قازاق ويۋ-ورنەكتەرى ىندەتە زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن اۋقىمدى تاقىرىپ. كەڭ ساحارانى مەكەندەگەن قازاق حالقى مال شارۋاشىلىعى سىندى كوپ سالالى شارۋاشىلىقپەن شۇعىلدانۋ بارىسىندا،اينالاسىنداعى جان-جانۋارلارمەن باسقادا تابيعات كورىنىستەرىن بەينەلەپ قازاق ويۋ-ورنەكتەرىن تاپقىرلاعان.
دۇنيە جۇزىندە بارلىق ەل،بارلىق ۇلىتتاردىڭ جاساعان ورتاسىنا بايلانىستى ءوز ەرەكشەلىكتەرى بويىنشا ورنەك ۇلگىلەرىن ويلاپ تاپقانىن كورەمىز. سولاردىڭ ىشىندە قازاق ويۋ-ورنەك ۇلگىلەرىنىڭ شوقتىعى بيىك، سۇرانىسى مول، ونى قاجەتسىنەتىن ادامدار قاتارى بارعان سايىن كوبەيە تۇسۋدە.
قوعام دامۋىنىڭ تەز-باياۋلىعى ەڭ الدىمەن عىلىم-تەحنيكا دامۋىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن جۇرتتىڭ بارلىعى بىلەدى، ەندەشە ادەبيەت، سۋرەتشىلىك ونەرىنىڭ بۇگىنگىدەي دامۋ ورەسىن ولارداعى باستاۋىش مەكتەپتەن ۋنيۆەرسيتەتكە دەيىن وقىلاتىن كەمەلدى عىلىمي وقۋلىقتاردىڭ،ۇستازداردىڭ،ارناۋلى وقىتۋ ادىستەمەسىنىڭ، جيناقتاپ ايتقاندا ارناۋلى مەكتەپتەردەن بولە قاراۋعا بولماس.
ال، ويۋ-ورنەك شە؟ ول «كونە ورنەكتەردەن قۇراستىرىلعان اسەم ونەر سالاسى» دەگەن اتپەن عىلىمدا تام-تۇمداپ ايتىلىپ كەلەدى. ءبىراق، وقۋلىقتاردا ونىڭ ماتەماتيكاعا قاتىستى جاعى ءسوز ەتىلمەيدى. ءتىپتى،ماتەماتيكا مۇلدەم قاراسىن كورسەتپەيدى دەسە دە بولادى. مۇنداي جاعدايدا ويۋ-ورنەك ماماندارىن جەتىلدىرىپ شىعارۋ دا مۇمكىن ەمەس. تەك ماتەماتيكانى،ويۋ-ورنەكتى بىلەتىن قوس ماماندىقتا جەتىلىپ شىققان ۇستازدار تولىقسىعاندا عانا ويۋ-ورنەكتىڭ كوزى اشىلىپ، كوسەگەسى كوگەرەدى. باسقا دا ونەر سالاسىنا كەنجەلەپ قالعان بوستىقتى تولتىرۋعا ابدەن بولادى.
ءقازىر توڭىرەگىڭىزگە باعامداپ كوز سالساڭىز، ويۋ-ورنەك حالىقتىڭ ورتاق قازىناسى،ونى بارلىق ادامدار شەتىنەن يگىلىگىنە پايدالانۋىنا بولاتىن، كوپتىڭ تەگىن جاتقان تۇراقتى مۇلكى دەپ سىڭار جاقتى قارايتىن كوز قاراستىڭ ادامدار ساناسىنا ءسىڭىستى بوپ مىقتاپ ورنىعىپ قالعانىن بايقايسىز.
ءبىر جۋرناليست: «ويۋ-ورنەك – تۇراقتى ۇلگى-ەرەجە نەمەسە جوبالاۋ تالابى بويىنشا تۇراقتى سىزىلعان نۇسقا» دەسە جانە ءبىر زيالىمىز: «ورنەككە ماتەماتيكانىڭ قاجەتى قانشا، انالارىمىز ماتەماتيكانى كەرەك ەتپەي-اق عاسىرلار بويى ورنەكپەن شۇعىلدانىپ كەلگەن، بۇل مىجىمالىق ەمەسپە؟» دەپ كۇمان كەلتىرەدى.بۇندايلار ۇزاق تاريحتان جالعاسقان ورنەك ۇلگسىن كوشىرىپ قولدانۋعا بولادى، ول وزگەرمەيدى، ەشكىمدە وزگەرتە المايدى، دامىمايتىن، قاتىپ-پىسكەن ۇلگى دەپ قاراۋشىلار. ولارعا «تۇيەنىڭ ءبارى قوڭىر شۋناق، ويۋ-ورنەكتىڭ بارلىعى يماي-شيماي» كورىنەدى. ساپالى-ساپاسىز ورنەكتەردى بىر-بىرىنەن پارىقتاماي ءبىر شىبىقپەن ايدايتىن ساۋاتسىزدىقتىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. مۇنداي ادامدار قازاق ويۋ-ورنەگىن ماتەماتيكالىق دەڭگەيگە كوتەرىپ جەكە ءتۇيىن كىتاپ شىعاردىم دەگەنگە مۇلدە سەنبەيدى. ولار ورنەكتى جيىپ-تەرىپ كوشىرۋدەن باسقا جول جوق دەپ قارايدى.
وسى جەردە ءبىر مىسال كەلتىرۋگە تۋرا كەلەدى.بىردە قىتايدىڭ ءبىر وبىلىسىنىڭ مادەنيەت زەرتتەۋ ورتالىعى باسشىسىمەن ويۋ-ورنەك جايلى داۋلاسىپ قالدىم .
ول ورنەك تۋرالى جەكە ەڭبەكتەرىمەبىردەن: «ويۋ-ورنەكتىڭ ءبارى حالىقتىڭ ورتاق قازىناسى، ونى مەنىكى دەپ قالاي ايتا الاسىڭ؟»، - دەدى.
مەن بولسام: «بۇل كىتاپتا بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن مىڭعا تاياۋ جەكە تۋىندىم بار، سەنبەسەڭىز كورىڭىز»،- دەپ ءوز ويىمدى ايتتىم.
ول: «كورۋگە ۋاقىتىم جوق.تاستاپ كەت.ءبىزدىڭ جيناپ جاتقان ويۋ-ورنەككە جەتە مە، جوق پا؟ كورەيىك»، - دەدى.
مەن: «قازاقستان، قىتايدى ارالاپ ماتەماتيكالىق دەڭگەيدە زەرتتەلگەن ورنەك كىتاپ تاپپادىم. مەنىڭ ماتەماتيكالىق دەڭگەيدە زەرتتەپ شىعارعان ەڭبەگىم وسى ەكى ەلدە بولماسا باسقا جەردە بۇنداي كىتاپ جوق، ءوز كىتابىما سەنىم ارتام»، - دەپ ايتقانىمنان قايتپادىم.
ول كىسى مەنىڭ سوزدەرىمدى قۇر ماقتان دەپ قانا قابىلداسا كەرەك، نەمقۇرايلى جاۋاپتارىنان تانبادى.
مىنەكي، قازاق ويۋ-ورنەگىن ەڭسە كوتەرتپەي جانىشتاپ، اياققا تاپتاپ، وركەن جايۋىنا كەدەرگى بولىپ وتىرعان كۇشتىڭ قۇدىرەتىن وسىدان بىلەسىز.
«وركەنيەت ورەسىندەگى قازاق ويۋ-ورنەكتەرى» اتتى ماتەماتيكالىق دەڭگەيدە زەرتتەپ شىعارعان كىتابىم ارقىلى ورنەكتىڭ نۇر شۇعىلالى جارىق ساۋلەسىن كورگىم كەلەدى.
قازىرگى ۋاقىتتا ويۋ-ورنەكتى زەرتتەۋشىلەر دە جوق ەمەس. ولار نەگىزىنەن ورنەك ەلەمەنتتەرىنىڭ نەنى بەينەلەپ تۇرعانىنىن، ونىڭ تاريحىن، قوعامداعى ورنى مەن ءرولىن، ۇلتتىق سالت-سانا، جول-جوراسى مەن بايلانىستىرىپ زەرتتەپ كەلەدى. بۇنداي زەرىتتەۋدى دە دۇرىس دەپ قارايىق.
ءبۇتىن دۇنيە عىلىممەن دامىپ جاتقان كەزدە ويۋ-ورنەك تە ودان تىسقارى قالماۋى ءتيىس. مەن جوعارىداعى كوز بۇتىندەي قاراما-قارسى مىناداي ويدى ورتاعا سالماقشىمىن:
ادەبيەت سىندى قازاق ويۋ-ورنەگىنىڭ دە ورەسى كەڭ، ۇلان عاسىر، شەتسىز، شەكسىز. ويۋ-ورنەكتەر سالاسىندا دارىندى زەرتتەۋشىلەرىمىز جاساندى توسقاۋىلداردى بۇزىپ، تىڭ ورنەك تۋىندىلارىن جاراتا الادى.
قازاق ويۋلارىن ماتەماتيكالىق تۇرعىدا زەرتتەپ توم-توم، جەكە-جەكە، بىر-بىرىنە ۇقساماعان ورنەك كىتاپتارىن شىعارۋعا بولادى. تومەننەن جوعارىعا دەيىن ماتەماتيكا عىلىمىمەن سايكەسكەن كەمەلدى وقۋلىقتار شىعارۋعا، ماتەماتيكانى دا ويۋ-ورنەكتى دە بىلەتىن ماماندادىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋگە بولادى.
مەنىڭ مۇنداي كوزقاراسىم اياق استىنان پايدا بولعان ەمەس. جەتپىس جىلدان استام ۋاقىت ورنەكتى ويىپ سىزۋدى ۇيرەنىپ، زەرتتەپ ءومىر بويى قۇلشىنۋدان تۋنداعان كوزقاراسىم. بۇل ارادا قىسقاشا ءومىر تاريحىمدى دا ايتا كەتكىم كەلەدى.
شەبەر انامدى بايلار قوس اتتاپ شاقىرىپ سىرماق ويعىزىپ، تۇسكيىز، باسقادا ءۇي جابدىقتارىن سىزدىرۋشى ەدى. ءسۇت كەنجەسى بولعان مەنى قاسىنان ءبىر ەلى تاستاماي ەرتىپ ءجۇرۋشى ەدى. مەن ەس ءبىلىپ، دۇنيەنى بولجاي باستاعاننان-اق ويۋ سىزۋ ونەرىنە قىزىعا باستادىم. انامنىڭ قولى جۇمىستان بوساي قالعاندا دەرەۋ قايشى سىندى ويۋ سىزۋعا قاتىستى اسپاپتارىن الا سالىپ قاعاز، كەزدە قيقىمدارىن انامنىڭ ورنەك ۇلگىلەرىنە ۇقساتۋعا تالپىنىپ جاتاتىنمىن.
مەكتەپ ەسىگىن اتتاسىممەن جازۋ سىزۋعا شەبەرلىگىم ارتا ءتۋستى ، ماتەماتيكانى نەگىز ەتكەن ساباقتاردى ۇعىمتالدىعىم ۇلعايىپ ماتەماتيكا مەن ويۋ-ورنەكتىڭ ديالەكتىك قاتىناسى بار ەكەنىن سەزىنىپ ، ويۋ-ورنەكتى ماتەماتيكالىق دەڭگەيدە زەرتتەۋگە ۇمتىلا باستادىم. مەكتەپتى ءبىتىرىپ قوعامدىق جۇمىسقا ارالاسقانىمدا دا ءوhنەك زەرتتەۋىمدى ۇزدىكسىز جالعاستىرىپ دەمالىسقا شىعىپ جەتپىستىڭ شەگىنە جەتسەم دە كۇندەلىكتى شۇعىلداناتىن كاسىبىم بولىپ قالدى. وسىنداي كۇلشىنىستىڭ ارقاسىندا ءبىر پاراق قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن ورنەكتى ءبىر گەكتار ءتپتى وداندا ۇلكەن جازىق بەتكە عىلىمي ولشەم بويىنشا تۋسىرە الاتىن قابىلەتكە يە بولدىم .
1995 جىلى «قازاق ويۋ-ورنەگىنىڭ گىلمىي نەگىزدەرى» اتتى كىتابىم جارىق كوردى . ونى الماتى وبىلىستىق ماماندار جەتىستىرۋ ۋنيۋەرسەتى «قازاق ويۋ-ورنەگىنىڭ ماتەماتيكالىك دەڭگەيدە زەرىتتەۋلەرى»دەگەن تاقىرىپپەن ەكىنشى رەت باسقان بولاتىن ، بۇل رەت «وركەنيەت ورەسىندەگى قازاق ويۋ-ورنەكتەرى»اتتى ءتورىت ءبولىمدى كىتابىم ءبىرىنشى بولىمىنە تولىقتىرىلىپ ەنگىزىلدى .
ويۋ-ورنەك دامىماي قالعان جاعدايدان قۇتىلدىرىپ ، دامىتۋ –وركەنيەت ورەگە كوتەرىپ ، دامىعان سالالاردىڭ قاتارىنا قوسۋدىڭ بار ءۇمىتى قازاق ەلىنەن عانا كۇتىلەدى.
ەلىمىزدىڭ بارلىق سالا باسشىلارى، قوعام قايراتكەرلەرى، زيالى قاۋىمى، بارلىق سالا ماماندارى، سۋرەتشىلەردى نەگىز ەتكەن اسەم-ونەر زەرىتتەۋشىلەرى،باسپا ءسوز اقپارات سالاسىنداعى ۇلت مادەنيەتى ءۇشىن جانكۇيەر ازاماتتار، ەلدىڭ تالانتتى جاستارى ءبۇتىن ەل حالقىن باستاپ جاڭالىققا جانى قۇمار ۇلتىمىزدى قوزعاپ، ويۋ-ورنەك سىندى ايگىلى مادەنيەت سالامىزدى جەتىمسىرەتپەي دامىتا الادى. دامىعان سالالاردىڭ قاتارىنا قوسۋعا كەلتىرىپ، دۇنيەنى جالت قاراتىپ، دۇرىلدەگەن حالىقارالىق زور ءدۇمپۋ تۋدىرادى دەپ ويلايمىن.
بولاتباي ناسىلبەك ۇلى
پىكىر قالدىرۋ