresstik jaǵdaıǵa túsiredi. Osynyń bárine qarsy turyp, organızmniń jumysyn jaqsartatyn paıdaly as ekenin umytpaıyq.