Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń Qytaıǵa saparynyń izi sýymaı jatyp, 21-25 qyrkúıek kúnderi Qytaı parlamentiniń jetekshisi Lı Chjanshý Qazaqstanǵa keldi. Qazaqstandaǵy BAQ-ta Chjanshý saparynyń maqsaty anyq aıtylmaǵanymen, Qytaıdyń Hinhua agenttigi Lı Chjanshý saparynyń basty maqsatyn sol kúni-aq ashyq jazǵan.

Hinhua agenttiginiń jazýynsha, Qazaqstan parlamenti senatynyń tóraǵasy Darıǵa Nazarbaeva men parlament májilisiniń tóraǵasy Nurlan Nyǵmatýlınnyń shaqyrýymen Qazaqstanǵa kelgen Lı Chjanshý Nazarbaevamen jáne Nyǵmatýllınmen kezdesken kezde, "eki eldiń parlamenti memleket basshylarynyń kelisimin birlese júzege asyrý kerektigin" aıta kelip, qazaq-qytaı arasyndaǵy ınvestısıany qorǵaý, kedendik rásimdeý jáne jumys isteýge ruqsat berý, qolaıly ınvestısıaǵa múmkindik jasaý kelisimderiniń jańarǵan nusqasyn tez arada ratıfıkasıalaýdy ótingen.

Qazaqstan parlamenti palatalarynyń spıkerleri men Qytaı parlamentiniń jetekshisi qandaı kelisimge kelgeni jaıly qazaqstandyq resmı basylymdar naqty eshteńe jazbady. Qazaqstan parlamentiniń resmı saıtynda da Lı Chjanshýdyń ne aıtqany jaıly aqparat joq.

Qazaqstan bıligi sońǵy kezderi eldegi "Qytaıǵa qarsylyqtyń" kúsheıýine baılanysty máseleniń tipti órship ketýinen alańdap, bul kezdesýdegi kelisimderdi qupıa ustaǵandy qup kórgen syńaıly.

Sońǵy jyldary búkil álem Qytaıdyń qarjy salý, qaryz berý sıaqty jumsaq tásilmen basqa elderdi jaýlap alý saıasatynan tiksinip jatqanymen, Qazaqstan bıligi "Qytaıdan eshqandaı qaýip joq" dep aıylyn jıar emes. Kerisinshe, Qytaıdyń "Bir beldeý, bir jol" jobasyna belsene ún qosyp, elde Qytaı zaýyttarynyń  salynýyna mol múmkindik jasap jatyr.  Bul jóninde, Qytaı qaýipi jóninde Qazaqstandaǵy BAQ-ta az aıtylǵan joq. Endeshe, búgin biz aıta - aıta jaýyr bolǵan bul taqyrypty qoıa turyp, Qytaı sıpkeri ne úshin qazaq-qytaı arasyndaǵy ınvestısıany qorǵaý, kedendik rásimdeý jáne jumys isteýge ruqsat berý, qolaıly ınvestısıaǵa múmkindik jasaý kelisimderiniń jańarǵan nusqasyn tez arada ratıfıkasıalaý máselesin kótergenine úńilip kóreıik.

Halyqaralyq qoǵamdaǵy aýmaly-tókpeli jaǵdaılarǵa jáne Qytaıdyń sheteldegi kompanıalary men onda jumys isteıtin azamattarynyń bas amandyǵyna kepildik etý qajettiliginiń artýyna baılanysty Qytaı bıligi sońǵy kezderi ınvestısıalaryn qorǵaýdy jeleý etip, kóptegen eldermen kelissózder ótkizip, kelisimder jasasa bastady. Aýǵanstan, Sırıa, Irak, Lıvıa jáne Afrıka elderinde Qytaı jumysshylaryna qastandyq jasalǵanyn jáne kóptegen memleketterde jergilikti halyqtyń Qytaıǵa qarsy narazylyǵynyń órshýine baılanysty Pekın sheteldegi Qytaı kompanıalary men azamattarynyń múddesin qorǵaıtyn jeke kúzet kompanıalaryn kóptep quryp jatyr. Qytaıdyń sheteldegi fırmalary da jeke kúzet kompanıalaryn ózderiniń qyzmetkerleri men aktıvteriniń qaýipsizdigin qamtamasyz etýdiń jańa nusqasy retinde qarastyra bastady. Máselen, 2009 jyly Qytaı bıligi resmı túrde jeke kúzet kompanıalary naryǵyn ashty. Sodan beri 5000-ǵa jýyq qytaılyq jeke kúzet kompanıalary kúzet qyzmetteriniń san alýan túrin daıyndap úlgerdi. Bul kompanıalardyń biri bóligi ishki deńgeıde qaýipsizdik qyzmetin kórsetse, negizgi jetekshi top shetelde jumys istedi de, olar úshin Afrıka elderi óz tájirıbelerin, jumys ádisterin qoldanyp kóretin tamasha synaq alańy boldy.

Qytaıdyń jeke kúzet kompanıalarynyń qazir eki túri bar. Onyń biri -  sheteldiń jeke kúzet kompanıalarymen birlesken kúzet kompanıasy bolsa, ekinshisi -  kileń qytaılyq kúzet kompanıalary. Qytaı jeke kúzet kompanıalarynyń baǵasy tıimdi, sheteldik kompanıalardan on ese arzan bolǵandyqtan, bolashaqta qytaıdyń shetelderdegi jeke kúzet kompanıalary barǵan saıyn kóbeıýi ábden múmkin.

Al ınvestısıany qorǵaý máselesine kelsek, Qytaı qazirge deıin AQSH pen Eýropa odaǵynan bólek, 130-dan asa memleketpen ınvestısıalardy kótermeleý jáne ózara qorǵaý týraly kelisim jasasqan. Qytaı saýda mınstrligi saıtynyń deregine súıensek, Qazaqstan men Qytaı bul kelisimge - qos el úkimeti arasyndaǵy ınvestısıalardy kótermeleý jáne ózara qorǵaý týraly kelisimge 1992 jyly qol qoıǵan. Sodan beri birneshe tolyqtyrýlar men ózgerister jasalǵan. Árıne, memlekettiń damýy úshin jáne kóptep ınvestısıa tartý úshin bul kelisimniń keregi de bar shyǵar. Alaıda, sońǵy kezderi álem elderi Qytaıdyń osy kelisimdi kóldeneń tartyp, "Óz kompanıalarymyzdy ózimiz qorǵaımyz" degen jeleýmen "Jeke kúzet kompanıalaryn" kirgizýine alańdaı bastady.

Sońǵy jyldary Qytaı Orta Azıa elderine ınvestısıa salý qadamyn jedeldetti. Qazaqstan da Qytaıdan qyrýar qaryz aldy. Qytaı qarjysymen salynǵan nysandar da az emes. Qazaqstannyń jer qoınaýyndaǵy baılyqtardy ashyq paıdalanyp jatqan Qytaı kompanıalary da kóp. Bolashaqta bul kórsetkish tipti kóbeıe túsetini anyq. Onyń ústine Qytaıdyń qarjy salý aýqymy aýyl sharýashylyq, qurylys, ónerkásip salasyna qaraı keńeıip barady. Árıne, qazirgi zamanda shetel ınvestısıasynsyz bir el ekonomıkasynyń oıdaǵydaı órkendep ketýi qıyn. Qazaqstan bıiligi de osy máseleni alǵa tartqanymen, Qazaqstan halqy qytaılar eldegi jemqorlyq júıeni jaqsy paıdalanyp, óz yqpalyn barǵan saıyn keńeıtip, bolashaqta el egemendigine aýyr qater tóndire me dep alańdaıdy. Ol alańdaýshylyq negizsiz de emes. Óıtkeni buǵan deıin Tájikstan Qytaıǵa jer bólip bergen, Shrı-Lanka Qytaıdan alǵan qaryzyn qaıtara almaı, amalsyzdan Qytaı qarjysymen salynǵan portyn uzaq merizimge Qytaıǵa jalǵa bergen, Pákstan memleketi de sondaı jaǵdaıǵa túsken.

Al Qytaıdyń ınvestısıany qorǵaýdy maqsat etip, ınvestısıalardy kótermeleý jáne ózara qorǵaý týraly kelisimdi jańartýǵa bel sheshe kirisýiniń astarynda Qazaqstandaǵy Qytaı kompanıalaryn jáne Qytaı jumysshylaryn qorǵaý jeleýimen qytaılyq jeke kúzet kompanıalaryn bizdiń elge kirgizýdi maqsat etip otyrǵanyn eshkim de joqqa shyǵara almaıdy. Óıtkeni Qytaı soǵan múddeli. Qytaı da Qazaqstanǵa salǵan qyrýar qarjysynyń tekke ketýinen nemese halyqtyń tolqyp, bılikke kúsh bermeı, Qytaı zaýyttaryn qıratyp, Qytaı jumysshylaryn elden qýyp shyǵýyna alańdaıdy. Sol úshin de Qytaı Qazaqstan úkimetimen kelise otyryp, eldegi óz kompanıalaryn, munaı-gaz qubyrlaryn qorǵaýdyń jańa joldaryn izdeý ústinde. Qytaı úshin onyń eń utymdy joly - jeke kúzet kompanıalary arqyly Qazaqstandaǵy qytaılardyń múddesin qorǵaý. Aıtylýynda "Jeke kúzet kompanıalary" bolǵanymen, bul kompanıa músheleriniń negizgi quramy Qytaıdyń áskerı jattyǵýynan ótken, saıdyń tasyndaı iriktelgen áskerı azamattar. Olardyń kúndelikti qyzmeti óz qamqorlyǵyndaǵy kompanıalardyń qaýipsizdigin qorǵaý bolǵanymen, eń basty mindeti ózi barǵan eldiń jalpy jaǵdaıy týraly áskerı jol kartasyn jasaý bolýy ábden múmkin.  Osy turǵydan alǵanda, Qazaqstan úkimeti Qytaıdyń ınvestısıany qorǵaý degen jeleýimen aıtqan árbir talabyna óte saqtyqpen qaraǵany jón. Onyń ústine Qazaqstannyń qazirgi qoǵamdyq jaǵdaıy óte jaqsy, terorıstik árekettermen aınalysatyn láńkester de joq. Tek Qazaqstan halqy Qytaıdyń jumsaq tásilmen irge keńeıtý syndy jymysqy saıasatyna qarsylyq tanytqany bolmasa, elde Qytaı azamattarynyń bas amandyǵyna eshqandaı qaýip tónip turǵan joq. Ondaı qaýip tóngen kúnniń ózinde, Qazaqstan bıliginiń shetel ınvestorlarynyń bas amandyǵyn, mal-múlkin qorǵaýǵa qýaty jetini anyq.