Seısenbi kúni tań qylań bere Qazyǵurt asýyndaǵy “Nuh Paıǵambar –túrik halyqtarynyń ortalyǵy” keshenine kelsem aýlasynda bóten bir krosover tur eken. Janynda bir jigit aınalshyqtap júr. Kóliktiń ishinde bir kelinshek úsh sábıimen uıyqtap jatyr. Meni kórgen azamat, keshirińiz aqsaqal túnde dalbasalap qasha berip, bul jaqqa kirip ketippiz, biz Arystan edik degeni. Sál tómenirekte, jol boıyn jaǵalaı jeńil kólik, mınıavtobýstar tizilip tur. Bári sol Arystan qashqan bosqyndar eken.                                

...1977-79 jyldary Keńes Odaǵy Qorǵanys mınıstrliginiń Shymkent oblysy boıynsha Azamattyq qorǵaný shtabynyń medısınalyq qamtamasyz etý jáne aýyl sharýashylyǵyn qorǵaý bóliminiń basshysynyń mindetin atqardym. Tabıǵı, tehnogendik apat jáne soǵys kezinde halyqty qaýipti ortadan evakýasıalaý, medısınalyq qamtamasyz etý, tártip saqtatý máseleleri aldyn ala táptishtep josparlanyp, jattyǵýlar ótkizilip, tótenshe jaǵdaı týyndasa tıisti jospardy áp-sátte iske qosýǵa daıyn edik. Mundaı jaǵdaıda barlyq bılik oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasyna berilip, ony atalǵan shtab, barlyq qurylymdardy úılestire qoldanýǵa quqyqty bolatyn. Onyń ishinde ishki ister mınıstrliginiń qoǵamdyq tártipti saqtaý qyzmetin de. Sol dáýirde, keshegi Arysta bolǵan apattaı apat bastalsa, árbir qurylym, aldyn ala jasalǵan josparǵa sáıkes, shtabtyń úılestirýmen dál, naqty jumys istep, eshbir bereketsizdikke jol bermes edi. Jáne mundaı kishi-girim qalashyqtaǵy jaǵdaıdy on-onbes mınýta óz yrqyna ıkemdeı bastaıtyn. Sóz bolyp otyrǵan zamanda azamattyq qorǵanys salasy, qorǵanys mınıstrliginiń tarmaǵy bolyp, onda tájirıbeli, bilimdar, tártibi qatal qorǵanys salasynda, tipti keıbiri soǵysqa qatysyp shyńdalǵan ofıserler qyzmet etetin.                       

Al qazir tótenshe jaǵdaıǵa tikeleı jaýapty júıeniń orny beısharalyq halde. Tótenshe jaǵdaılar mınıstrligi de taratylyp, İshki ister mınıstrliginiń bir komıtetine aınalyp, dármensizdengen. Óz basym tikeleı qatysqan isterge baılanysty anyq aıta alamyn, kóshe tolǵan polkovnık, generaldar bolsa da, ishki ister mınıstrliginiń kadrlarynyń sapasy óte nashar, jaýapkershilik degen joq, sybaılas jemqorlyq, uıymdasqan qylmystyq top deńgeıinen de asyp ketkendeı. Munyń salqyny, onyń quramyndaǵy, onyń ústine materıaldyq, qarjylyq jaǵynan múmkindigi qyzyqty tótenshe jaǵdaı komıtetine tımedi dep aıtý qıyn. Prezıdentimizge “Eldi pogondy azǵyndardan qutqaryńyz” degen úndeýimde Túrkistan oblysynyń polısıa departamentiniń basshysy general Qaırat Dálbekov te uıymdasqan qylmysty toptyń qamqorshysy dep atap kórsetken edim. Biraq myńk etken eshkim bolmady. Al İshki ister mınıstriniń orynbasary "Arystaǵydaı apat basqa elderde de bolyp turady" dep aqtalýda. Beıbit elde, Arystaǵydaı apat on jylda, bir mekemede tórt ret qaıtalanady ma eken, general myrza?

...Keshqurym kógildir ekrannan "Arys qalasynda jarylys bolyp, úsh kisi qaza tapty, bılik bárimen aınalysyp jatyr, ýaıymdaıtyn eshnárse joq, prezıdent Q.Toqaev sonda ushyp keldi" degen qysqa habar aıtylyp, ári qaraı Elbasymyzdyń jarqyn júzi jarq etip, sáýegeıligin sýdyrata jónelgen soń, buǵan  asa mán bere qoıǵan joq edim. Arysta úırenshikti bolyp ketken oqıǵa ǵoı dep. Sóıtsek jańaǵy jigit sıaqty bosqyndardyń aıtýynsha, Arystyń halqy naǵyz soǵys shaıqasynyń qıamet-qaıymynyń astynda bolypty.

Qalanyń shetindegi qarý-jaraq qoımalarynan atyla ushqan snarád, raketalar ysqyrǵan daýysymen úreılendire zymyraı kelip túsip, ǵımarat, úılerdiń dýaldaryn buzyp ótip, tóbesinen de túsip, jarylyp, esik, tereze, vıtrınalardy byt-shyt etip, órt bastalyp, jurt alasuryp, kim jaıaý, kim kóligimen qaladan tus-tusqa qasha jónelip, kólikter jolǵa syımaı bir-birimen soqtyǵysqanyna qaramaı qalaıda bul tozaqtan ketýge jantalasa umtylýmen bolypty. Eki jasóspirimniń kóshede jatqan óligi túgil, súringen, jyǵylǵan, jylap, zarlaǵan tiri jandarǵa da qol ushyn bermeı bas saýǵalap kete barypty adamdar, adamdyq beınesin áp-sátte-aq joǵaltqan. Qalaǵa irgeles dalada ushyp barǵan jarylys jańqasy men snarádtardan bastalaǵan órt órship, úreıdiń ústine úreı qosyp sorlaǵan halyqtyń esin odan beter shyǵaryp jibergen. Sarapshylar ol qoımalardaǵy jerdi titirkendirer gaýbısanyń snarádtary on bes shaqyrymǵa deıin ushyp barady deıdi.

Sonymen ne bolyp jatqanyn adam ańdamas topalań kúsheıe túsip, jón aıtyp, jol silter,  járdem berer qutqarýshy, medısına, tártipke shaqyrar basqarý organdary, polısıa, áskerıler kórinbeı, qalany beı-bereket bylyq jaılapty. Máshınesimen qashyp bara  jatqandardyń, jaıaýlardy alyp keter nıeti bolmapty. Bir januıa Arystan qyryq shaqyrym jerdegi Montaıtasqa deıin shyjyǵan kún aptaǵynda, erinderi kezerip jaıaý jetkenin aıtyp otyr. Mundaı shubyryndylar sansyz eken. Sóıtip kim jaıaý, kim kólikte, jan-jaqqa qaraı, jol tańdap, izdeýge murshalary bolmaı, aıdalaǵa da alasuryp qasha bergen, jan ushyryp. Kópshiligi, 100 shaqyrymdaı jerdegi taýǵa qaraı bet alǵan. Qazyǵurt taýynyń asýyna jetip, óńi túgil, tústerine kirmegen topalańnan qutyldyq pa dep, sileıip uıyqtap jatqandary sol eken. Ózderinde óń joq, júıkeleri “sirkem sý kótermeıdiniń” keıpinde. Bireýler qaladan áldeqaıda qashyq, aıdalada jalǵyz otyrǵan mynaý sábıdi taýyp alǵan.

Nuh Paıǵambar ortalyǵyn saıalaǵan azamattyń Arysta ájepteýir saýda nysany qalypty. Bala-shaǵasyn qaladan uzaqqa, ózi qaýipsiz-aý degen jaqqa aparyp tastap, qaıtyp kelse, saýda nysany tonalýdyń ústinde eken. Árkim qolyna túskendi áketip jatypty. Ásirese maskúnemderdiń joly bolyp. Aralarynda áskerıler de bar dedi. Alasapyrandy paıdalanǵandar, ıesiz qalǵan, dap-dalasy shyǵyp, ashyq jatqan dúken, kafe, basqa da saýda oryndaryn, tipti dárihanalarǵa deıin talan-taraj etipti. Óziniń qolynan eshnárse kelmesin túsingen bizdiń qonaq, Arystyń ishki ister bóliminiń basshylaryna, “áı sizder qorqaý tonaýshylarǵa nege tosqaýyl qoımaısyzdar” degen jan aıqaıymen barypty. Sózine olar eleń etpegen soń, daýsyn qattyraq shyǵaryp aıtsa, “ózińdi qamap tastaımyn” dep dúrse qoıa beripti, formasyn kımeı, qarapaıym adamsha kıinip, keńsesiniń panasynda nókerlerimen turǵan qala polısıasynyń bastyǵy.

Mundaı topalańda formadaǵy bılik ókiliniń róli zor. Al Arystyń polısıa bastyǵy nege bulaı ózin búrkemelegen, sonda óziniń kim ekenin jasyryp,  tártip ornatýdan taıqyǵany ma? Kásipkerdiń qorqaý tonaýshylarǵa tosqaýyl jasap, beket qoıyp tártip ornat degen usynysyn qoldamaq túgil, onyń ózine doq kórsetkeni qalaı dep, oblys polısıasynyń bastyǵy Q.Dálbekov pen İshki ister mınıstri E.Turǵynbekovten suraýǵa qaqymyz bar sıaqty? Sóıtip kópshilik jan qaıǵymen, alasura qalaıda jan saqtaýǵa umtylsa, tonaýǵa kirisken azǵyndar da az emes eken. Tek qymqyryp qalý ádetimizge aınalǵan zamanda, buǵan tańdanbasaq ta bolar. Osylaısha halyq esinen tanǵan kezde sabyrly, oılastyrylǵan josparly sharalardy iske asyrýǵa mindetti bılik ókilderi, ózderiniń taıynsyzdyǵynan týyndaǵan topalańda halyqty jalǵyz qaldyrǵan.

Bılik, qalanyń sheńberindegi áskerı qoımadan qalaǵa únemi úlken qaýip tónerin bile tura, ony ondaǵan jyldar boıy kóshirmegen, saqtaný, qutqarýǵa da nátıje berer daıyndyq jasamaǵan. Yrymyn jasasa da topalań bastalǵanda ol qaýqarsyz bolyp shyqqany kórinip tur.

...Budan on jyl buryn Ulttyq qaýipsizdik komıteti tóraǵasynyń burynǵy orynbasary, general-depýtat Erjan Isaqulov Májiliste, sol kezde Arystaǵy áskerı qoımalarda bolǵan jarylysqa baılanysty jasaǵan málimdemecinde  «budan da soıqan jarylystar bolýy yqtımal, tıisti shara qoldanylmasa» degen edi. E.Isaqulov, kásibı deńgeıimen qosa  ımandylyǵy joǵary, abyroı-aryn joǵaltpaǵan sanaýly  áskerıdiń biri. Alaıda onyń málimdemesine mán berilmepti. Qazirgi, sol kezde bolǵan jarylystyń tórtinshi ret qaıtalanýy ǵoı.   

Prezıdent Q.Toqaevtyń efırde “kináliler bar bolsa, jazalanady” degeni meni tań qaldyrdy. Menińshe kináliler bireý emes, ekeý emes, ondaǵan, júzdegen bolsa kerek. Mundaıdy bizdiń shashpaý kóterýshilerdiń aıtýynsha, demokratıasy úlgi bolarlyq Qazaqstanda tek “Kótibar” batyrdyń izbasarlary ǵana aıta alady, onda da derekteri “temirdeı” bolsa. Nemese basyń taza bálege qalady, joq abyroıyn qorǵaýshylardan. Demek bul ras.                                                                 

Álde oǵan kózboıaýshylar naqty aqparat bermedi me? Kóz jumǵandar turaly da. Resmı organdar úsh adam ǵana qaza tapty deıdi. Bosqyndardan óz qulaǵymmen esittim, eki jasóspirimniń denesiniń kóshede qaraýsyz qalǵanyn. Jarylys tańerteńgi saǵat toǵyzdan keıin bastalǵan. Iaǵnı qoımada jumys isteıtinder túgel derlik óz oryndarynda bolǵan kezde. Sonda olardyń bári sol tozaqtan sap-caý shyqqany ma?                                               

Prezıdentimizdiń, gýmanısigi basym tulǵa bolǵandyqtan "ólgender óldi, buzylǵan qala buzyldy, tirilerdi qınamaıyn" degen ustanymy bar shyǵar, soǵan saı solaı degen shyǵar...

Desek te bıliktiń aıtýynsha, aldymyzǵa jan salmaı, kemeldengen elimizde bulaı bolǵany qalaı? Beıbit zamanda osylaısha qalaǵa, óz halqymyzǵa snarád, bombalardyń jaýdyrylýyna jol ashqandar kim? Nege tıisti qurylym, bılik, osyndaı tótenshe jaǵdaıdyń bolýy ábden múmkin ekenin bile tura, daıyn bolmaǵan? Olar aldyn ala jasalyp, talaı ret jattyqtyrylǵan josparyn, birinshi jarylystan soń-aq iske qosyp jaǵdaıdy jónimen basqarylatyn arnaǵa burmady? Eger shynaıy soǵysqa tap bolsaq, onda ne bolmaq?

Arys túıindi, odan temir jol shartarapqa taraıtyn, strategıalyq mańyzy bar birinshi kategorıaly stansa. Soǵys jaǵdaıynda qarsylas jaq eń aldymen bombylap nemese basqa jolmen ony isten shyǵaryp tastaýǵa tyrysady. Sóıtedi de. Túsken bir bombanyń ózi qoımadaǵy qarý-jaraqty detonasıalap, bárin ózinen-ózin jardyryp, stansany da, qalany da joıyp jibereri haq. Sóıtip, soǵys jaǵdaıynda áskerı eshelondardyń qajetti núktelerge barý múmkindiginen aıyrylar edik. Iaǵnı  bul, bizdiń qorǵaný múmkindigimizdi aldyn ala ádeýir jaramsyzdandyrýǵa daıyndap qoıdyq degen sóz. Sondyqtan Arysqa jaqyn mańda mundaı orasan zor qarý-jaraq qoımasy bolmaýy tıis edi, tipti kishiregi de. Qajet bolsa, relefi talapqa saı, jetkilikti qashyqtyqta ǵana áskerı qoımalar istelinýi múmkin. Bul strategıalyq josparlaýdyń álippesi! Arysta mundaı qoımanyń bolýy, dúrkin-dúrkin bolǵan jarylys eskertip tursa da, ýaqtyly shara qoldanylmaýy, jaı qylmys emes, óte joǵarǵy opasyzdyq ispettes dep aıtsam, artyq bolmas. Otyz jyldan beri osyǵan mán bermeý, bizdiń generalıtettiń, báriniń áskerı joǵary dárejesi bar, buǵan qatysty  memlekettik basqarý  júıesiniń shendileriniń túkke turmaıtyn jandar ekenin kórsetip tur.

...TJM taratylyp, bul qyzmet nege İİM quramyna nege kirgizildi degen suraq kókeıimnen shyqpaıdy? Odan buryn, kezinde J.Tuıaqbaev basqarǵan, derbes tergeý komıteti de osylaı etilgen edi. Qazirgi kezde İİM sapynda 120 myńdaı sarbazdary bar bolsa, Qorǵanys mınıstrligide 80 myńdaı eken. İİM ishki tártip saqtaýǵa, ıaǵnı buzaqy, zań buzýshy, ishki jaýlardan qorǵanýǵa arnalǵan qurylym. Sonshama kúshti qarsy qoıardaı bizdiń ishki, tártip buzar, jaýlarymyz syrtqy jaýymyzdan myqty bolǵany ma? Olaı emes shyǵar. Onda kimge, ne úshin kerek boldy? İİM júıesin kúsheıte-kúsheıte prokýrordy da mensinbeıtin esirgen qubyjyqqa aınaldyrý kimge kerek? Keıbir bastyqtary, Arystyń polısıasyndaǵydaı el basyna kún týǵanda keńsesin aınalshyqtap, formasyn kıýden qymsynady. Menińshe, Arystaǵy apat basqarý júıesiniń daıynsyzdyǵynyń saldary.

Bizdiń pikirimizshe TJM qalpyna keltirilip, İİM bólinip júrgen qarjy, materıaldyq múmkindikterdiń, qatardaǵy áskerılerdiń  esebinen kúsheıtilýi tıis. Jáne de tergeý salasy İİM quramynda emes, óz aldyna derbes qurylym bolǵany ábden kerek. Nemese esirikterdiń esi kirmes. İİM áskerleriniń ádeýir bóligi shekara, qorǵanys qurylymdaryna aýystyrylyp, İİM qol astynda shekteýli ǵana qarýly kúshter qalǵany da oryndy bolar. Jalpy aıtqanda qarýly kúshter negizinen syrtqy jaýmen kúresýge baǵyttalyp, TJM, İİM ózine laıyqty oryn alyp, azamattyq bılik, qoǵam tarapynan qadaǵalanýy tıis.  

Arystaǵy apatqa tek bılik kináli. Bılik halyqtyń senimine kiremin dese, aldymen, ásirese mert bolǵandar turaly shynaıy aqparat berýden bastap, qala halqynyń shekken zardap, zıanyn tolyǵymen tez arada óteýi tıis. Jáne jarylqadym dep emes, óziniń kinásinen oryn alǵan apattyń saldaryn erkimen óteımiz dep. Eń bastysy, Arystyń qańǵyrǵan halqyna elimizdiń qalaǵan jerinen – qalasynan tegin, bar jaǵdaıy jasalǵan baspana tez arada berilip, nemese jer telimi, úı salýǵa jetkilikti járdem berilip, jeke tulǵa, kásipkerlerdiń bankten alǵan óspeli qaryzdaryn, shekken zıandaryn, balalaryn bala-baqsha, oqý oryndaryna ornalastyryp, oqý ornyn bitirgenge deıin bar shyǵyndy, memleket ótep, salyq, basqa tólemderin joıýy kerek. Sóıtip memleket óz bylyǵyn ózi kótersin, áreń kún kórip otyrǵan muǵalimder men búdjet salasynyń qyzmetkerlerine artpaı. Qaıyrymdylardyń qarjysyn, sol Arysta jumys ornyn ashýǵa jumsap, ol kásiporyndardy sonda isteıtin eńbekkerlerdiń úlesti menshigi etý kerek. Jáne de ol qalanyń kólemin burynǵydaı etýdi maqsat etpeı, stansa men sonda bolýy tıis qurylymdardyń jumysyn júrgizýge jetkilikti eldi meken salynsa jetetin shyǵar. Óıtkeni ol qalashyq ómir súrýge, damýǵa qolaıly emes jáne Arys birinshi kategorıaly túıindi stansa bolǵandyqtan, ásirese soǵys jaǵdaıynda soqqynyń astynda qalý múmkindigi asa joǵary.

Arystyń máselesi jan-jaqty, tyǵylyqty sheshilýi úshin shtab qurylyp, quramyna jaǵympazdar emes, ultymyzdyń janashyr-patrıottary kirgizilýi tıis. Ásiriese baspana bólý jarıaly túrde, ımandy patrıottardyń qadaǵalaýymen júrgizgenimiz nátıjeli bolar.

Apatqa baılanysty tekseris Qorǵanys mınıstrliginiń tıisti laýazym ıelerimen qatar, tótenshe jaǵdaı basqarmasy quramyna kiretin, Túrkistan oblystyq polısıa departamentiniń tıisti basshylary da, onyń ishinde qol astyndaǵy uıymdasqan qylmysty toptyń qamqorshylary general Q.Dálbekov pen oblys prokýrory N.Ábdirovter de qyzmetterinen alastatylsa ǵana  shynaıy bolýy múmkin. Jáne de tekseristiń barysy apta saıyn jarıalanyp turýy kerek.

“Dos jylatyp aıtady” degen dana halqymyz. Shendilerdiń eń joǵarydaǵysynyń ózi ashshy shyndyqty aıtqandardy jaý kórmeı, qaı másele turaly bolmasyn aıtylǵandardy jaǵdaıdy túzeýge jaratqany oń bolar. Sonda ǵana “áıteýir soǵys bolmasa boldy" dep júrgen momyn qazaqty” qorǵaý júıesi jónimen qalyptasyp, arystaǵydaı ashyq aspanymyzda soǵys jaǵdaıy basymyzǵa túsip, kóz jumyp, ómirimizdi saryp etip salǵan úı, jıǵan múlkimizden aıyrylyp, sábılerimiz ańyrap aıdalada qalmas.

Akademık Ermentaı Sultanmurat