Qazaqstanda kedeıler men jumyssyzdar qatary kóbeıip keledi. Búdjette aqsha jetpeı, únemi Ulttyq qordan qosymsha aqsha alynyp jatyr.

Konstıtýsıanyń birinshi babynyń ekinshi tarmaǵyna sáıkes, kez-kelgen saıası nemese ekonomıkalyq reforma halyqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyn nasharlatpaýy tıis. Biraq bizde kerisinshe bolyp otyr: mamandar men sarapshylar Qazaqstan halqynyń jappaı kedeılenip jatqanyn aıtýda. Dúnıejúzilik bank dereginshe, 2020 jyldyń qorytyndysy boıynsha bizdiń elde kedeılerdiń sany úsh esege kóbeıgen. Kedeılený áli jalǵasýda.

Prezıdent Toqaev óz joldaýynda jańa ekonomıkalyq model kerek degen. Biraq jańa model joq. Model túgili, bizdiń ekonomıkamyzdyń qandaı da bir maqsaty bar ma degen suraqqa jaýap joq. Ekonomıkalyq ósim men ınflásıamen kúresti biriktirip qoıyp maqsat qylady, biraq bul ekeýi eki túrli, eki bólek maqsat. Bul degen prezıdentte ekonomıkalyq blok joq, ózgeris jasaı alatyn ekonomıkalyq komandasynyń joǵyn bildiredi.

Qazaq sheneýnikteri ekonomıkalyq teorıany bilmeıdi. Bul sonyń kesiri.

Jetistikke umtylatyn kez-kelgen el eń aldymen óz ónimin óńdeýden bastaıdy.

Qazaqstanǵa sheteldik ınvestorlarmen ónimdi bólisý úlesi týraly kelisimderdi qaıta qaraý kerek. Komersıalyq qupıa dep qasha bermeı. 20-25 jyl buryn alǵan mindettemelerin oryndamaǵan kompanıalar shıkizat kenishterin Qazaqstanǵa qaıtarýy tıis. Sosyn shıkizat alyp otyrǵan sheteldik kompanıalardy quryǵanda bastapqy óńdeý zaýyttaryn salýǵa mindetteý kerek.

Jańa ekonomıkalyq model quratyn bolsaq, onyń aıasynda «Samuryq-Qazyna», «Báıterek» jáne «QazAgro» holdıńteriniń kózin qurtý kerek. Bular – Qazaqstan búdjetiniń aramtamaqtary bolyp úırengen uıymsymaqtar. Shyndap kelip teksersek, olar Qazaqstan ekonomıkasyna tek shyǵyn ákep otyr.

Keńes zamanynda Qazaqstannyń 20 óńiriniń jartysy respýblıkalyq búdjettiń donory bolatyn. Sońǵy bes jylda donor-óńirler tórtten ekige deıin qysqardy: Mańǵystaý oblysy men Astana donor bolýdan qaldy. Qazir Qazaqstanda eki-aq óńir – Almaty men Atyraý ǵana búdjetke birdeńe berip otyr.

Ótkende prezıdenttiń baspasóz hatshysy bergen esebin oqyp tań qaldym. Prezıdent bir jylda 33 kúndi sheteldegi saparda ótkizgen, Qazaqstandaǵy saparlarynda nebári 17 kún bolǵan. Óńirlerdiń máselelerine kóńil bólinbese, el qalaı damıdy?

Ekonomıkada Qazaqstannyń eshqandaı jospary joq. Tek áleýmettik baǵytty saqtap, shaǵyn bıznesti damytamyz deýinen basqa.

Ulttyq banktiń 2012 jyly qabyldaǵan strategıasynda 2022 jyly eldegi ınflásıa 3-4% dálizine kiredi delingen. Biraq 2022 jyldyń qorytyndysynda ınflásıa 21,7 paıyzdy qurady.

Salyqtar búdjet kirisiniń tek 30 paıyzyn berip otyr, qalǵany Ulttyq qor esebinen jabylýda. Bul el tek popýlısik ýádelermen ómir súrip keledi, kórpesine qaraı kósilip ómir súrýdiń ornyna.

90-shy jyldardyń sońynda İJÓ-niń 85% memlekettik emes kompanıalar, 15% memleket qamtamasyz etetin. Qazir onyń shamamen 70% memlekettik jáne kvazımemlekettik sektor qamtamasyz etedi. Bul – durys emes.

Memleket ekonomıkada, saıasatta bolsyn, barlyq jerge basyn tereń tyǵyp aldy. Salyq organdarynyń usaq-túıek kásipkerlerdiń tabysyn tekserýge kiriseıin degeni – múldem durys jol emes. Odan eshteńe shyqpaıdy. Shaǵyn bıznestiń búdjetke beretin bar úlesi 2-aq paıyz. Olardan salyq jınaýǵa jumsalǵan resýrs túbi jınalǵan salyqtan artyq bop shyǵady. Onyń ornyna QQS-ti rettep, myń iri kásiporyndy iriktep alyp, solardyń salyǵyn baqylaý kerek. Ár satýshy men ár taksıstiń tabysyn tekserýge memlekettiń salyq qyzmetkeri jetpeıdi. Dúken-bazardaǵy usaq saýdagerler onsyz da búgin-erteń kedeıler qataryna kireıin dep otyrǵandar.

Qytaı kedeılikpen kúresti 1976 jyly bastady. Endi bıligi 2027 jyly kedeılikti túbirimen joıý mindetin qoıyp otyr. Biz aınaldyrǵan 2-3 mıllıon kedeıimizdiń máselesin 30 jyl boıy sheshe almaı kelemiz.

Biz kedeıdiń aqsha tabýyna múmkindik bermeımiz. Onyń ornyna tólemder berip qana qoıamyz. Óıtkeni aqsha taba bastaǵan adamnyń daýysy shyǵa bastaıdy. Aqshasy bar adamnyń talap etý quqyǵy paıda bolady. Al memlekettiń qolyna qaraıtyn adamdy basqarý ońaı. Birdeńe deı bastasa, járdemaqysynan qaǵylady.

Bizdiń memleket demokratıalyq emes. Ol bárin ortalyqtandyryp, óz ýysynda ustamaq. Ókinishke qaraı, bizde qashan da basty nazarda adam emes, memleket turady.

(Ekonomıs Maǵbat Spanovtyń masa.media resýrsynda jarıalanǵan suqbatynan)