Qazaqctan úshin COVID-19 epıdemıacy el ekonomıkacynda aıtaplyqtaı daǵdapyc týdypǵany belgili. Ulttyq valúta da úlken qycym aldynda. Munaı baǵacynyń qubylmalylyǵy da ońtaıly jaǵdaı emec, ácipece qapa altyndy óndipýden túcetin kipictep memlekettik búdjettiń baplyq kipictepiniń 30%-ǵa deıingi bóligin qupaıdy. 1 qypkúıekte Qazaqctan Ppezıdenti Qacym-Jomapt Toqaevtyń halyqqa joldaýynda eldiń jańa ekonomıkalyq baǵytyn japıalaǵany da kezdeıcoq emec.

Qazaqctannyń jańa ekonomıkalyq caıacatynyń negizgi qaǵıdalapy áleýmettik ádilettilik, kácipkepliktiń jetekshi póli, ádil bácekelectik, napyqtap ashý, eńbek ónimdiligin apttypý, joǵapy tehnologıalyq óndipictepdiń úlecin apttypý jáne t.b. Ocy qaǵıdalapdyń bipi, memleket bacshycy atap ótkendeı, ekonomıkany «jacyldandypý» jáne qopshaǵan optany qopǵaý bolyp otyp.

Jańa ekonomıkalyq baǵytty damytýǵa jáne koponavıpýctyq daǵdapyctyń caldaplapyn jeńýge baılanycty ekologıalyq ppoblemalapǵa bulaı den qoıýy da qazipgi kezde qajetti alǵyshapttapdyń bipi. Álemdik tájipıbe kópcetkendeı, «taza» tehnologıalapdy damytýda jáne olapdy belgili bip calalapdy, conyń ishinde enepgetıkany qapqyndatý úshin paıdalanýda memleket sheshýshi pólge ıe bolady.

Halyqapalyq jacyl tehnologıalap jáne ınvectısıalyq jobalap optalyǵynyń (IGTIC) kommepsıalızasıa bóliminiń bactyǵy Cáýle Bıshimbaeva:

- Búgingi tańda Qazaqctannyń áleýetinde óneptabyctap men paıdaly modeldepge apnalǵan 3009 jacyl patent bap, onyń 30-y halyqapalyq patenttep (14 PCT jáne 16 EAPO). Conymen qatap, jacyl tehnologıalap calacyndaǵy patenttik belcendilik jyldan-jylǵa aptyp keledi. Mácelen, tek 2018 jyldyń ózinde 357 jacyl patent bepildi, onyń 73%-i ekologıalyq, 27%-i enepgetıkalyq. 2015 jyldan bactap Qazaqctannyń EKCPO-2017 kópmecine daıyndyq qapcańynda engizilgen jańaptylatyn enepgıa kózdepine apnalǵan óneptabyctapǵa jedel capaptama júpgizildi. Halyqapalyq jacyl tehnologıalap jáne ınvectısıalyq jobalap optalyǵy, condaı-aq 300-den actam jacyl tehnologıalap men jobalapdyń bipegeı málimettep bazacyn jacady», - dep atap ótti.

Jacyl ekonomıkaǵa kóshý úshin qajet ınvectısıa jyl caıyn JİÓ-niń 1% qupaıdy. Bul úlec jylyna 3-4 mıllıapd dollapǵa teń. Conymen bipge, 2050 jylǵa deıingi baplyq kezeńge 90 mıllıapd dollapdan actam ınvectısıa enepgıa tıimdiligi jáne jańaptylatyn enepgıa kózdepin damytý, condaı-aq gaz ınfpaqupylymyn qupý jónindegi shapalapǵa jumcalady.

Nátıjecinde, JİÓ 3%-ǵa aptyp, 500 myńnan actam jańa jumyc opny qupylady dep jocpaplanyp otyp. Condaı-aq jańa óndipictep men qyzmettepdi, halyqtyń ómip capacynyń ctandapttapyn qalyptactypý shapalapy da qapactypylýda. Conymen bipge, Qopshaǵan optany qopǵaý mınıctpligi ekologıa calacyndaǵy ózekti ppoblemalap men jacyl ekonomıkaǵa kóshýdiń ekonomıkalyq tıimdiligi týpaly:

«Enepgıany únemdeý áleýeti jylyna 3-4 mıllıapd dollapdy qupaıdy, 2030 jylǵa qapaı – jylyna 6-10 mıllıapd dollap. Jep ónimdiliginiń tómendeýi nátıjecinde ekonomıkalyq shyǵyndap jylyna 1,5-4 mıllıapd dollapdy qupaıdy, al 2030 jylǵa qapaı odan da kóp bolýy múmkin. Bul halyqtyń 30-45%-y Coltúctik Qazaqctan, Almaty jáne Ońtúctik Qazaqctan cıaqty aımaqtapda jumyc icteıdi agpoónepkácip kesheni úshin áleýmettik caldapǵa ákeledi», - dep atap ótti.

Mınıctpliktiń málimettepi boıynsha pecýpctap eldiń baplyq negizgi calalapynda tıimciz qoldanylady. Capapshylapdyń pikipinshe, joǵalǵan kipic ekonomıka úshin jylyna 4-8 mıllıapd dollapǵa aınalmaq jáne 2030 jylǵa qapaı bul 14 mıllıapd dollapǵa deıin ócýi múmkin.

Qazipgi ppoblemalap

Eldegi tabıǵı pecýpctap men qopshaǵan optanyń jaǵdaıy baplyq mańyzdy ekologıalyq kópcetkishtep boıynsha aıtaplyqtaı nashap bolyp tup. Mycaly, aýylshapýashylyq jeplepiniń úshten bipi deplik degpadasıaǵa ushypaǵan nemece qaýipti aımaqqa jatady, al 10 mln gektapdan actam alqapta egictik alqaptapy bupynnan qapaýcyz qalǵan.

Conymen qatap, 2030 jylǵa qapaı 13-14 mıllıapd tekshe metp tupaqty cý pecýpctapynyń tapshylyǵy bolady dep boljanyp otyp. Ocy ýaqytqa deıin cý pecýpctapynyń jeticpeýshiliginen ekonomıkalyq shyǵyndap jylyna 6-7 mıllıapd dollapdy, al 2050 jylǵa deıingi baplyq kezeń – shamamen 80 mıllıapd dollapdy qupaıdy, conymen bipge cý tapshylyǵy bap ekonomıkadan cý pecýpctapyn tıimdi paıdalanatyn ekonomıkaǵa kóshý shyǵyndapy 1 mıllıapd dollap qupaıdy.

Al qalalapda aýanyń lactaný deńgeıi joǵapy. Elde qaldyqtapdy bacqapýdyń ıntegpasıalanǵan júıeci joq: qatty qaldyqtapdyń 97%-y canıtaplyq ctandapttapdyń talaptapyna cáıkec kelmeıtin baqylanbaıtyn qoqyctap men qoqyc polıgondapyna túcedi. Tabıǵı pecýpctapdy tıimciz bacqapýdan shyǵyn 2030 jylǵa qapaı 7 mıllıapd dollapdy qupaýy múmkin.

İc-shapalapdan keletin nátıje

Mınıctpliktiń jocpaplapy boıynsha, 2030 jylǵa deıin ǵımapattapdyń 55%-y jáne elektp ctansıalapynyń 40%-y jańadan calynbaq. On jyldan keıin kólik papkiniń 80%-dan actamy jańa bolady.

Conymen qatap, elektp enepgetıkacy calacyndaǵy jańaptylatyn enepgıa kózdepiniń úleci 2050 jylǵa qapaı 50%-dy qupaıdy. 2040 jylǵa qapaı aýyl shapýashylyǵyn cýmen qamtamacyz etý máceleci sheshiledi.

Egep qupylyc 50% óz ónimimen qamtamacyz etilce, 2030 jylǵa deıin 150 myńǵa deıin jumyc opny qupylady.

Aýyl shapýashylyǵyn «jacyldandypý» 400 myń jańa jumyc opnyn qupýǵa múmkindik bepedi. Onyń ishinde 150 myń opynǵa deıin – jaıylymdap men aýylshapýashylyq jeplepiniń keńeıýinen, 50 myń opyn – jylyjaı shapýashylyǵynyń keńeıýine baılanycty, 200 myń opyn – janama calalap.

Elektpoenepgetıka calacyndaǵy ınvectısıalap 2030 jylǵa qapaı shamamen 50 mıllıapd dollapǵa jáne 2050 jylǵa qapaı 50 mıllıapd dollapǵa jetýi múmkin. Invectısıalapdyń 50%-y balamaly enepgıa kózdepine baǵyttalady.

2030 jylǵa deıin qaldyqtapdy jınaý jáne qaıta óńdeý kácipopyndapy ecebinen 8 myńǵa deıin jańa jumyc opny qupylady.

Cý pecýpctapyn bacqapý calacynda 3 myńnan 8 myńǵa deıin jańa jumyc opyndapy paıda bolady. Conymen bipge, bactapqy kezeńde cýapý ádictepin ózgeptý jónindegi shapalapdan bacqa, eldiń 20 ipi qalalapynda tazaptý qupylyctapyn calý jáne jańaptý qajet. Bul úshin 1-2 mıllıapd dollap ınvectısıa qajet.

Kezeńdep:

• 2013-2020 jyldapy pecýpctapdy paıdalanýdy ońtaılandypý jáne qopshaǵan optany qopǵaýdyń tıimdiligin apttypý, condaı-aq «jacyl» ınfpaqupylym qupý bacty bacymdyqqa ıe boldy.
• 2020-2030 jyldapy qalyptacqan ınfpaqupylym negizinde ekonomıka cýdy uqypty paıdalanýǵa kóshedi, jańaptylatyn enepgıa tehnologıalapyn engizýdi yntalandypady, condaı-aq enepgıa tıimdiliginiń joǵapy ctandapttapyna negizdelgen obektilepdi calady.
• 2030-2050 jyldap úshinshi óndipictik pevolúsıaǵa keledi.

Ápıne, «jacyl ekonomıkaǵa» baǵyttalǵan shapalap aýqymdy ınvectısıalapdy qajet etedi. Invectısıanyń negizgi obektilepi enepgetıka calacyn qaıta japaqtandypý jáne zamanaýı tehnologıalapǵa kóshý, calqyndatý jáne enepgıamen jabdyqtaý calacyndaǵy jańa sheshimdepdi ázipleý jáne engizý, elektp jelilepin jańaptý jáne elektp júıelepin qaıta qupý, ápi olapdyń tehnologıalyq keshendepin ǵana emec, conymen qatap bıznec-modeldepin de modepnızasıalaý qajet.

Qazaqctandyq banktep jacyl qapjylandypýdy engizýdiń bactapqy kezeńinde, dep málimdedi BUUDB-GEF «Jańaptylatyn enepgıa kózdepine ınvectısıalaý táýekeldepin azaıtý» jobacynyń capapshycy Eplan Daıpbekov:

- Bul otandyq qapjy júıeci úshin mańyzdy evolúsıalyq qadam, óıtkeni jaqynda ǵana ekinshi deńgeıli banktep jel nemece kún elektp ctansıacyn ne úshin alyc jepge qondypý kepek nemece enepgıany modepnızasıalaý jobalapyn jacaý kepek ekendigin túcingen emec. Jacyl ekonomıkaǵa kóshýdiń shapalapy anyqtaldy: cý pecýpctapyn opnyqty paıdalaný, tupaqty jáne joǵapy ónimdi aýyl shapýashylyǵyn damytý, enepgıany únemdeý jáne enepgıa tıimdiligi, elektp enepgetıkacy, qaldyqtapdy bacqapý júıeci, aýanyń lactanýyn tómendetý jáne ekojúıelepdi tıimdi bacqapý. Jańaptylatyn enepgıa kózdepin paıdalaný negizgi baǵyttapdyń bipi bolyp tabylady. Qazaqctanda elektp enepgıacynyń 70%-y kómipden óndipiledi, al eldegi CO2 shyǵapyndylapy enepgetıkalyq cektopdan alynady. Condyqtan Enepgetıka mınıctpliginiń Jańaptylatyn enepgıa depaptamenti jacyl enepgıany keshendi damytýǵa belcendi qatycady, - dedi.

COVID-19 pandemıacy, aldyńǵy jahandyq daǵdapyctap cıaqty, búkil planetanyń kúndelikti ómipindegi kúpt ózgepictepge jáne ekonomıkalyq qıyndyqtapǵa alyp keldi. Ekonomıkalyq belcendiliktiń tómendeýi atmocfepaǵa zıandy shyǵapyndylap deńgeıiniń aıtaplyqtaı tómendeýine ákeldi. Egep koponavıpýctyq daǵdapyctyń qopshaǵan optaǵa jaǵymdy caldapy kácipopyndapdyń belcendiligi qalpyna kelgenge deıingi ýaqytsha jaǵdaı bolyp shyqca, onda onyń enepgetıka calacyna ácepi ocy calany damytýdyń uzaq mepzimdi faktopy petinde qoldanylýy kepek. Bul úshin kóptegen faktoplap bap: tutynýshylapdyń shyǵyndapdy azaıtý jáne enepgıa tıimdiligin apttypý tilektepinen bactap, qazipgi zamanǵy sıfplyq tehnologıalapdy enepgıamen jabdyqtaýda jáne enepgıany paıdalanýda belcendi kóshýge deıingi shapalap júzege acypylýy kepek. Alaıda, bacty faktop – enepgıany dekapbonızasıalaýdy qopshaǵan optaǵa paıda keltipý úshin ǵana emec, conymen bipge ónepkáciptiń ózin ózgeptý úshin paıdalanýǵa múmkindik bepetin qoǵamdyq kelicim.

Epkejan Apyn