Kesheli beri elimizdiń energetıka mınıstri Qanat Bozymbaev qazaqstandyq otyn bankine tómen baıytylǵan ýran alǵash ret 2019 jyldyń II jartyjyldyǵynda jetkiziletinin aıtyp otyr. Energetıka mınıstrligi tómen baıytylǵan ýrannyń elimizge naqty qaı kúni ákelinetinin Atom energıasy jónindegi halyqaralyq agenttik (AEJHA) anyqtaıtynyn atap ótti. Atalmysh halyqaralyq agenttik 90 tonna tómen baıytylǵan ýran ónimin Qazaqstanǵa ákelýdi josparlap otyr. Negizgi shyǵyndardy atalmysh agenttik kóteredi. Qazaqstan tómen baıytylǵan ýrandy tikeleı saqtaýǵa ketetin shyǵyndarǵa jaýap beredi.
Naqytylap aıtar bolsaq, Qazaqstanda ıadrolyq otyn banki 2018 jyly Óskemende álemdegi eń iri ýran óndirýshi-Úlbi metalýrgıalyq zaýytynyń aýmaǵynda ashylǵan bolatyn. Energetıka mınıstrliginiń basshysy Qanat Bozymbaev otyn bankindegi ýran eshkimge qajet bolmaýy da múmkin ekenin málimdedi.
Al bizdiń sarapshylarymyz buǵan qatysty Qazaqstanǵa ıadrolyq otyn jaǵýdy, ony beıbit maqsattan paıdalanýdy áldeqashan úırenetin kezeń jetkenin alǵa tartty.
Bul naǵyz tabys kózi
Boljam boıynsha 2022 jyly álemdik turǵyda energıanyń barlyq túrlerine degen suranys joǵarylap, ony qoldaný eki esege artady. «Sol kezderde energıa óndirýdegi atom energıasynyń úlesi búgingi kúngi 14-17 paıyzdan 35 paıyzǵa deıin ósedi» dep paıymdalyp otyr.
Buǵan qatysty mamandar «Qazaq eli resýrsqa baı, ken qory aýqymdy memleketterdiń qataryna jatady. Bul rette bizde óndiristiń qýatyn arttyratyn munaı, ýran, kómir, gaz tárizdi elementter qory jetip-artylady. Ókinishtisi, biz osy óndiristi «dúrildetetin» ken qorlaryn shetelge shıki kúıinshe ǵana eksporttaýǵa qabilettimiz»,-deıdi.
Máselen, bul rette Ulttyq ıadrolyq ortalyǵynyń Iadrolyq fızıka ınstıtýtynyń ǵylymı ister jónindegi dırektorynyń orynbasary Nasýrlla Bórtebaev bylaı deıdi:
— Iadrolyq otyn banki tek Qazaqstan úshin ǵana emes, álem boıynsha qajet nárse. Qazir osy ıadrolyq otyn bankiniń múmkinshilikteri de erekshelikteri týraly jıi aıtylyp júr. Bul naǵyz komersıalyq joba. Iadrolyq otyn bankin qurýdy atom óndirisi salasyndaǵy paıda tabýdyń kózi dep bilýge bolady. Eger biz ıadrolyq otyn banki jobasyn iske asyra alsaq, ózderinde ıadrolyq otyn resýrstary joq shet memleketter bizge kiriptar bolyp, óz taraptarynan tıimdi usynystar aıtatyny aıdan anyq. Sondyqtan bul tabysqa keneltetin joba.
Sóıtip, Ulttyq ıadrolyq ortalyq mamandarynyń baıyptaýynsha, bizge ıadrolyq otyndy beıbit maqsatta uqsatýdy úırený kerek.
Qorqatyn dáneńe joq...
Jalpy, ıadrolyq otyn bankterin qurý, osy maqsatta polıgon aımaqtaryn qoldanysqa berý, atom ónerkásibin damytý máselesi sóz bolǵanda biraz qaýymnyń bul jańashyldyqty jatsynatyny da ras. Desek te qazirde Keńes ókimetinen qalǵan polıgon aımaqtarynyń jaǵdaıyn, deńgeıin, bolashaǵyn zertteý jumystary jalǵasyn tabýda. Tipti qaısybir zertteýler ol aımaqtarda sharýashylyq isin júrgizýge múmkinshilik baryn da dáleldeıdi. Osy rette mamandardyń deni «atom ónerkásibi ataýynan at úrketin nárse emes, tereńine úńilsek, bul salada biz ózindik brend jınap, shetelge qymbat baǵamen ıadrolyq otyndy satýdy da, ony jaǵýdy da meńgere alamyz» desedi.
«Bizde Semeı polıgon aımaǵy bar. Qazir ol aımaqqa da ınvestısıa salyp qajettilikke berý jaǵy arakidik kóterilip qalady. Bir ereksheligi ol jerde qaldyqtardy saqtaıtyn qoımalar ýaqytyly jasalyp qoıylǵan. Máselen, bizde medısınada ampýldyq radıoızotoptyq materıaldar qoldanylady. Osy preparattardy ýaqyty ótkennen keıin bir jaqqa aparyp kómý kerek. Osyndaı medısınada qoldanyp júrgen appýllalardyń 50 myńǵa jýyǵy qazirde sol Semeı polıgon aımaǵynyń qoımasynda saqtaýly. Sondaı-aq ónerkásipte qoldanyp júrgen radıoaktıvti qaldyqtardy da sol jerge aparyp saqtap kómip otyrady. Eske sala ketken jón, Aqtaýdaǵy toqtatylǵan BN-350 reaktorynyń ıadrolyq otyny da tolyǵymen osy Semeı polıgonyndaǵy saqtaý qoımalaryna kóshirildi. Demek bizde tek qana Óskemende emes, Semeıde de ıadrolyq otyn qoımalaryn ashýǵa múmkindik bar. Biz kóp elderde mundaı múmkinshilikterdiń joq ekenin eskerýimiz kerek. Bul bizge berilgen múmkindik. Mysaly, bizde ýran qory mol. Búginde dúnıejúzi elderi ýranymyzǵa qolqa sala bastady. Biz úshin shıki ýrandy óńdep ony energıalyq otyn retinde satqan óte tıimdi. Bul ıadrolyq óndiristiń paıdaly baǵyttarynyń biri. Eger meńgere alsaq, ıadrolyq otyn jaǵýdy ıgere alsaq baılyǵymyz eselener edi. Biraq ázirge tehnologıalyq, ınovasıalyq áleýetimizben ólshegende bul biz úshin tańsyq dúnıe»,- deıdi ekonomıka ǵylymynyń doktory, profesor Jumadilda Baıahmetov.
Qarlyǵash Zaryqqanqyzy
