(jalǵasy)
Alaıda Amanshanyń densaýlyǵy álsiz bolǵandyqtan 1925 jyly İlıas Máskeý qalasyndaǵy Memlekettik jýrnalısıka ınstıtýtyna joldama alǵan kezde Amansha aýylynda qaldy. Saıat Jansúgirovtiń aıtýy boıynsha, Amansha İlıas úshin masyl bolǵysy kelmedi. İlıas Máskeýge attanǵanda Amanshanyń aıaǵy aýyr bolǵan. Biraq Amanshanyń densaýlyǵy nasharlap, tolǵaq kezinde dúnıe salǵan. İlıas sol ýaqytta Máskeýde oqýyn oqyp, jan-jarynyń ólimi týraly bilmegen. İlıas Jansúgirov Máskeýden aýylyna oqý demalysy kezinde oralǵan. Qýanyshqa toly İlıas qolynda súıiktisine syılyq ustap kele jatqan. Áıeliniń ólimi týraly estigende ol jan túrshigerlik jaǵdaıǵa tústi. Amansha İlıasqa óziniń saqınalaryn jáne qysqa hat qaldyrǵan. Sol hatta «İlıas. Osy saqınalarmen basqa da zattardy saǵan qaldyramyn. Olardy saqta. Osy jaryq álemde men jarqyrap... óshtim. Sen meniń qasymda bolmadyń. Men seni kóre almadym. Qosh!» dep jazylǵan.
№ 66
VYPISKA IZ PROTOKOLA ZASEDANIA ISPOLBÚRO DJETGÝBKOMA RKP (b)
10 avgýsta 1925g.
SLÝSHALI: zaıavlenıa t.t. Tajıbaeva ı Djansýgýrova (dokl. T. Barıbaev)
POSTANOVILI: Prıznat neobhodımym obespechenıe semeı t.t. Tajıbaeva ı Djansýgýrova na vremá ıh ýcheby.
Vopros o sredstvah porýchat vyıasnıt t.t. Barıbaevý ı Koshkýnový.
Vypıska verna:
Sekretar ıspolbúro Rádnın
SGARK. F. 1368. Op. 3. D. 64. L. 29. Podlınnık.
№69
IZ PROTOKOLA ZASEDANIA PREZIDIÝMA DJETYSÝISKOGO GÝBERNSKO-GORODSKOGO ISPOLKOMA
16 avgýsta 1925g.
[...] SLÝSHALI: ob otpýske na otpravký stýdentov ı kýrsantov v výzy ı drýgıe zavedenıa.
POSTANOVILI: vo ızmenenıe postanovlenıa GIK a ot 05. 07. s.g. za N 77, p. 7, ýtverdıt smertý rasqodov po otpravke ýchashıhsá polnostú v razmere 2450 rýb. 80 kop. Iz zapasnogo fonda, otpýstıv ız etoı sýmmy 700 rýb. gýbınspeksıı NKP, dlá otpravkı zaregıstrırovannyh kýrsantov, a ostalnýıý sýmmý 200 rýb. ostavıt v rasporájenıı GIKa dlá toı je nadobnostı.
2.SLÝSHALI: ob okazanıı materıalnoı pomoshı t.t. Djansýgýrový ı Tajıbaevý, otpravláúshımsá prodoljıt obrazovanıe, kak nýjdaıýshımsá v takovoı.
POSTANOVILI:prınımaıa vo vnımanıe kraınúú bednostt.t. Djansýgýrova I Tajıbaeva ı ıh prodoljıtelnýıý poleznýıý obshestvennýıý deıatelnostv gýbernskom masshtabe, vozbýdıt pered Stıpendıonnoı komıssıeı hodaıstvo o naznachenıı stıpendıı, t.t. Djansýgýrový ı Tajıbaevý, v pervýıý ochered, ı odnovremenno okazat materıalnýıý pomosh v vozmojnom razmere […].
Predsedatel I.Koshkýnov
Sekretar Shamysheıskıı
GAAO. F. 489. Op. 2. D. 4. L. 203-204. Podlınnık.
№70
ÝDOSTOVERENIE CHLENY PREZIDIÝMA DJETYSÝISKOGO GÝBERNSKO-GORODSKOGO ISPOLKOMA SOVETOV
18 avgýsta 1925g.
Predávıtel sego chlen prezıdıýma Djetysýıskogo gýbkorıskoma Sovetov Djansýgýrov Ilás deıstvıtelno sostoıal v doljnostı gýbernskogo ınspektora Narodnogo komısarıata prosveshenıa KSSR v Djetysýıskoı gýbernıı s 17 marta 1925g. Po 9 avgýsta 1925g., chto podpısámı ı prılojenıem pechatı ýdostoveráetsá.
OSNOVANIE: protokol zasedanıa GIKa ot 17.03.1925g. №30 pýnkt 2, prıkaz GIKa ot 20.03.1925. №46, protokol zasedanıa GIKa ot 09.08.1925g. №78 pýnkta 10.
SGARK. F. 1368. Op. 3. D. 784. L. 130.
№71
HARAKTERISTIKA NA I.DJANSÝGÝRVA.
19 avgýsta 1925g.
Na kandıdata RKP (b) po doljnostı ınspektora Narkomprosa v Djetysýıskoı gýbernıı tov. Djansýgýrova Ilása.
Vydvınýt ız nızov, batrak, za korotkıı srok dokazal sposobnostı k rabote ı zanımaemoı doljnostı sootvetstvoval. Rýkovodıt rabotoı ı podobrat rabotnıkov mojet.
Spesıalnogo marksısskogo obrazovanıa ne ımeet. Polıtıcheskı razvıt ýdovletvorıtelno. V sklokah ı grýppırovkah ne zamechen. Dısıplınırovan. Kak tovarısh – horoshıı.
Imeet sklonnostı k lıteratýrnoı ı pedagogacheskoı rabote, ımeet v etom praktıcheskıı opyt.
V dalneıshem neobhodımo ıspolzovat po lıteratýrnoı ılı pedagogıcheskoı rabote.
Ýtverjden ıspolbúro Djetgýbkoma RKP (b) protokol №40 ot19. 03. 1925.
Sekretar ıspolbúro RKP (b) Rádnın
SGARK. F. 1368. Op. 3. D. 64. L. 44. Podlınnık.
№72
PISMO KAZKRAIKOMA RKP (b) V PRIEMNÝIý KOMISSIÝ AKADEMII KOMÝNISICHESKOGO VOSPITANIA
g.Kzyl-Orda 25 avgýsta 1925g
Komandırýemyı namı t. Djansýgýrov ne sovsem polno otvechaet ýslovıam prıema (v smysle akademıcheskoı podgotovkı). No po ýslovıam kúltýrnoı otstalostı kazakov-kırgızov on ıavláetsá naıbolee peredovym tovarıshem, ımeıýshım bolshoı praktıcheskıı staj po rabote na kúltýrnom fronte. Krome togo, t. Djansýgýrov obladaet bolshımı sposobnostámı, poetomý Kraıkom RKP (b) nastoıatelno hodataıstvýet o zachıslenıı ego slýshatelem Vasheı Akademıı.
Otvet. sekretar Kraıkoma RKP (b) S.Hodjanov
Zav. APO Ý. Djandosov
SGARK. F. 1368. Op. 3. D. 64. L. 53. Podlınnık.
№73
IZ PRIKAZA PO DJETYSÝISKOMÝ GÝBERNSKO-GORODSKOMÝ ISPOLKOMÝ
1 sentábrá 1925g.
[…] Pýnkt №2 Gýbınspektora Narkomprosa t. Djansýgýrova, otbyvshego 09.08.s.t.v g. Moskvý dlá prodoljenıa obrazovanıa, polagat ot zanımaemoı doljnostı osvobojdennym s 09.08. s.g.ı s togo je chısla naznachaetsá t. Aspendıarov.
Osnovanıe: protokol soveshanıa Prezıdıýma GIKa ot 09. 08 s.g. № 78, p. 9 […]
Predgýbgorıspolkoma Býsakov
Sekretar Shamysheıskıı
GAAO. F. 489. Op. 1. D. 681. L. 114. ı ob. Podlınnık
Mine, osyndaı kóptegen kedergilerden asqan İlıas Jansúgirov Máskeýge attanady. Júıeli almaǵan bilimine qanaǵattanbaǵan aqyn sol kezdegi Keńes ókimetiniń astanasyna da keledi. Sol kezdegi Máskeýdiń saıası hám rýhanı-mádenı, ádebı elıtasymen qoıan-qoltyq aralasyp, tyǵyz shyǵarmashylyq qarym-qatynas ornata bastaıdy. İlıastyń armandaǵan kelip jetken qalasynda orys dostary óte kóp edi. Máskeýdiń túrli mádenı buryshynda, Pýshkınniń, Lermontovtyń eskertkishteri mańy men óleń oqıtyn sol zamannan aty shyqqan aqyndarynyń jyr keshterine, poetıkalyq dıskýssıa men ádebı otyrystarǵa baryp júrgen. Máselen, Anna Ahmatova, Marına Svetaeva, V. Maıakovskıı, M. Svetlov, V. Lýganskıı, D. Bednyı, E. Bagrıskıılarmen jaqyn tanys-bilis bolǵanyn aqyn týraly jazylǵan kózkórgen zamandastarynyń esteliginen kezdestirýge bolady.
...Máskeýge İlıastaı mol mura qaldyrǵan san qyrly talanttyń shyǵarmalaryn túgendeý qamymen kelgen soń, onyń ómir jolyna, qoǵamdyq-saıası, ádebı-mádenı qyzmetine qatysty tarıhı nysandardy aralaýdy mindet dep sanadyq. Sapar barysynda aqynnyń ózi jaqsy kórip, jıi-jıi saıahattaǵan Kreml keshenine, Moskva ózeniniń jaǵalaýyna, onyń súıikti aǵasy, qamqor dosy bolǵan jazýshy Maksım Gorkııdiń mýzeı-úıine bardyq.
Mýzeı úıinde Maksım Gorkııdiń balalyq shaǵynyń ońaı bolmaǵany, taǵdyrynyń İlıasqa uqsas ekendigin baıqadyq. Gorkıı erte jetim qalyp, balalyq jyldaryn óziniń naǵashy atasy Kashırınniń úıinde ótkizdi. 11 jasynan bastap «adamdarǵa» barýǵa májbúr boldy: dúkende «bala», kemede býfetti ydys jýýshy, naýbaıhanashy bolyp jumys istedi. Sheberhanada ıkon jazýdy úırendi.
1884 jyly Qazan Ýnıversıtetine túsýge talpynady. Markstik ádebıet pen nasıhat jumysymen tanysady. 1888 jyly N. E. Fedoseevanyń úıirmesine baılanysty qamaýǵa alyndy. Polısıanyń únemi qaraýynda boldy. 1888 jyldyń qazan aıynda Drobınka stansıasyndaǵy Gráze-Sarısıno temir jolyna kúzetshi etip jiberdi. Drobınkadaǵy alǵan áseri «Storoj» jáne «Skýkı radı» avtobıografıalyq áńgimeleri úshin negizgi qyzmet atqardy.
1889 jyldyń qańtar aıynda óziniń kelisimimen (óleńmen jazylǵan) Borısoglebsk stansıasyna aýystyryldy, keıin Krýtaıa stansıasyna tarazyshy boldy. 1891 jyldyń kókteminde el aralap, Kavkazǵa deıin jetti.
1932 jyl – Gorkıı Keńes Odaǵyna oralady. Úkimet oǵan Gorka men Tesselıdegi saıajaıdan Spırıdonovkadaǵy Rábýshınsk burynǵy jeke úıin bergen bolatyn. Osy jerden ol Stalınniń tapsyrysyn aldy – keńestik jazýshylarynyń 1-sezi úshin negiz daıarlaý edi. Bul úshin olardyń arasynda daıarlyq jumystaryn jasaý kerek bolatyn. Mine osy tusta İlıas Maksım Gorkıımen júzdesedi, ekeýara ádebıet pen mádenıet, bolashaq josparlary men jazar dúnıelerimen bólisedi.
1934 jyly 11 mamyrda Gorkııdiń uly – Maksım Peshkov aıaq astynan qaıtys bolady. M.Gorkıı 1936 jyly 18 maýsymda Gorkada ulynyń qazasynan keıin eki jyldan soń qaıtys bolady. Qaıtys bolǵan soń, denesi kremasıalandy, máıiti Máskeýdaǵy Qyzyl alańnyń Kreml qabyrǵasynda saýytta ornalastyryldy. Kremasıadan buryn M.Gorkııdiń mıy alynyp, Máskeýlyq Mı Instıtýtynan ary qaraıǵy zertteýge qoıylady.
Gorkıı men onyń ulynyń qaıtys bolý sebebi kópshiliktiń «sezikti», shyndyǵy anyqtalmaǵan ýlandyrdy degen sybystar shyqty. Jerleý rásiminde basqalarmen qatar Gorkııdiń máıitin Molotov pen Stalın alyp júrdi. Genrıh Iagodany basqa da taǵylǵan aıyptarymen birge 1938 jyly Úshinshi Máskeý úrdisinde Gorkııdiń ulyn ýlandyrdy degen aıyp taǵyldy. Iagodadan jaýap alý kelisiminde Maksım Gorkııdi Troskıı buıryǵymen óltirildi, al Gorkııdiń uly Maksım Peshkovti óltirý óziniń ınısıtıvasy bolǵanyn aıtty. Keıbir basylymdarda Gorkıı ólimine Stalındi aıyptaıdy. Medısınalyq jaǵynyń mańyzdy presedenti «dárigerlik isinde» sotqa tartylǵandar arasynda úsh dáriger bolǵan (Kazakov, Levın jáne Pletnóv) Úshinishi máskeýlik úrdis (1938) boldy.
Budan keıingi saparymyz GIJ boldy, İlıastyń oqyǵan jeri. Baıaǵydaǵy GIJ búginde M. V. Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń quramyndaǵy jýrnalısıka fakúlteti retinde óz jumysyn jalǵastyryp otyr eken. 1930 jyly MMÝ-niń quramyna engen. Biz sol tarıhı ǵımaratqa baryp, búgingi ahýalymen tanystyq.
Tań ata 8 qyrkúıek kúni qala shetindegi Novodevıche zıratyna bardyq. Bul zıratta 36 myńnan astam marqum jerlengen eken. Nebir tarıhı ulylar máńgilik tynys tapqan jerde qazaq rýhanıatynyń janashyry bolǵan, uly dala halqynyń mýzykalyq murasyn zerttegen, án men kúıin notaǵa túsirgen kompozıtor, Qazaq SSR-niń Halyq ártisi Aleksandr Zataevıch te jerlengen.
Aleksandr Vıktorovıch Zataevıch 1869 jyly jıyrmasynshy naýryz kúni, qazirgi Oról oblysy, Bolhov qalasynda dúnıege keledi. Altynshy jeltoqsan kúni 1936 jyly Máskeý qalasynda dúnıe salady. Ataqty kompozıtor, etnograf, mýzyka jáne qoǵam qaıratkeri. Ol alǵashqy mýzykalyq bilimin sol Oról qalasyndaǵy áskerı gımnazıadan alǵan. Biraz jyl boıy Varshava konservatorıasy janynan shyǵatyn «Varshava kúndeligi» atalatyn gazette mýzyka resenzenti qyzmetin atqaryp, orys, batys klasıkteriniń shyǵarmalaryn, sondaı-aq halyq mýzykasyn nasıhattaýmen aınalysqan.
Ol alǵash ret qazaqtyń halyqtyq mýzykasy shyǵarmalarymen 1920 jyldardyń basynda, Orynborda júrgen kezinen-aq tanysa bastaıdy. Sol kezeńnen bastap A. Zataevıch óziniń bolashaq qyzmetin aspaptyq muralaryn tamasha úlgilerin jınaý, ony nasıhattaýmen tyǵyz baılanystyrady. Ol jataqhanalardy, mektepterdi, qurylystardy, orta dárejeli oqý oryndaryn, kazarmalardy aralaıdy, sezge, konferensıaǵa, keńesterge kelgen qazaqtardan án jazady. Bazar, teatr, konsert oryndarynyń foıelerinde kezdeskenderdiń bárinen de jazyp alady. Bala jasynan kirshiksiz estıtin qulaǵy jasy elýden asqansha kórmegen eldiń mýzykasyn jaza baspaı notaǵa túsirýge múmkindik beredi.
Biraq, ómirin mýzykaǵa baǵyshtaǵan A.V. Zataevıch ándi qalada otyryp tek kezdeısoq kelgenderden jazyp otyrýdy jón kórmedi, elge shyǵady, Jaıyqtyń keń baıtaq jerindegi mekendegen eldiń, onyń ishindegi qazaqtardyń áýenderi onyń boıyn baýrap alady, sony meılinshe jan-jaqty zertteıdi, Syr, Ertis ózenderin, Bókeı, Qarqaraly dalalaryn sharshamaı aralaıdy. Zamandar boıy jabylyp jatqan qazaqtyń án qazynasyn kóteredi. Qazaqtyń kól-kósir murasyn jınaqtaýdy ózine paryz sanaǵan jannyń biri. Ulty basqa bolsa da, jer orta jasqa kelgenine qaramastan, 1920 jyly qıyn-qystalań kezderinde kezdesken kólik ataýlymen, bolmasa, jaıaý-jalpy aralap, halqymyzdyń án-kúılerin mýzyka belgilerimen (notamen) hatqa túsirgen. Halyqtyq kásibı ánshi-kúıshileriniń shyǵarmashylyq qyzmetin, olardyń oryndaýshylyq sheberlikteriniń syryn ashyp, óte qundy maǵlumattar jınady. Aqan seri, Birjan sal, Abaı, Jaıaý Musa, Úkili Ybyraı, Qurmanǵazy, Muhıt, Dáýletkereı, Táttimbet t.b. shyǵarmalaryn alǵash ret Zataevıch jaryqqa shyǵardy. Sóıtip, ulttyq dástúrlerdi saqtaýshylar men damytýshylar jaıynda qaıtalanbas derekter jazyp qaldyrdy. Etnograftyń “Qazaq halqynyń 1000 áni” (1-bas., 1925 j., 2-bas., 1963 j.), “Qazaqtyń 500 án-kúıi” (1931), “Pesnı raznyh narodov” (1971), jarıalanbaǵan “Qazaq mýzykasynyń 3-tomy” dep atalatyn jınaqtarynda qazaq halqynyń klasıkalyq án, kúıleriniń úlgileri mol oryn alǵan. Zataevıchtiń eńbekteri arqyly qazaq mýzykasy dúnıe júzine tarady, búkil Eýropa elderine jetti, aldyńǵy qatarly óner ıelerinen joǵary baǵa aldy. Munda qazaq mýzykasynyń kóptegen teorıalyq jáne tarıhı máseleleriniń beti ashyldy. Zataevıchtiń árbir án-kúıge bergen jeke taldaýlarynyń máni zor. Halyq kompozıtorlary men oryndaýshylarynyń shyǵarmalaryna bergen minezdemeleri de áli óz baǵasyn joǵaltqan joq. Zataevıch jınaqtary qazaq halqynyń kásibı mýzykasynyń damýyna zor yqpal etti. Atalǵan jınaqtardaǵy án men kúıler qazaqtyń kásibı mýzykalyq janrlary – operalyq, sımfonıalyq, kameralyq shyǵarmalarynda keńinen paıdalanyldy. Osy jınaqtardaǵy án-kúılerdi qazaq kompozıtorlarymen birge S.S. Prokofev, N.Ia. Máskovskıı, M.M. Ippolıtov-Ivanov syndy orys kompozıtorlary da óz shyǵarmalarynda paıdalandy.
Kompozıtor retinde Zataevıch qazaq mýzykasynyń keıbir úlgilerine fortepıano, aspapty ansámbldermen qosylyp aıtý úshin kóptegen óńdeý jumystaryn júrgizdi. Zataevıchtiń “Qazaq mýzykasy” atty fortepıanolyq shyǵarmasy – kásibı dárejede jazylǵan týyndy. Ol 1925 – 27 jyldary fortepıanolyq pesalar sıklin jazdy. Sonyń nátıjesinde “Halyq taqyrybyna jazylǵan mınıatúralary” (1925), “Qazaqtyń halyq ánderi taqyryby boıynsha fortepıanoǵa arnalǵan pesalary” (1927) jaryq kórdi.
Qazaq halqynyń mýzyka murasyn saqtap kelgen 500-ge jýyq ónerpazdar – Maıra Shamsýdınova, Ámire Qashaýbaev, Ǵ.Aıtbaev, Q.Baıjanov, M.Bókeıhanov pen N.Bókeıhanov, Ǵ.Muhıtov pen Sh.Muhıtov, ǵylym qaıratkerleri Á.Marǵulan, Q.Sátbaev, M.Bójeev, ádebıet jáne óner qaıratkerleri A.Baıtursynov, J.Aımaýytov, Á.Bókeıhanov, J.Shanın, t.b. ózderi biletin án, kúılerdi Zataevıchke aıtyp, jazdyrdy (“Zataevıchtiń korespondentteri”). Zataevıch Qazaqtyń fólklorynyń jınalý dástúrin qalyptastyryp, odan ári jalǵastyrýda A.Jubanov, E.Brýsılovskıı, B.Erzakovıch, M.Tólebaev, L.Hamıdı jáne basqalardyń eńbekteri orasan zor.
Sóıtip, 1920 kókteminen bastap 1923 j. aıaǵyna deıin, naǵyz ash-jalańash jol qıyndyqtaryna da qaramaı, Aleksandr Zataevıch qazaqtyń 1000 ánin jınap notaǵa túsiredi.
Onyń 1925 jyly Máskeýde «Qazaq halqynyń 1000 áni» jáne 1933 jyly «Qazaqtyń 500 áni men kúıi» atty etnografıalyq jınaqtary shyqty.
Aleksandr Zataevıch 1936 jyly Máskeý qalasynda dúnıe salǵan. Onyń jarqyn beınesi, onyń qazaq halqynyń mádenıeti men ónerine sińirgen eńbegi, iri tulǵasy ulǵaıǵan ústine ulǵaıa bermek, umytylmaq emes.
Aleksandr Zataevıchtiń qazaq dalasyna kelip, án-kúıdi hatqa túsirýine sebepker bolǵan Sáken Seıfýllın men İlıas Jansúgirov bolatyn. Myńnan astam san ǵasyrlyq mýzykalyq murany hatqa túsirip, saqtap qalǵan ónertanýshynyń rýhyna taǵzym etip, qabirine bardyq. Qabir basyn aramshóp basyp, qaraýsyz-aq qalǵan eken. Bıyl bul tulǵanyń 150 jyldyq mereıtoıy edi. Onyń toıy Qazaqstannyń kóptegen kitaphanalarynda atalyp ta ótti. Onyń mereıtoıy Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń ataýly oqıǵalar jylnamasyna engen-di. Biraq, Reseı bul kisini umytsa kerek. Ulty basqa bolsa da bóten halyqtyń ómirine óziniń sanaly ǵumyryn arnap, sol halyqtyń ıgiligi úshin qyzmet etetin adamdar bolady. Zataevıch sol sanatqa jatatyn azamat. İlıas Aleksandr Zataevıchpen tanysqanda oǵan Jetisý óńiriniń halyqtyq dástúrli mýzykasy týraly málimet aıtyp, eski zamannan jetken mýzykalyq muralardy dombyrada oınap ta kórsetken. Indýstrıa, nanotehnologıa damymaǵan zamanda tabanynan tozyp, at terletip, saıyn dalany aralaǵan óner zertteýshisi eńbegine aqy-pul suramaı, qazaqtyń keleshegi úshin qajyr-qaıratyn jumsaǵan. Onyń sondaı kól-kósir eńbegin eskerip, rýhanıatymyzǵa qosqan mol murany baǵalap qaraýsyz qalǵan beıitiniń shóbin julyp, jan-jaǵyn tazaladyq. Gúl shoqtaryn qoıyp, el atynan basymyzdy ıip, qurmet kórsettik. Sultanmahmut Toraıǵyr “Bir halyqtyń áni ólse, ádebıeti jetim qalady” degen eken. Ǵasyrdan ǵasyrǵa áýen bop jetken syrly sazdy hatqa túsirip, bolashaq úshin notasyn jazýǵa ıdeıa berip, jol kórsetken Sáken edi. Ol kezde Sáken aǵamyz Qazaq úkimetin basqarǵan 28 jastaǵy jigit eken. Sáken, İlıas sıaqty qazaqtyń órimdeı jigitteri eli úshin, ult mádenıeti úshin orasan zor eńbek etti, ózderi isteı almaıtyn salaǵa sonyń qyr-syryn biletin ózge ult ókilderin shaqyryp, istetti. Fólklorlyq muraǵa janashyr bola bildi.
Nıkıta Hrýshev bastaǵan kil sovettik bıliktiń basshylary, saıası ıntellıgensıa jerlengen jerde qazaqtyń Zeınepteı qyzynyń beıiti de bar. Zeınep degen – Alash qozǵalysynyń kósemi Álıhan Bókeıhannyń qyzy, Alash qaıratkeri Smaǵul Sádýaqasovtyń jary bolǵan ataqty sovet ǵalymy, medısına ǵylymdarynyń doktory, profesor. Sonaý 1935 – 1939 jyldar aralyǵynda túsik tastaýdyń (abort) problemasyn túbegeıli zerttep, demografıaǵa, týý kórsetkishine qaýpiniń zor ekenin aıtyp, alapat jańalyq ashqan jańashyl ǵalym edi. Biraq sol kezeńderi resmı baǵalanbaı, ashqan teorıalyq jańalyǵy moıyndalmaı qalǵan-dy. Endi, mine arada seksen jyldan astam ýaqyt ótkende, reseı ǵalymdary onyń monografıalyq eńbegin baǵalap, nómeri 1 oqýlyq retinde stýdentterge oqytyp jatyr. Máskeýdegi Joǵary medısına akademıasynda tulǵanyń atyndaǵy aýdıtorıa, laboratorıa ashylypty. Elızavetanyń qadirin endi ǵana túsingen eken. Ókinishti-aq! Tiri kúninde “Halyq jaýynyń urpaǵy”, “Halyq jaýynyń áıeli” retinde azap shekti. Jalǵyz uly Eskendir soǵys bastalǵan sátte-aq maıdanǵa ketip, 17 jasynda qaza tapqan. Ákesinen, joldasynan, ulynan tirideı aıyrylyp, ómirden óksip ótti. Sovettik shovınısik bıliktiń kesirinen. Ekspedısıa músheleri qaıratker apamyzdyń rýhyna bas ıip, fatıha oqyp, duǵa ettik. Sol zıratta ataǵy jer jarǵan artıs Iýrıı Nıkýlın, Lev Dýrov, Lúdmıla Zykına, Reseıdiń tuńǵysh prezıdenti Borıs Elsın t.b. adamdardyń kremasıadan keıingi kúli osy jerden oryn tepken.
Jumys babymen barǵanymyzben, ózindik áserimiz az bolmady. Tutas Qazaqstan halqynyń sanyndaı turǵyny bar Máskeý (18 mıllıonnan astam) búginde týrıserdiń ordasyna aınalǵan. Mádenıettilik pen sypaılylyq bylaı tursyn, eski zamannyń sarqytyndaı saqtalǵan qalanyń kórki túrli tarıhı kezeńniń kýágeri retinde ystyq kórinedi. Sonaý patshalyq dáýirden bergi eki-úsh ǵasyrlyq ǵımarattardyń qaı-qaısysy da sol reńin buzbaı, sol eski qalpynda tur eken. Týrıs bitken sol eski ǵımarattardy aralap, tamsanyp júr. Negizinde, álem halqyna jarqyraǵan ala-qula ǵımarattar emes, eskilikti kórsetetin ǵımarattar, tarıhı oryndar qyzyq eken. Máskeýdiń ár buryshy, ár kóshesi, ár býlvary ádebıet pen óner, tarıh dersiń tegi. Mýzeı, kitaphana, teatr, shirkeý degender qadam basqan saıyn aldyńnan shyǵady. Órkenıet oshaǵy, mádenıet qalasy dese artyq aıtqandyq emes. Oǵan qalanyń tazalyǵy men halyqtyń izettiligi, qyzmetine yjdaHattylyǵy bizderdi qaıran qaldyrdy.
Ekspedısıanyń ǵylymı quramy Reseı Memlekettik kitaphanasynyń sırek qoljazbalar men kitaptar qory bóliminde belsendi jumys istep, burynda oqyrman jurtshylyǵyna beımálim qujattar tabyldy. İlıas Jansúgirulynyń birqatar jarıalanbaǵan, ǵylymı aınalymǵa túspegen muralaryn da qolǵa túsirdik. Bul – árıne zertteýdi, taldaýdy, saraptaýdy qajetsinetin uzaq ǵylymı jumys prosesi. Desek te orasan zor jańalyq dep te súıinshileýge bolady.
Aldymyzdaǵy josparlanǵan beket – Peterbor qalasyna da keldik. Bul qala İlekeńniń qyzmet baby men otbasymen jıi-jıi saıahattap kelgen súıikti qalasy bolatyn. Biz bul qaladaǵy Ortalyq memlekettik tarıh arhıviniń, Reseı Ulttyq kitaphanasynyń jáne Vsevolod Rojdestvenskııdiń mýzeı qorymen jumys isteýge de kirisip kettik. Vsevolod Rojdestvenskıı degen kim, İlıasqa qatysy bar ma degenge kelsek, Vsevolod Aleksandrovıch Rojdestvenskıı - orys sovet aqyny, İlıaspen qoıan-qoltyq ádebı salada jumys istegen adam, birqatar shyǵarmalaryn orys tiline aýdarǵan aýdarmashy, tipti İlıaspen fotosýretke túsken adam.
1914 jyly Peterbýrg ýnıversıtetiniń sol kezdegi tarıh-fılologıalyq fakúltetine túsip, ýnıversıtette oqyp júrgende 3-kýrsta armıa qataryna shaqyryldy. Alǵashqy «Oqýshy» atty óleńi 1910 jyly jarıalandy. Onyń «Gımnazıa jyldary», «Jaz», «Altyn urshyq» óleńder jınaǵynda akmeıstik poezıanyń yqpaly baıqaldy. «Jetiqaraqshy», «Granıt baq» t.b. jınaqtarynda revolúsıany qaıta qurý, besjyldyq qurylystary jaıly tolǵady. Uly Otan soǵysy jyldary «Otan daýysy», «Ladoga», «Týysqandyq joldary» jınaqtary jarıalandy. Soǵystan keıingi jyldary Lenıngradtyń ótkeni men búgini, soltústiktiń tabıǵatyn jyrlady. "Ómir betteri" atty memýaralyq kitaby bar. "Pompadýrlar", "Dekabrıster", "Jasaýsyz qalyńdyq", "Dekabrıster" operalarynyń lıbrettosyn jazǵan.
Onyń «Jetiqaraqshy», «Granıt baq», «Otan daýsy», «Ladoga», «Týysqandyq joldary» atty jyr jınaqtary, «Ómir mektebi» memýarlyq kitaby, «Pompadýrlar», «Dekabrıster» jáne «Jasaýsyz qalyńdyq» operalarynyń lıbrettolary oqyrman qaýymǵa keńinen tanys.
Aqyn qazaq ádebıetiniń klasıkteri Ilıas Jansúgirov basqa Abaı Qunanbaev, Jambyl Jabaev, shyǵarmalaryna erekshe kóńil bóldi. Vsevolod Rojdestvenskıı 1939 jyly Abaıdyń: «Óleń - sózdiń patshasy, sóz sarasy», «Osy qymyz qazaqqa...», «Ǵashyqtyń tili - tilsiz til...», «Qıystyryp maqtaısyń...» atty óleńderin orys tiline aýdaryp, «Zvezda» jýrnalynyń 10-11 - sanynda jarıalady. Ol budan keıin ár jyldary Abaıdyń «Qys», «Bir dáýren kemdi kúnge-bozbalalyq...», «Bolys boldym, minekı...», «Ózgege, kóńilim, toıarsyń...», «Mensinbeýshi em nadandy...», «Ásempaz bolma árnege...», «Talaı sóz budan buryn kóp aıtqanmyn...», «Qulaqtan kirip boıdy alar...», «Qýaty ottaı burqyrap...», «Jasymda ǵylym bar dep eskermedim...», «Ysytqan, sýytqan...», «Bilekteı arqasynda ergen burym...», «Laı sýǵa maı bitpes qoı ótkenge...», «Men jazbaımyn óleńdi ermek úshin...» t. b. óleńderin tárjimelegen. Aqynnyń 1966 jyly «Sovetskıı pısatel» baspasynan «Aqyn kitaphanasy» serıasynan jaryq kergen «Óleńder men dastandar» jınaǵynyń jalpy redaksıasyn basqardy. Abaı shyǵarmalaryn taldaı kele: «Ol búkil qazaq óleńi qurylymyn qalyptastyra tústi, shýmaqtyń jańa túrlerin engizdi, jańa uıqas ákeldi» dep, aqynnyń jańashyldyǵyn atap kórsetti. Rojdestvenskııdyń ózi de uly aqynnyń rýhyna arnaǵan «Abaı aýyl arasynda» óleńin «Juldyz» jýrnalynyń 1964 jylǵy 10-sanynda, «Batar kúnniń zymyrap artqan kezde qarqyny...», «Jýsan basqan tóbeniń...» degen óleńderin «Qazaq ádebıeti» gazetiniń 1972 jylǵy 31 naýryzdaǵy sanynda jarıalady. Iaǵnı, qazaqtyń ádebıetine qaltqysyz qyzmet istegen eńbegin qalaı ǵana qasterlemessiń!
Muratbek Imanǵazınov, İlıas Jansúgirov atyndaǵy Jetisý memlekettik ýnıversıteti, fılologıa ǵylymynyń doktory, profesor.
Pikir qaldyrý