Jat elde júrip, ata-jurttyń topyraǵy men jupar aýasyn ańsaǵan sátterde, balań kóńildiń kógershinin qalyqtatqan tátti – tátti qıaldar bolǵan edi. Sol kezde meniń kóńilime uıalaǵan bir qıal Qazaqstanǵa  barǵanda,  qazaqtyń úsh qalamgerine jolyqsam degen ańsaýǵa ulasatyn. Ol qalamgerler:  jazýshy Rahymjan Otarbaev, aqyn Maraltaı Raıymbek jáne Murat Shaımaran  bolatyn.

        Ol kezderi aýdandyq kitaphanaǵa «Qandaı jańa kitaptar keldi?» dep mindetti túrde kelip turatynmyn. Qarlyǵashtyń qanatymen sepken ábilhaıat sýyndaı, Qazaqstan jazýshylarynyń kitaptary meni qyzyqtyratyn. Bir kúni «Shınjıań radıosy» Qazaqstannyń jazýshysy Rahymjan Otarbaevtyń «Soǵystyń sońǵy bombasy» degen kitaby Qazaq tilinde baspadan shyqqandyǵyn habarlady. Al, jańa kitaptyń shyqqanyn estigen soń, ol kitapty almaıynsha kóńlim baıyz tappaıtyn. Sóıtip, izdep júrip, syrty kók tústi kitapty satyp aldym. Jatyp kep oqydym. «Ómir zaıadan» bastap «Aspandaǵy aq kóbelekterge» deıin oqyp shyqtym. Ásirese, «Bes qasqa Berishtiń hıkaıasy» men «Mahambet pen Pýshkın» degen shyǵarmasy meni birden baýrady. Er Júsiptiń Bálekeı sulýdy alyp qasham dep Kúnekeı kúńdi alyp qashqany «áttegeni – aı» degizdi. Birde ereýil atqa er salǵan keń jaýryn Mahambettiń Orystyń uly aqyny Pýshkınmen áńgimelesip otyryp: «Batyr eke, esińnen ketpes bir shaıqasyńdy aıtshy» dep synaı qaraǵan aqynǵa  batyr júrektiń aıta qoıarlyqtaı, esinen ketpes qan keshýi bolmaǵanda, Mahambetpen birge qınalasyń, batyrdyń arqasynan aqqan sýyq terdi oramalmen súrtip bergiń keledi. Al, birde «Shaıtanqara» tulparǵa minip alyp Qazaqstanǵa ótip ketsem deısiń. Ondaı atpen shaýyp óter jolyńdy shegara bólip turǵanyn bilgende, ózińniń kitap oqyp otyrǵanyń esińe oralyp eriksiz kúlip alasyń. Osy kezden bastap meniń oıyma Ata-jurtqa aman jetsem, osy jazýshyǵa jolyqsam degen oı mazalaı beretin boldy. Sáti túsip, ata-jurtqa jetkenimmen, biraq Otarbaevqa keziksem degen arman áli kúnge deıin «Shaıtanqara» arǵymaqsha jetkizbeı keledi...

      «Kórsem dep» kókeıimdi tesken «úmittiń enesin tolǵatqan» aqyn Maraltaıdy eń alǵash ret  «Ar» degen jalǵyz óleńi arqyly bildim. Ustazym Ybyraı Jumahadyrulynyń ár aqyndardyń óleńderinen jınaǵan, oqı – oqı tozyp, jyrtylýǵa aınalǵan konspektisi bir kúni meniń qolyma tıdi. Oqyp otyryp, bir kezde Maraltaı aqynnyń «Ar» degen óleńin oqydym, taǵy oqydym, oqı bergim  keldi. «Qyrannyń ary kózinde ótkir, kúnge de qarar qasqaıyp», « Aqynnyń aryn Allasy biler, al seniń aryń qolyńda». Ǵajap! «Adamdar syıǵan tabytqa, Aqyndar biraq syımaıdy», dep Artyqálı Qudıar aıtyp edi. Súleımenniń qutysyna syımaǵan aqyndar adamdar syıǵan tabytqa qalaı syısyn, óıtkeni aqyndardyń aryn Allasy biledi ǵoı. Qolyndaǵy arymen jaǵympazdyq istep júrgen adamdar tobyna aqyndar legi qosylmaıtyny tarıh-qart biledi. «Ardy» oqyp otyryp kóz aldymda «Tulpardy dattap ósh alǵysy kelgen Esek», «Ózimen-ózi tastalǵan Qarǵanyń qasynda, kúngede qasqaıyp qaraǵan Qyran janary», «Jaryna ǵana bas urǵan Aqqý mahabbaty», «Tek ǵana Allasy bilgen aqynnyń ary»...

          Maraltaı Raıymbekulyn eń alǵash Qazaqtyń jumbaq aqyny Jumeken Nájimedenovtyń jeti tomdyq kitabynyń tusaýkeseri  ótken  kúni Jazýshylar odaǵynda kórdim.  Zal ishinde belgili jýrnalıs Ardaq Nurǵazyulymen áńgime aıtyp otyr edim. Bir kezde buıra shashyn artyna qaıyra taraǵan, han dalada pań basqan batyr beınesinde, qolyna ustaǵan qaǵaz sómkesi bar bir adam bizge týra kele jatty. Qasymda otyrǵan Ardaq aǵa ornynan turyp sálem berdi. Mende qolymdy usyndym.

-Jeti tomdyǵyn biraq alǵansyz ba? Sómke toq qoı,- dep Ardaq qaljyń aralas suraý tastady.

-Iá, bárin aldym, saqtap qoıaıyn dep. Bolmasa Jumekenniń óleńderin jatqa oqımyz ǵoı -, dedi de júrip ketti. «Maraltaı Raıymbek degen aqyn osy» dep Ardaq aǵa betime qaraǵanda, turǵan ornymda sileıdim de qaldym. Armandap júrgen aqyn qarsy aldyma «Allasy bilgen arymen» kelgende durystap sálem bere almaǵanyma ókindim. Qytaıda júrgende Maraltaıǵa jolyqsam, «Aryn» jatqa oqyp berem degen sertim setinep ketkenin bildim.  Kırılısany alǵash úırenip júrgenimde «Aı» degen jyr jınaǵy qolyma tústi. Sebebi, aqynnyń óleńderi tóte jazýǵa aýdarylyp, Qytaı baspasynan shyqpaǵan. Álippelik saýatpen ejelep oqıtyn kezim «Aı» jınaqtaǵy óleńderdiń óńsúrigin ketirip jibergeni bar edi. Tóte jazýǵa aýdaryp alyp oqyp júrdim.  Al, «Aryn» jatqa aıtatynmyn. Biraq ali kúnge deıin «Ardy» aqynǵa jatqa oqyp berý oraıy  qolyma qonbaı júr.

       Murat Shaımarannyń eń alǵash atymen tanystym. 2010 jyldyń kóktemi bolatyn.  Bir dosym «Men bir keremet aqynnyń kitabyn oqydym» dedi de, jatqa oqı bastady. «... Qasiretim orasan  jáne sondaı orasanmyn, sheksizbin».

-Páli, mynaý qaı dókeıdiń óleńi,- dedim tańyrqap.

 -Aıtpaımyn. Aqynnyń atyn aıtý úshin aldymen óteýin óte, - demesi bar ma keýdesin qaǵyp. Beıne óleńdi ózi jazǵandaı keýdemsoq tantyp. « Sońǵy sharap kesesin sarqyp iship, Aıazynda aqpannyń alqyp, isip» deıdi aýzyn jappaı. Ań – tańmyn, kókten túsken aqyndy taýyp alǵan ba dege oıym bar.

«On segizdiń, kim bilsin, jeligi me, Qurby qyzdy ketýshi ek qarǵa aýnatyp»...

 - Alaryńdy al da, aqynnyń atyn aıt, -  deımin asyǵyp. Qolyndaǵy altynyn buldaǵan dosym jer qozǵalsa qozǵalmas sabyrlyǵyna minip alǵan. Tym baısaldy. Men de qýlyqqa bastym: «Endi aıtpasań ketem», - dedim ótirik renjip. Bul minezdi kútpegen ol ańtarylyp qaldy da: «Murat Shaımarannyń óleńderi ǵoı», -  deıdi dáp men ol aqyndy tanıtyndaı. «Ǵoıyńdy» qoı. «kitaby qaıda» dedim taqymdap. «Qaster Kerimáliulynda bar, kitaptyń aty «Túngi saryn». Men sodan alyp oqydym, biraq betaldy adamǵa bermeıdi», -  dep jynyma tıdi.  Qastermen de jaqsy aralasatynmyn. Kitapty alýǵa eshqandaı kúmándanbastan Qasterdiń úıine barǵaly jolǵa shyqtym.

        Ol úıinde eken. «Shaqyryp keltire almaýshy edim. Qandaı jel aıdap keldi» dep kúle qarsy aldy. Men «Túngi saryndy» izdep kelgendigimdi aıttym.

-         Ol kitapty alý úshin búgin bizdiń úıge qon. Tańerteń jol siltep jiberem kitap turǵan sórege -, dedi.

      Tań atqansha oıdan- qyrdan áńgimeni gýildettik kelip. Ertesi «Al, kitapty ákel, ketemin úıge, jumys bar», dedim. Bul mezgil sharýashylyqtyń kúıbeńi molaıǵan maýsym kezi edi.

-         Ol kitap Altyn shesheıde. Sol kisi alǵan edi. Men telefon shalyp, aıtyp qoıaıyn, baryp al. Altyn shesheı degeni belgili aqyn Altyngúl Mádenqyzy bolatyn. Endi «Túngi saryndy» izdep Qarabýra aýlyna baratyn boldym. «Burynǵylar qalyńdyq izdegende osylaı bolýshy edi, kitap izdegen de qyzyq eken», -  dep qoıam ózime-ózim.

         Túske jýyq Altyn shesheıdiń jumys ornyna keldim. Ol kezde bul kisi aýyl ortalyǵynda jekelik kitaphana ashatyn. Qyzyǵy kitap satpaıtyn, ózindegi kitaptardy basqalardyń oqýyna  beretin. Amandyqtan soń kózim kitap sóreden izdegen joǵyn qaraýǵa aýdy. Lyqsyǵan, siresip turǵan sórede «Túngi saryn» joq. Bir syrǵa kem bolǵan Ertóstiktiń ákesi Ernazarsha qulazyp sala berdim. Buny sezgen Altyn shesheı «ne boldy?» dep surady. Eki kúnnen beri «Túngi saryndy» izdep júrgenimdi aıttym.

-E, ol kitap bar, biraq men ony sórege tizbeımin. Elge bermeımin. Ózimniń myna jerde eshkimge bermeı oqıtyn on shaqty kitabym bar. Sonyń ishinde -, degende «úh, aqyry taptym ba dep jaınap sala berdim, ári at sabyltyp izdep júrgen kitabym da ońaı kitap emes ekenin birden bildim.

-Alystan ádeılep kelip otyrǵan soń berip otyrmyn bul kitapty. Jyrtpaısyń, syzbaısyń, betterin qaıyrmaısyń,  bes kúnnen soń ózime ákep beresiń -, dep shart qoıdy da qolyma ustatty. Mundaı kezde tas tesip, taý qoparyp berdese de maqul deısiń ǵoı...

        Sol óleńin oqyp, ózin kórsem dep armandaǵan Murat Shaımaranulynan sabaq alyp, aldynda óleń oqyp turam degen oı, ol kezde úsh uıyqtasam túsime kirip pe eken deshi. Ol kezde aqynnyń Qazaq eline ketkenin estigem,  ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtette sabaq beretinin bilmeıtinmin.

           İzdep áreń tapqan, 2004-jyly Shınjıań halyq baspasynan 2000 tırajben shyqqan «Túngi sarynnyń» aqynnyń óz qolynda qalǵan eń sońǵy 2000-danasyna «Meniń kitabymnan sen ekeýmiz týǵan topyraqtyń ıisi ańqıdy» degen qoltańbasymen qolyma bergenin, Allanyń úlken sıynyń biri dep bilem.

Qýanáli Almasbek