Tastar sóıleıdi

Uly Dala taǵylymyn tanytqan,

Tastar jatyr keń dalada shańytqan.

Biri ken bop baǵalansa adamǵa,

Mıneraldy biri tuzǵa qanyqqan...

...Endi biri – shejireshi bitik tas,

Ǵasyr únin estıdi jan ony uqqan...,

‑ dep «Tastar syry» óleńinde A. Qasymbek jyrlaǵandaı, tastar da tarıh kýágeri. Iá, el tarıhyn tanytatyn balbal tastardan bastap, shejire shertken bitik tastar, petroglıfti sýret jartastar – tarıh kitaby, ýaqyt úni, tirshilik mektebi.

Elbasymyzdyń «Mádenı mura» baǵdarlamasyn iske asyrý barysynda Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń is-sharalary negizinde 2003 jyly Almaty oblysy, Jambyl aýdanynda «Tańbaly» qoryq-murajaıy qurylǵany barshaǵa aıan. Osylaısha, ereksheligimen kórgendi tań qaldyratyn, tastardyń tylsym syryn ashatyn taǵy bir qoryq týrıserge esigin  aıqara ashty.

Mundaǵy tarıhtyń izi sonaý qola dáýirinen búgingi kúnge deıin saırap jatyr. Máselen, qola dáýiri turǵyndarynyń turaǵy, beıitteri, Saq taıpalarynyń ómirinen málimet beretin jádigerler, Úısin taıpalarynyń qonystary men oba-molalary, Túrki qaǵanaty kezeńine saı keletin jartas sýretteri jáne taǵy basqa.  Bir qyzyǵy, osynyń bári – tasta tańbalanǵan .

Tańbaly tastarynyń mándiligi mynada: ol – Orta Azıadaǵy jartastaǵy ónerdiń IýNESKO-nyń Búkilálemdik Muralar Tizimine engizilgen birinshi eskertkish. Qazaqstannyń kóp ǵasyrlyq tarıhyndaǵy Tańbalynyń mándiligi, munda qola dáýiriniń  sýretshileri alǵash ret qudaıǵa antropomorftyq keskin bere otyryp, ony kórip bilýge bolatyn beınesin jasaýynda. Tańbalynyń álemdik máni de tereń: munda adam ashyq aspan astynda Kún Ordasyn jasaı otyryp, landshaftyń tabıǵı  ózgesheligimen óziniń shyǵarmashylyq danalyǵyn biriktire bilgen.

 Tańbaly shatqalyndaǵy jartas sýretteri – Orta Azıa sheńberinde ǵana emes, ǵalamdyq kólemde tanymal, asa mańyzdy tarıhı muralardyń biri. Bul kózqaras kópjyldyq zertteýler nátıjesinde naqtylandy jáne kúlli adamzatqa qasterli tarıhı-mádenı mura degen túsinikti qalyptastyrdy.

Tańbaly shatqalynyń jartas sýretterin zertteý - petroglıfterdiń tarıhı-mádenı jáne  paleoekologıalyq maǵynaly mátinin túsinýge jol ashady. Ondaǵy jartas sýretteri ertedegi adamdardyń qorshaǵan álemdi qabyldaýyn kórsetedi,  ozyq oıly dúnıetanymyn tanytady.

Jartastaǵy sýretter - ata‑babalarymyzdyń ǵasyrlardan joldaǵan sálemdemesi sıaqty. Bizdiń sanamyzǵa áser ete otyryp, túrli ǵasyrlar men ýaqyttyń tynysyn sezdiredi. Tańbaly petroglıfteri ózindik qubylys, dala tósindegi fenomen. Petroglıfterdiń  beıneleý qatarlary belgili júıemen qatar, fılosofıalyq, tanymdyq birizdilikke  negizdelgen.

Tańbaly shatqalyndaǵy eskertkishterdiń eń kóp kezdesetin túrleri aıtarlyqtaı mańyzdy bolyp tabylady. Jartasqa salynǵan barlyq sýretter tegis tas betterine núktelep qurý tehnıkasymen, sırek jaǵdaıda metal quraldar nemese tastyń kómegi arqyly naqyshtalyp oryndalǵan. Tańbaly keshenindegi petroglıfterdiń jalpy sany 5000-ǵa jýyqtaıdy. 

Tańbalydaǵy qola dáýir adamdarynyń turaqtary, kóne beıitteri, jartastaǵy sýret beıneleri men jazýlar bul jerdiń tarıhy ejelden bastalǵandyǵyn dáleldeıdi. Tańbaly  ózeni boıynda kóne qonystar men  qurbandyq shalatyn arnaıy oryndardyń da izi jatyr. Bul tujyrymǵa osy jerlerdegi qazba jumysy kezinde tabylǵan kóptegen mal súıekteri men jartas sýretteri naqty aıǵaq bola alady.

Keshenniń barlyq kezeńderdegi negizi jartastarynda ashyq aspan astyndaǵy 3000-nan astam jartas sýretteri toptastyryla ornalasqan (1-5 top) kanon bolyp tabylady. Ertedegi petroglıfter belgili bir baǵytqa ǵana baǵdarlanǵan jazyqtyqtarǵa oıyp jasalǵan. Ańǵarda kanonnyń árbir jartasynyń aldynda qola dáýiriniń barlyq sýretteri kúrdeli kompozısıalarǵa dáıektilikpen ornalasqan. Tańbaly petroglıfter galereıasy  qola dáýiri taıpalarynyń ertedegi mıfologıasy negizindegi kórkem hıkaıany  naqtyly túrde kórsetedi. Qola dáýirindegi Tańbalynyń kóptegen petroglıfteri Ortalyq Azıadaǵy jartas óneriniń biregeıi.

1957 jyly elimizdiń zertteýshileri Tańbaly jartas sýretteri týraly málimetterdi, sonyń ishinde sapaly kóptegen fotomaterıaldardy, alǵashqy ret ǵylymı aınalymǵa engizdi. Sol ýaqyttan beri osy tamasha eskertkishke zertteýshi arheologtar, tarıhshylar, ónertanýshylar, geologtar, sýretshiler álde neshe ret nazar aýdardy, ártúrli derekti fılmder túsirildi, nátıjesinde «Tańbaly» tanymal eskertkishke aınaldy. Birneshe bólikten, tastaǵy tańbalardan, ártúrli dáýirlerdiń jerleý-ǵuryptyq nysandarynan, turaqtar men qonystardan, sonymen qatar osylar ornalasqan tabıǵı landshaftyq  ortadan turatyn bul keshenniń ulylyǵy osy kezden bastalady.

Tańbaly  shatqalynyń aýmaǵynda júzden astam ár túrli ýaqyttaǵy eskertkishter – qola dáýirinen bizdiń zamanymyzǵa deıingi  14-13 ǵasyrdyń ortasynan 19-20 ǵasyrlardyń  deıingi aralyqty qamtyǵan qonystar, molalar, ertedegi tas qashalǵan oryndar, petroglıfter jáne tabyný ǵımarattary (qurban shalynatyn jerler) ashyq aspan astynda ózine tán tarıhı qundylyǵyn saqtaı otyryp qorǵalýda. Olardyń bári birigip úsh myń jyl boıy bizdiń elimizdiń kóptegen ertedegi jáne qazirgi kezdegi halyqtarynyń tarıhyn naqtyly kórsetetin arheologıalyq keshendi quraıdy.

Qoryta aıtqanda: tastaǵy sýretter syry – kóne dáýirden syr shertetin tarıhı derek. Ony zertteý ótkenimizdi  ǵana emes, adamzattyń sanaly ǵumyryn quraıtyn oıshyldyǵyn tanýǵa, dúnıetanymyn ulyqtaýǵa baǵdar bolady. 

                                                                               Quralaı Qalyqbaeva

                                                                              «Tańbaly» qoryq-mýzeıiniń

                                                                               aǵa ǵylymı qyzmetkeri