Sońǵy jyldary elimizde búldirshinderdiń «aýtızm» dertine shaldyqqanyn jıi estıtin boldyq. Búldirshinderdiń teń jartysy týabitti osy dertke shaldyqsa, birinde bul dert júre kele paıda bolýda. Onyń sebebin mamandar smartfon, gadjet sekildi tehnıkalarǵa balalardyń kóp áýestenýimen túsindiredi.

Statısıka boıynsha  elimizde aýtızm dertine 150 myńnan astam bala tirkelgen. Al álem boıynsha sandyq aýtızmge balalar arasynda Japonıada 55-ten bir, Amerıka Qurama Shtatynda 54-ten bir, Ońtústik Koreıada 38-den bir, Gonkongta 27-den bir jaǵdaıǵa kóbeıgen. Bul dertke tek balalar ǵana emes, aqyl-esi kirgen, sanaly adamdardyń da sandyq aýtızmge shaldyǵýy alańdatatarlyq máselege aınalyp otyr.

Sebebi, qazir aınalamyzda jumys ornynda, otyrystarda, kóshede júrseńiz de, birinshi nazarymyz telefonǵa shuqshıyp otyrǵan adamdarǵa túsedi. Tipti keıde óz-ózimen kúlip, jyndy adamsha telefonnnyń aldyda bıleıtinderdi kórgende basynda «mynaý ne istep tur?» dep oılaıtynymyz anyq. Ol azdaı mektep oqýshylary da kishkentaı qurylǵynyń jipsiz tutqynyna aınalǵan. Onyń ishinde besikten áli beli shyǵyp úlgermegen sábıler de bar. Kóp ata-ana balasynyń telefonmen áýre bolyp, rýhanı jan dúnıesiniń quldyrap, saýattylyqtan, otbasylyq qundylyqtan alystatyp alǵanyn sezbeıdi de. Al ǵalamtor, áleýmettik jelilerdegi qajetsiz dúnıeler bala túgili eresekterdiń sanasyn ýlap, sóz baılyǵyn kemitip, shyǵarmashylyq oı-qıalynyń jetilýine kóp kedergi keltirýde. Mektep muǵalimderiniń kóbiniń pikirine kelsek, sabaq arasyndaǵy úzilisiste keıbir oqýshylar telefonnan oıyn oınap, sonyń qyzyǵyna kirip ketedi eken. Sabaq qaıta bastalǵanda oıynnyń qyzyǵyna batqan oqýshynyń esil-dertiniń barlyǵy vırtýldy álemge ne bolmasa oıynǵa aýyp, túsindirilgen sabaqtyń eshqaısyn qabyldaı almaıdy. Qabyldaǵannyń ózinde muǵalimniń suraǵyna aýyzsha jaýap bere almaıdy. Mundaı jaman qasıet bala túgili eresekter de kóp kezdesedi.

Mamandardyń aıtýynsha, adam mıy úzdiksiz izdeniste bolmaı, tek gadjettegi qajetsiz aqparattarǵa energıasyn jumsaýy arqyly qoǵamnan ózin jyraqtatyp alatyn kórinedi. Oftalmolog dáriger Darıǵa Tólepbergenova adamnyń gadjetke táýeldiginiń saldary shynaıy qoǵamdy qajet etpeıtindeı jaǵdaıǵa alyp keletiniń aıtady.

• Sandyq aýtızm balanyń gadjetke 2-3 jasynan táýeldi bolýy. Bastapqy kezde ol psıhologıalyq turǵydan qalypty damıdy. Biraq barǵan saıyn uıaly telefonǵa degen qyzyǵýshylyǵy artyp, shynaıy dostaryn vırtýaldy álemdegi keıipkerlerge almastyrady. Osylaısha, birtindep basqalarmen qarym-qatynasqa túsý qajettiligi azaıady. Bala ǵalamtorda kóp ýaqyt ótkizse, áleýmettik ortany, qoǵamdy qajet etpeıdi. Oılaý qabileti damýdyń ornyna tómendeı beredi. Kishkentaı balanyń negizgi qajettiligi – damý. Balanyń oı-qabileti damýy úshin fızıkalyq túrde kóp qımyldaýy, oınaýy kerek. Túrli jaǵdaılardy qıal qabileti arqyly shyǵara bilgeni jón. Internet jelisin paıdalaný arqyly balalar barlyq aqparatty kózben ǵana qabyldaıdy. Qysqa vıdeolar kóredi. Odan emosıonaldy ıntelekt damymaıdy, bilimge degen qushtarlyǵy tómendeıdi. Bulaı jalǵasa berse, bilimi tómen urpaqqa ákelýi múmkin.

Qazir bala túgili eresek adamnyń psıhıkasy da tómendep ketti. Sebebi nede? Qazir eresek adamnyń ózi qansha ýaqytyn telefonda joǵaltyp jatqanyn baıqamaıdy. Áleýmettik jelige 1-2 mınýtqa kirip, 3-4 saǵatyn ótkizedi.

Telefonǵa táýeldi ne sandyq aýtızm belgileri bar adam basqalarmen qarym-qatynas jasaǵan kezde qolyn uıaly telefonǵa soza beredi. Áńgime arasynda túrli sebepterdi syltaý etip, telefon aqtaryp ketedi. sóılesken kezde adamǵa týra qaramaıdy, bar nazary áleýmettik jelide bolady. qajettiligi bolmasa da, telefondy bir qosyp, bir sóndirip, ár qosymshany bir aqtaryp ótedi. Uzaq ýaqyt telefonda otyratyn adamdar tolyqqandy sóılemderdi qurastyra almaı qalatyn jaǵdaıǵa jetedi. Qalypty jaǵdaıda adamdar ózderiniń sóıleý mánerine, emosıasyna mán beredi. Al sandyq aýtızmge shaldyqqan adam mundaı ádetterdi joǵaltý arqyly empatıalyq qabileti joıylady, – deıdi.

Smartfon, gadjetke táýeldilik bir jaǵynan qaraǵanda qalypty jaǵdaı bolyp kórinýi múmkin. Biraq onyń erteńgi saldary aýyr ekenin kóp adam eskere bermeıdi. Al aýtızm dertiniń aldyn almasa, erteńgi kúni onyń saldary qandaı bolatynyn balasy aýtızm dertine shaldyqqan ata-analardyń pikirinen bilsek bolady. Máselen, AUTISM KAZAKHSTAN Ulttyq Assosıasynyń tóraıymy, ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty, MVA magıstri jáne erekshe balanyń anasy Nýrıa Baltabaıqyzy qyzy aýtızm dertimen aýyratyndyǵyn, ári onyń emi túgili oǵan esh jaǵdaı jasalynbaǵanyn, sonyń sebebinen 10 jastaǵy qyzy mektepke bara almaı júrgenin aıtyp, qynjylady.

• Qazaqstanda aýtızm belgisi bar balalarǵa múldem jaǵdaı jasalynbaǵan. Biz ata-analar ózimizben ózimiz izdenip, balany anda-munda tasyp, sabylyp júremiz. Mundaı balany ne balabaqsha almaıdy, ne mektep qabyldamaıdy. Mysaly, meniń qyzymnyń jasy qazir 10-da. Erteńgi kúni kolej de almaıdy. Sebebi arnaıy mamandar joq. Keleshekte de qur bosqa úıde otyrady. Al elimizde dál osy dıagnozdaǵy balalardy oqytatyn áli eshqandaı mamandardy daıarlaıtyn jaǵdaı jasalmaǵan. Eń quryǵanda, eńbekke baýlıtyn oqý orny túgili arnaıy mamandyq ta joq. Sonyń saldarynan, endi qyzym 15-20 jasqa kelse de úıde otyrady ma sonda? Al tek qana qaltańda qomaqty aqshań bolsa, balany arnaıy túzetý ortalyǵyna apara alamyz. Aqsha bolmasa, amal joq, balany qaratý qıyn. Osy oraıda, aýyldaǵy balalardyń jaǵdaıyna tipten tańǵalamyn. Sebebi, ol jaqta aılyq az, arnaıy jeke túzetý ortalyqtary da joq.

Joǵaryda aıtqanymdaı, biz bul másele týraly 2018 jyldan beri aıtyp, qozǵaý salyp kelemiz. Biraq áli eshqandaı nátıje joq. Siz ózińiz qalanyń kez kelgen emhanasyna baryp kórińizshi, onda aýtızmniń erte belgileri týraly aqparatty qabyrǵalardan kezdestire almaısyz. «Ata-analar  osy Aýtızmniń erte belgileri» dep kishkentaı A4 formatyndaǵy qaǵazdan bolsyn eskertpeni taba almaısyz. Sebebi, bul júıe bizde áli qalyptaspaǵandyqtan, eshqandaı jumys júrgizilmeıdi. Sol sebepten, árbir emhanada «aýtızm» týraly aqparattar jazylýy kerek. Al bizde kerekti aqparatty jazýdyń ornyna jattandy bolyp ketken Kovıd – 19, týberkýlezdiń, raktyń belgileri degen aqparattar ǵana qabyrǵada ilýli tur. Al «aýtızm» týraly bilmeıtinder áli de kóp. Sol úshin Qazaqstanǵa «aýtızmdi» anyqtaıtyn dıagnostıkalar jetispeıdi. 3 aılyqtan bastap anyqtaý biz úshin arman. Tipti 5-7 jasynda da naqty anyqtap  berse de, raqmetimizdi aıtar edik. Sosyn bizde osy aqparattyń jetispeýshiliginen kóp ata-analardyń bul jaǵdaıda saýaty tómen. Kóbisi balalaryn «ishine jyn kirgen» dep emshilerdi jaǵalap, ne bolmasa «bir dárini bersem, erteń táýir bolyp shyǵa keledi» dep alaıaqtarǵa aldanyp júrgeni janyma batady.

Basqa memleketterde mundaı balalardy jumysqa alady. Sebebi, bulardyń mı qyzmetiniń buzylǵany bolmasa, aıaq-qoly saý, kózderi kóredi, keıbireýi sóıleı alsa, keıbireýi sóıleı almaıdy. Biraq dene-bitimi saý bolǵannan keıin jeńil jumystarǵa jaramdy. Al bizde tipten jumysqa almaıdy. Mundaı balalardyń týylǵany úshin eshkim kináli emes qoı. Ári mundaı bala kez kelgen qarapaıym otbasynda da, ne depýtattyń úıinde de dúnıege kelýi múmkin emes pe?!. Sol úshin bul jaǵdaıǵa ata-ana kináli demeı, barlyq balaǵa teń múmkindik bere otyryp, túsine otyryp, jaǵdaı jasalynǵany jón dep esepteımin. Bul jóninde de úkimetke «Úzip-úzip, anda bir shara, mynda bir shara dep ótkizgennen esh nátıje bolmaıdy» dep uıymymyz qurylǵannan beri aıtyp kelemiz. Naqty «aýtızm» dep bólinip jumys jasalmaǵandyqtan, qaı mınıstrlikke barsaq ta, «munymen biz aınalyspaımyz, Eńbek mınıstrligine baryńyz dep shyǵaryp salady. Al Eńbek mınıstrligi densaýlyq mınıstrline ne oqý-aǵartý mınıstrligine nemese basqa quzyretti mınıstrikterge jiberedi. Sonymen 5 jyl boldy osy eki ortada máselemizdi sheshe almaı júrmiz.  Sol úshin bizge «Aýtızmge» qatysty naqty júıeli baǵdarlama jasalynyp, osy máseleniń barlyǵy ornymen tezirek sheshilse dep tileımin, – deıdi Nýrıa Baltabaıqyzy.

Nýrıa hanymnyń basyndaǵy jaǵdaı balasynyń aýtızm dertimen týabitti jaǵdaı bolyp otyr. Erteńgi kúni gadjetke, smartonǵa táýeldi balalar da ol kisiniń basyndaǵy jaǵdaıdy qaıtalamasyna kim kepil? Bir qaraǵada, balany gadjetten ajyratyp alý ońaı kórinýi múmkin. Biraq onyń qaıta qaıtalanýyna jaýap bere alamyz ba? Tiati kóp ata-analar balalaryn vırtýaldy álemnen qalaı shyǵaryp alý kerektigin bilmeı álek. Shynynda da onymen kúresý múmkin be? Osy oraıda, oftalmolog-dáriger Darıǵa Tólepbergenova mynadaı keńes beredi.

• Bul jerde de otbasyndaǵy jaǵdaı úlken oryn alady. Eger ata-anasy uzaq ýaqyt telefon nemese televızor kóretin bolsa, balada gadjetke degen qyzyǵýshylyq, táýeldilik damýy múmkin. Jáne balanyń kóretin múltfılm, vıdeolary jasyna sáıkes bolýy kerek. Sondaı-aq balaǵa erte jastan kún tártibin durys uıymdastyrǵan jón. Iaǵnı, blanyń uıqysy, tamaqtanýy, oınaıtyn ýaqyty men dalada serýendeıtin ýaqytyn belgilep, ol kún tártibin otbasynyń basqa da músheleri saqtaǵany durys. Bul kishkentaı balaǵa úlgi jáne kún tártibiniń jeńil qalyptasýyna kómektesedi. Ata anasy balaǵa qorshaǵan ortamen, dostarymen, qoǵammen durys qarym-qatynas quraýyn úıretý kerek, sony qyzyqtyrý kerek.

Osy joǵaryda aıtylǵandar sandyq aýtızmniń aldyn alý úshin jáne sandyq aýtızmnen shyǵarý úshin de qoldanýǵa bolady. Keıde gadjetke táýeldilik balada óte aıqyn, aýyr dárejede baıqalýy múmkin. Sol kezde arnaıy mamandardyń (nevrolog, psıholog, psıhıatr) kómegine júgingen durys, – deıdi maman.

Joǵaryda aıtqanymyzdaı, bul dertpen tek búldirshinder aýyrmaıdy. Sandyq aýtızm qazir eresek adamdardyń ekiden bir bóliginde jıi kezdesedi. Al keleshek urpaqtyń smartfonǵa táýeldi bolmaýy úshin zıandy ádetten ózimizdi birinshi qorǵaǵanymyz jón.