Belarýs prezıdenti Aleksandr Lýkashenko ujymdyq qaýipsizdik sharty uıymy (UQSHU) aıasynda Reseı Belarýske ásker kirgizýi múmkin ekenin meńzegen. Lýkashenko aıtqan ujymdyq qaýipsizdik sharty uıymyna Qazaqstan da múshe. Sondaı-aq taıaýda Qytaıdyń Qazaqstandaǵy elshisi Chjan Sáo "Qazaqstan men Qytaı áskeri aımaqtaǵy túrli-tústi revolúsıaǵa qarsy birge kúresedi" dep málimdegen. Budan "halyq kóterilse, Qazaqstanǵa shetelden ásker kirgizile me" degen zańdy saýal týady. Máseleni áskerı sarapshy, jýrnalıs Amangeldi Qurmetuly Qamshy tilshisimen bolǵan shaǵyn suhbatta túsindirip berdi.

– Aleksandr Lýkashenko Belarýs qaýipsizdigine qater tónse, Reseı birinshi bolyp kómekke keletinin aıtty. Sizdińshe, Máskeý Mınskige ásker kirgize me?

– Reseı bıliginde durys, salıqaly oılaıtyn azamattar áli qalǵan bolsa, onda Reseı Belarýsqa ásker kirgizbeıdi. Óıtkeni narazylyqtyń masshtaby lokaldyq deńgeıden asyp ketti. Úlken kólemdi bolyp bara jatyr. Sondyqtan Ýkraınadan keıin taǵy bir baýyrlas ulttyń irgesinde otyryp, ózderine renjip ketkenin menińshe, Reseı qalamaıtyn shyǵar.

– Reseı alda-jalda Belarýske ásker kirgizýdi sheshse, halyqaralyq qujattar, batystyq sanksıa oǵan tusaý bola ala ma?

– Tusaý bola almaıdy. Halyqaralyq qujattardy orys úkimetiniń taptap óte shyǵatynyn 2014 jyldan beri bilemiz. Olar Ýkraınaǵa kepil bolamyz degen qujatty bylaısha aıtqanda "qoqysqa laqtyryp jiberdi". Batys, AQSH tek sanksıamen ǵana shekteledi. Osy joly sanksıa óte aýyr bolady. Onyń salqyny bizge de tıedi. Alaıda Sırıada, Lıbıada AQSH pen Reseı janjaly kúsheıe túsýi yqtımal. Al NATO men Reseı ashyq maıdanǵa barmaıdy. Biraq Reseı mundaı avantúraǵa (Belarýske ásker kirgizýge – red) táýekel etpeıdi dep oılaımyn. Óıtkeni qazir Reseıdiń jaǵdaıy onsyz da qıyn bolyp tur.

– Onda Lýkashenkonyń málimdemesin qalaı túsindiresiz?

– Bul málimdemeni qoǵamdy bopsalaý dep baǵalaý kerek. El ishinde qandaıda bir tolqý bolsa, ol halyqtyń qalaýymen bolatyn nárse. Al ereýilderdi, mıtıńterdi dál ásker kirgizetindeı qaýipti shara dep baǵalaýdyń qajeti joq. Onyń ústine ujymdyq qaýipsizdik sharty uıymy kelisim-sharttarynyń baptarynda "syrtqy agresıa" bolǵan jaǵdaıda ásker kirgizý múmkindigi aıtylady. Eger Lýkashenko ujymdyq qaýipsizdik sharty uıymy elderine ásker kirgizý týraly ótinish aıtatyn bolsa, onda osy uıymnyń hatshylyǵyna, uıymǵa múshe elderge ereýilshilerdiń syrtqy agresor ekenin dáleldeýi kerek. Al ereýilshiler agresor bolatyndaı qarý qoldandy ma, úlken qalalardy basyp aldy ma, halyqty qyryp saldy ma? Olaı emes qoı. Osyndaı elementter bolmaǵan soń syrttan kómek shaqyrý, shaqyram dep eldi qorqytý – alysty boljaı almaıtyn saıasatkerdiń qadamy.

– Demek Qazaqstanda ereýil bola qalsa, UQSHU aıasynda elge syrttan, aıtalyq Reseıden ásker kirgizýge negiz joq pa?

– Solaı. Jańa aıtyp ketkenimdeı, atalǵan uıymǵa múshe elder uıymdaǵy qandaıda bir memleketke syrttan qater tóngen jaǵdaıda ǵana áskerı turǵyda qoldaý kórsete alady. Al mıtıńter, narazylyq aksıalary taǵy qaıtalaımyn syrtqy agresıa emes. Sondyqtan azamattar alańǵa shyǵyp jatsa, sol úshin syrttan ásker kirgizý sharasyn qoldanatyndaı atalǵan uıym aıasynda kelisim joq.

– Qazaqstan bıligi "ereýilge sheteldik kúshterdiń qatysy bar" dep, ony "syrtqy agresıa" retinde kórsetýi múmkin be?

– Óz basym memlekettik bılik meıli ol kimniń qolynda bolsyn mundaıǵa barmaıdy dep esepteımin. Eger baratyn bolsa, onda biz táýelsizdikten aıyrylamyz. Kez kelgen bılik táýelsizdikti saqtap qalýǵa múddeli. Eger bılik mundaı qadamǵa barsa, munyń arty orasan zor qantógiske soqtyrady.

– Al Qytaı elshisiniń "Qazaqstan men Qytaı túrli-tústi revolúsıaǵa qarsy birge kúresedi" degenin qalaı túsindiresiz?

– Bul – elshiniń Qazaqstan halqyn qorqytyp-úrkitken túri. Mundaı málimdemeler bizdiń kúshtik qurylymdarǵa degen halyqtyń senimin shaıqaı túsý úshin, bizdiń kúshtik qurylymdar tártipsizdiktiń aldyn ala almaıdy degendeı olardy álsiz etip kórsetý, halyq pen kúshtik qurylymdardyń arasyn ajyrata, arandata túsý úshin jasalady. Qytaı elshisi el arasyna fobıa sebý arqyly Qytaıdy qamqor, qorǵaýshy el etip kórsetý baǵytynda jumys isteıtini baıqalyp tur. Qytaıdyń Qazaqstandaǵy elshisi keıde AQSH-ty synap-minep, oryssha málimdeme jasap jatady. Ony sózsiz Amerıka oqymaıdy. Iaǵnı ol bizge baǵyttalyp otyr. Onyń maqsaty – "áne, biz Amerıkaǵa aıbat shegip otyrmyz" degendeı Qytaı ımperıasynyń qýatty ekenin qaıta-qaıta halyqqa tuspaldap jetkizý.

– Mundaı tuspaldyń Qazaqstan úshin zardaby bar ma?

– Mundaı tuspal Qytaıǵa degen qorqynyshty údete túsedi. Sonyń saldarynan búgin biz tiri qytaıdy kórmesek te qorqatyn deńgeıge jettik. Fobıa tereńdeı beretin bolsa, erteń qandaıda bir daý-damaı týyndaı qalsa, fobıa sińgen adam sheginis jasaıdy.

– Sınofobıadan qalaı arylýǵa bolady?

– Ol úshin aldymen Qytaımen teń sóılesken kezderimiz kóp nasıhattalýy kerek. Ospan batyrdyń áreketteri, Shúrshit qyrylǵan oqıǵasy, 90 jyldary bizdiń dıplomattardyń Qytaımen teń sóılesip, jerdi alyp qalǵany, shekarany bekitkeni sekildi eldik pozısıany bermegen tustar, Qytaıdyń utylyp qalǵanyn jerleri kóbirek aıtylýy kerek. Fobıany jeńbesek, 50 jyldan keıin sonyń qaqpanyna túsip qalýymyz múmkin. Sanadaǵy fobıa tabandylyqty joıatyn minezdi qalyptastyrady.

Qazaqstan qajet jaǵdaıda temir joldy, qubyrlardy jaýap tastaý arqyly Qytaı ekonomıkasyna zıan tıgize alatynyn neǵurlym tereń aıtatyn bolsa, Qytaımen soǵurlym teń dárejede sóılesetin bolady. Qytaı Ertisti jabamyz dese, biz Altaıdan Qytaıǵa aǵatyn ózenderdi buryp alamyz deýimiz kerek. Aqparattyq soǵysta osyndaı qadamdar halyqtyń rýhyn kóteredi.

– Qytaı elshisiniń málimdemelerine Qazaqstan syrtqy ister mınıstrligi nege jaýap qatpady?

– Bizdiń dıplomattar táp-táýir-aq jumys isteıtin edi, biraq osy elshige kelgende tym salǵyrt. Syrtqy ister mınıstrligi qaıta-qaıta nota jibergennen góri, syrttaı baqylaýda ustap otyr ma degen de optımısik oılar bar. Qoǵamnyń ózi qytaı elshisiniń aıtqanyn japatarmaǵaı taratyp, shýlap ketti.. Solaısha aqparattyq qaqpanǵa túsip qaldy. Al elshiniń nege súıenip aıtyp otyrǵanyn bılik te, qoǵam da túsindirip, oǵan qarsy argýment usyna almady.

– Qytaı elshisiniń málimdemesine baılanysty Qamshy portaly qorǵanys mınıstrligine resmı saýal joldaǵanyna 10 kúnnen asty. Biraq áli jaýap joq. Osyndaı daýly máselede quzyrly organ nege únsiz?

– Qorǵanys mınıstrligi osyndaı saıası astary bar dúnıelerge aralaspaýdy qalaıdy. Olar salalyq suraqtarǵa ǵana jaýap berýi múmkin. Myna jerde syrtqy ister mınıstrliginiń málimdeme jasaıtyn orny. Al olar únsiz.