2007 jyldyń qońyr kúziniń sońǵy kúnderi Qazaqstannyń EQYU-ǵa 2010 jylǵy tóraǵalyqqa saılanýy biz úshin aıtýly oqıǵa bolǵany ras. Bul jeńisimiz búgin nege esimizge túsip otyr? Negesi sol, aıtýly osy jeńistiń bastaýynda turǵan Qasym-Jomart Toqaev dál qazir Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentigine úmitker bolyp tirkeldi. Sondyqtan da osydan on jyldan astam ýaqyt bolǵan oqıǵany búgin taǵy bir tereń taldap shyǵýdyń esh artyqtyǵy bola qoımas.

Bul tóraǵalyq eń aldymen Qazaqstanǵa álemdik qaýymdastyqtan óziniń laıyqty ornyn oıyp alýy jáne óz-ózimen tomaǵatuıyq ómir súrmeı, qasańdyqtan qashyp, álemdik irgeli isterdiń basy-qasynan tabylyp júrýi úshin asa qajet edi. Táýelsiz Qazaqstannyń kók baıraǵy Eýropa qaýymdastyǵynyń tórine tigilgeni – shyn máninde bizdiń uly jeńisimizdiń biri.  EQYU sıaqty asa bedeldi uıymǵa tóraǵa bolý mártebesi,  sóz joq, elimizdiń abyroı-bedelin  kótere tústi. Osy tóraǵalyqtan keıin Qazaqstan óz damýynda jańa bir bıik satyǵa kóterildi. Keıbir sheteldik saıasatkerler aıtyp júrgendeı, bul – jáı ǵana qatardaǵy is emes,  jas Qazaqstannyń  dúnıejúzilik arenadaǵy  salmaqty ornyn tanytatyn bitimi bólek mereıli tabys boldy.

Sonymen qatar Qazaqstannyń tóraǵalyq etýi nátıjesinde Batys pen Shyǵys arasyndaǵy yntymaqtastyq aıasy keńı tústi, EQYU  Qazaqstan arqyly  Ujymdyq qaýipsizdik sharty uıymy jáne Shanhaı yntymaqtastyq uıymy sıaqty óńirlik beldi uıymdarmen yntymaqtasa bildi.

EQYU-ǵa tóraǵa bolý arqyly Qazaqstan gýmanıtarlyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý isin jetildirip,  Ortalyq Azıa men Eýropa elderiniń barlyq aýmaǵynda qaýipsizdik pen yntymaqtastyqty saqtaýǵa baılanysty belsendi saıasat júrgizip, bizdiń elimiz álemdik arenada óziniń bedelin saqtaı otyryp, eýroatlantıkalyq jáne eýrazıalyq keńistiktegi jańa sapadaǵy únqatysý alańyna aınalǵanyn kóptegen elder tolyq moıyndady.

Qazaqstannyń EQYU-ǵa 2010 jylǵy tóraǵalyqqa saılanýy Qazaqstannyń ekonomıkalyq órkendeýdegi jáne birinshi kezekte qoǵamymyzdy demokratıalyq turǵydan reformalaýdaǵy tabystarymyz jáne Qazaqstannyń Orta Azıa aımaǵy qaýipsizdigine ǵana emes, jalpy ǵalamdyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý isine de zor úles qosyp kele jatqanymyz ashyq moıyndaldy. Kóp ulttyń ókilderi turatyn elimizde kelisim men beıbitshilikti saqtaýǵa baılanysty jınaqtalǵan tájirıbemiz uıymǵa qatysýshy elderdiń nazaryn aýdardy. Bul tańdaýdy osy uıymnyń baıyrǵy jáne jańa músheleriniń ustanymdaryn jaqyndastyrýǵa Qazaqstannyń áleýeti jetetinin EQYU qaýymdastyǵynyń jete uǵynǵandyǵymen de túsindirýge bolady.

Qazaqstan qol jetkizgen tabys bizge ne berdi, qandaı  paıdasy boldy? Qazaqstannyń Eýropa qaýipsizdigi jáne yntymaqtastyǵy uıymyna tóraǵalyq etýi tek Qazaqstannyń ǵana emes, búkil Ortalyq Azıanyń  odan ári demokratıalanýyna tyń serpin berdi. EQYU-yna Qazaqstannyń tóraǵalyǵy nátıjesinde Ortalyq Azıanyń, sonyń ishinde bizdiń kórshimiz Aýǵanstannyń problemalaryna basa nazar aýdaryldy. Adam jáne qarý saýdasymen, esirtki tasymalymen, uıymdasqan qylmys jáne lańkestikpen kúres kúsheıe tústi. Munyń bári aımaqtaǵy qaýipsizdiktiń, turaqtylyqtyń nyǵaıýyna járdemin tıgizdi.

Alaıda, bul ózi bir kúnde bola qalǵan jeńis emes edi. Bir aıda bola qalǵan sharýa emes edi. Bir jylda bola qalǵan qýanysh emes edi. EQYU-ǵa tóraǵa bolý ońaılyqpen kelgen joq. Qazaqstan dıplomatıasy birneshe jyl boıy asa aýqymdy da kúrdeli jumystar atqardy. Qubylyp turǵan dúnıede, árkim saıasat oıynyn shyr aınaldyryp, óz múddesi turǵysynan qadam jasap  jatqan kezde olarmen til tabysý  birshama  qıyndyqtarmen júzege asty.       

Aıtýly oqıǵaǵa baılanysty kelissózderdiń basy-qasynda júrip, Qazaqstannyń irgeli de qurmetti uıymǵa tóraǵalyq etýine orasan eńbek  sińirgen Qasym-Jomart Toqaevtyń aty tarıhta altyn áriptermen jazylyp qaldy. EQYU-ǵa  tóraǵalyq etý barysyndaǵy saıası "tar jol, taıǵaq keshýlerde" Qasym-Jomart Toqaev ǵajap dıplomatıa men bilimdiliktiń tamasha úlgisin kórsetkenin búgin aıtý – paryz. Birneshe jylǵa sozylǵan uzaq marafonnyń barlyq dramatızmin oqyrmannyń kóz aldyna keltirý maqsatynda Qasym-Jomart Toqaevtyń atalmysh oqıǵaǵa qatysty esteliginen úzindi keltirýdi jón kórip otyrmyz:

"Men qalyptasqan jaǵdaıda meılinshe bar múmkindikti paıdalaný kerek dep eseptedim. Sondyqtan Memlekettik hatshynyń birinshi orynbasary Nıkolas Bernspen (aıqaı-shýǵa toly qaıshylyqtardyń bolatynyn sezgen bolýy kerek, K.Raıs Brússelge kelgen joq)  shuǵyl konsýltasıa ótkizýdi talap ettim. 15 mınýt boıy amerıkalyq dıplomat meniń ýájimdi tyńdaýǵa májbúr boldy. Jasyratyny joq, salmaqty qaǵytýlar da aıtýǵa týra keldi: «Egerde osy másele boıynsha bizdi qoldamaıtyn bolsańyzdar, Qazaqstan men AQSH arasyndaǵy strategıalyq áriptestiktiń máni bar ma?"  Pikirtalas barysynda men Qazaqstan jaǵy konsensýsty buzatyndyǵyn da joqqa shyǵarǵam joq, onda EQYU qıyn jaǵdaıda qalatynyn da eskerttim. Alaıda, biz Eýropada bólinis shebin qurýdy qalamaıtyn edik.

N.Berns AQSH-tyń prınsıpti ustanymyna nuqsan keltirmeıtindeı ymyrashyl sheshimderdi izdeı biletin iri dıplomat ekendigin buryndary da aıtqan edim. Suhbattasýshynyń osyndaı paıdaly qasıetin biletindikten men  oryn alǵan problemaǵa oraı eshqandaı sheshim qabyldamaýdy, al  máseleni 2007 jyly Madrıdte ótetin syrtqy ister mınıstrleriniń kezekti májilisiniń tóreligine tapsyrýdy usyndym. Bul usynys amerıkalyq delegasıany birshama solqyldatyp tastady, áıtse de amaly quryǵan N.Berns bizdiń usynysymyzben aqyry kelisip tyndy. Osylaısha, uzaq-sonar bitpeıtin teskentaýdyń túbinen sáýle kóringendeı boldy.

S.Lavrovpen ótken konsýltasıa qysqasha boldy, degenmen kesek týraǵan áńgime kóp aıtyldy. Reseılik mınıstrmen biz EQYU tóraǵasynyń qorytyndy qujatynyń tóńireginde ýaǵdalastyq. Men aldyn ala óz eskertýlerim men túzetýlerimdi engizdim, áriptesim olarmen kelisti, alaıda  ol, menińshe, burynǵy keńestik elder úshin qabyldanbaıtyn málimdeme mátinindegi keıbir erejelerdi alyp tastaýdy usyndy. Ymyralasýdyń onsyz da názik jibin úzip almaý úshin oǵan keıbir tustarda qarsylyǵymdy bildirýge týra keldi.

Brússeldegi EQYU-nyń mınıstrler kezdesýinde oryn alǵan dramalyq shejire osylaısha aıaqtaldy. Qazaqstan  aldyn ala kútkendeı, 2009 jyly tóraǵalyq quqyna ıe bola alǵan joq.  Biraq osy mańyzdy másele boıynsha dıplomatıalyq kelissózderdiń ári qaraı jalǵasýyna qol jetkizildi. Ashyǵyn aıtqanda,  bul basqalar kútpegen jáne biz úshin qıyndyǵy kóp sharýa bolatyn. Bizdiń elimiz basqalardy mazalaı biletin nysanaǵa aınalýynyń ózi jeńiske jaqyn qalǵanymyzdan habar bergen edi».

Mine, buǵan deıin elimizdiń syrty ister vedomstvosyn basqarǵan Qasym-Jomart Toqaev tóraǵalyqqa jetý jolynda kezdesken kóptegen qıyndyqtardy osylaısha baıandaıdy. Ustamdylyqpen jazylǵan osy esteliktiń ózinen Qasym-Jomart Toqaevtyń sol jyldary qandaı janqıarlyqpen jumys istegenin baıqamaý múmkin emes. Alpaýyt Amerıka Qurama Shtattary men aıýdaı aqyryp otyrǵan Reseıdiń beldi dıplomattarymen terezezi teń otyryp,  ıyq tirestire sóılesip, óz oıyna olardy moıyndattyra bilgen Qasym-Jomart Toqaevtyń bul erligin biz eshqashan umytpaýymyz kerek-aq. Óz eliniń bolashaǵy úshin kúresker osyndaı-aq bolsyn!  

Aıtyp-aıtpaı ne kerek, qulannyń qasýyna myltyqtyń basýy tap kelip, Qazaqstan Eýropa qaýipsizdigi jáne yntymaqtastyǵy uıymyna tóraǵalyq etý týraly bastama áý basta naǵyz der shaǵynda qolǵa alynǵan-dy. Sózimiz senimdi shyǵýy úshin birneshe dálelderdi alǵa tartaıyq.

Birinshiden, sol jyldary álemdik arenadaǵy halyqaralyq qarym-qatynastar jan-jaqty baǵytta damı bastady. Epısentri Eýropadan bastalǵan proses kóp uzamaı Qazaqstanǵa da keldi. Damý dóńgelegine taptalyp qalmaı, kerisinshe oǵan úles qosqysy keletin el bolamyn desek, ishki saıasattaǵy temirqazyq prınsıpter – pragmatızm, kópvektorlyq jáne ulttyq múddelerdi aldyńǵy qatarǵa shyǵara otyryp, ilgerileý qajet ekendigin túsindik. Dúnıe júzindegi damyǵan elderge tán osy úrdisterdiń barlyǵy Qazaqstan memleketiniń de ishki-syrtqy saıasatynda aıqyn kórinis tapty.

Ekinshiden, tarıh qatparynda "qyrǵı-qabaq soǵystyń" salqynyna shaldyqqan kári qurlyq ýaqyt óte kele Shyǵys Eýropaǵa, postkeńestik keńistikke degen qyrbaılyq ıdeologıadan aryldy. Eýropanyń saıası arenasyndaǵy dýaly aýyzdardan Venanyń shyǵysynda jatqan jurtpen, Azıanyń alymdy elderimen syndarly baılanys ornatýdyń mańyzy zor ekendigi týraly pikirler aıtyla bastady. Osy oraıda, Eýrazıa keńistigindegi Oral taýynyń qos qaptalynda jatqan qurlyqtardyń arasynda turaqty qarym-qatynas ornaýyna óz yqpalyn tıgizýdi kózdeıtin Qazaqstannyń beıbitsúıgish maqsaty Eýropa elderiniń múddelerimen ózara úılesim tapqan bolatyn. Bul postkeńestik elderdiń ishinde tuńǵysh bolyp EQYU-ǵa tóraǵalyq etý quqyǵyn ıelengen Qazaqstannyń basty artyqshylyqtarynyń biri ekendigi sózsiz.  

Úshinshiden, Eýropa – álemdik damý dóńgelegin ilgeriletýde aıryqsha kúshke ıe aımaqtardyń biri jáne biregeıi. Memlekettik qaýipsizdik, lańkestikpen, ekstremızmmen jáne esirtki tasymalymen kúres máseleleri birneshe elderdiń ózara yntymaqtasa otyryp kúresýiniń arqasynda ǵana nátıje beretindigi belgili. Bul ıdeıany da álemdik arenada alǵash kótergen Eýropanyń Ulybrıtanıa, Fransıa, Germanıa  syndy lokomotıvter bolatyn. Osy oraıda, tarıh Qazaqstan sıaqty jas memleketke bedeldi uıym quramyndaǵy elderdiń san qyrly saıasatyna atsalysa otyryp, óziniń kem-ketigin túzep alýǵa múmkindik berdi. Komýnızmdik kazarmadan, totalıtarlyq temir tártiptiń qursaýynan bosanǵan memleket álemdik órkenıet kóshine qosylyp, azamattyq qoǵam qalyptastyrýǵa talpyndy. "Eki túıe súıkense, ortasynda shybyn ólediniń" kebin kıip qalmaı, ózge eldermen tize qosyp qaırat kórsetýge umtyldy. Eýroqurylym men qazaq jurty arasyndaǵy ekijaqty múddelerdiń toǵysynan týyndaǵan azamattyq ıdeıalar Qazaqstandy Eýropa qaýipsizdigi jáne yntymaqtastyǵy uıymyna tóraǵalyq etýge jeteledi.

Tórtinshiden, Qazaqstan táýelsiz memleket retindegi tuǵyryn nyq qadamdarmen jáne ýaqytyly júrgizilgen reformalar arqyly bekite bildi. Egemendigin, terıtorıalyq bútindigin zań júzinde tıanaqtap, ony álemdik qaýymdastyqtyń nazaryna usyndy. Elimizdiń halyqaralyq arenadaǵy bet-beınesi jan-jaqty turaqty, saıası tóńkerister men basqa da keleńsizdikterden ada keıipte qalyptasty. Álem jurtshylyǵy qazaq jurtyn dinaralyq, mádenıetaralyq, órkenıetaralyq dıalogtardy qoldaıtyn jáne oǵan atsalysatyn el retinde moıyndady. Halyqaralyq quqyqtyq normalardy saqtaıtyn el retinde álemdik qaýymdastyq tarapynan oń baǵaǵa ıe boldy. Jer sharyndaǵy tórt qurlyqta qonys tepken elýden astam eldiń basyn biriktirip otyrǵan alyp uıymnyń abyroı-bedeli bolashaqta arta túsetindigi kókeıde kúmán týdyrmaıdy. Árıne,TMD boıynsha toptan ozý Qazaqstanǵa ońaıǵa soqpaǵany aıan.

Bes jyl bederinde (2002-2007 jyldar) úzdiksiz júrgizilgen syndarly saıasat pen dıplomatıalyq dıdarlasýlar túptiń-túbinde jemisin berdi. İshki saıasattaǵy turaqtylyqty, ultaralyq, dinaralyq tatýlyqty tý etken, azamattyq qoǵam qalyptastyrýdy maqsat tutqan memlekettiń qulshynysyn álemdik qaýymdastyq qup aldy.

Osy isterdiń arhıtektory bolǵan Qasym-Jomart Toqaevtyń biz sol kezde bilmegen qyrlary onyń álemdik deńgeıdegi saıası salmaǵy men bedelin burynǵydan da arttyra túsken bolatyn. Sondyqtan da biz onymen búgin qalaı maqtansaq ta jarasady. Álemdik masshtabta osyndaı irgeli isterdi abyroımen atqara bilgen Qasym-Jomart Toqaev – el basqarýǵa laıyqty saıasatker.

Usynǵan: Ádilet Mádenıet