قاي ەل، قاي ۇلت بولسا دا تاۋەلسىزدىك الساق دەگەندە كوكەيىندە، كوڭىل تۇكپىرىندە نە تۇرادى دەپ ويلايسىز؟ ادامنان جاسىرساڭ دا قۇدايدان جاسىرا المايسىڭ، ول ۇلتتىڭ سونداعى بار ماقسات-مۇددەسى، ارمان-قيالى ءوزى وزگە ءبىر ەلدىڭ وتارى بولعان داۋىردە جوعالعان ۇلتتىق تاربيەسىن، ۇلتتىق ءسالت-داستۇرىن، ۇلتتىق سانا-سەزىمى مەن وسىناۋ جارىق ءدۇنياعا دەگەن ۇلتتىق كوزقاراسىن قالپىنا كەلتىرۋ، ۇلتىن جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋدەن ساقتاۋ ەكەنى راس. كسرو قۇلاعان بويدا (1991 ج) ول ماقسات-مۇددەسىنە جەتۋ ءۇشىن جەدەل دە باتىل ىسكە كىرىسىپ، بۇگىندە سول ارمانىنا قول جەتكىزىپ وتىرعان ەلدەر از ەمەس. الايدا، قانشا جەردەن تاۋەلسىز ەلمىز دەپ قىسى-جازى توي-تويلاپ، كۇمپىلدەتىپ ميللياردتاپ اقشا شاشسا دا ۇلتتىڭ كيەلى دە دەگدارلى ەرەكشەلىكتەرىنەن ءتىپتى، مەن سونداي ۇلت وكىلىمىن دەگەن ۇلتتىق نامىسىنان ايرىلىپ بارا جاتقان ۇلتتار دا بار. بۇگىندە رەسەيدەن تاۋەلسىزدىك العان باسقا ۇلتتارمەن سالىستىرعاندا وسىنداي قاپالى كۇي كەشىپ وتىرعان ۇلت ەكەۋ بولسا، سونىڭ بىرەۋى قازاق پا دەپ قورقامىز. بۇل كوكىرەگى وياۋ، ۇلتتىق ساناسىن كىر شالماعان قاي قازاققا دا اپ-انىق كورىنىپ-اق تۇر. ءبىز 25 جىل شيرەك عاسىر ىشىندە ەڭ بولماسا ءتىلىمىزدىڭ دە تولىق تاۋەلسىزدىك الماعانىن كورە تۇرا ناعىز جالاڭ ۇرانشىل، جالعان داقپىرتشىل، ءوز وتىرىگىنە ءوزى يلانىپ ۇرلەگەن مەستەي قامپياتىن، بىرەۋ «ايتاق!» دەپ ۇران تاستاسا ءىلىپ اكەتىپ ۇرانداتا جونەلەتىن ءارى داراقى، ءارى دالاقباي ماقتانشاق ۇلتقا اينالدىق پا دەپ قورقامىز. اسىرەسە، بۇگىنگى قازەكەمنىڭ بىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەۋدى داراجا كورەتىنى، نە ەكى ءسوزىنىڭ بىرىنە «ۆووبششە»، «كوروچە»، «نورمالنو»، «حوروشو»، «داۆاي» سياقتى ورىسشالاردى قىستىرىپ، بىرەۋى تۇشكىرىپ جىبەرسە دە وعان «بۋد زدوروۆتى» قازاقشالاپ «سا-ا-اۋ بولىڭىز» دەپ، ەركەگى ايەلىن «جولداسىم» دەپ ءوزىن-وزى اۋرەگە سالىپ سويلەيتىنى قانداي جيرەنىشتى دەسەڭىزشى. سىرت كوز سىنشى عوي، وسىنىڭ بارىنە بىلايعى جۇرت، ياعني، وزگە ۇلت وكىلدەرى ىشتەي كەكەتىپ، ءتىپتى، مىرس-مىرس كۇلىپ جۇرەتىنىن دە بايقامايتىن حالگە ءتۇستى، بۇگىنگى قازەكەم. ال تاشكەنت شاھارىنا قىدىرىپ بارىپ دۇكەن ساتۋشىسىنان كەرەك-جاراعىن ورىسشالاپ سۇراعان قازاقتاردى وزبەك باۋىرلار «و، اناڭنى... بۇ قازاقلارنىڭ ءھامماسى رۋسچا گاپىرار ەكەن، ا! بۇلارعا نەما بالە بولعان ءجۇدا» دەگەنىن ەستىگەندە ەسى بار قازاق ەڭىرەپ جىلايتىنداي كۇيگە تۇستىك. ەڭىرەپ جىلايتىن جاعدايعا اسىرەسە، بۇگىنگى قازاق جاستارى تۇگەلگە جۋىق بىر-بىرىنە ورىسشا سويلەپ بارا جاتقانىن كورگەندە تاپ بولاسىڭ. بۇگىنگى قازەكەم بۇكىل تەلەارنالار ورىسشا سامپىلداپ تۇرعانىن، قازاق مەكتەپتەرىندە وقيتىن ۇل-قىزدارى بىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسىپ شۋىلداپ جۇرگەنىن كورە تۇرا، «جوق، شۇكىر، قازاقشاعا كوشىپ كەلەمىز عوي»-دەپ مايموڭكەلەيتىنىن قايتەرسىڭ.
ءيا، وسىنىڭ ءبارىن كورە تۇرا زەينەتاقىسى وزگەلەردەن ءسال دە بولسا تاۋىرلەۋ، ازدى-كوپتى تابىسى بار شارۋاشىلىق نەمەسە دۇكەن اشىپ العانىنا، قارنى توق، كويلەگى كوكتىگىنە مازدەر مەن ۇكىمەتتەن ۇيدەن-ۇي، اتاقتان-اتاق العان، قازاقشا سويلەمەيتىن، سويلەسە ءجۇردىم-باردىم قازاقشاسى عانا بار بالالارىن ايدىك-ايدىك قىزمەتكە قويعىزىپ العان عالىم، جازۋشى، بۇرىن پارتيا قىزمەتكەرى بولعان اقساقال-قاراساقالدار «مەن جاستارعا سەنەمىن»، «جاستار –ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز» دەگەن جەلدىرمە ۇران سوزدەردى بىرىنەن-بىرى قاعىپ الىپ، تەلەديداردان، باسپاسوزدەن ايتاتىن جالعان ۋاعىزى مەن جالعان ناسيحاتىنا اينالدىرىپ الدى. ءيا، جالعان دەيتىن سەبەبىمىز كوشەدە، كولىكتە بەت-اۋزىن قيساڭداتىپ، بىلاپىت ءسوزدى ساپىرىپ، ءبىرى «براتان»، «سەسترەنكا» دەپ باقىلداپ، ال بازاردا «دار-رو-وگۋ» دەپ اربا سۇيرەتىپ جۇرگەن جاستاردى قازاق ۇلتىنىڭ كەلەشەگى دەۋ قيىن ەكەنىن ول اقساقالدار كورمەي-بىلمەي جۇرگەن جوق. شىنىنا كەلسەك، بۇل ولاردىڭ وزدەرىنشە ەل تىنىشتىعىن ويلاعانسىعان، اقساقالدىق ايتقانسىعان تۇرلەرى عانا. ايتپەسە، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ كۇننەن-كۇنگە تىلىنەن دە، دىلىنەن دە، دىنىنەن دە، اتا-داستۇرىنەن دە ايرىلىپ باراتقانىن، ايرىلماعاندارى كوشە تازالاپ، دارداي جىگىتتەرى ويىنشىق، ءارتۇرلى ۇساق-تۇيەك ساتىپ، ءتىپتى اش-جالاڭاش قالماۋ ءۇشىن ۇرلىق-قارلىق، الاياقتىق سياقتى الۋان قىلمىستاردى كاسىپكە اينالدىرعانىن الگى اقساقالدار ءسىز بەن بىزدەن كەم بىلمەيدى. سوندا دا «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەگەن ءسوز اۋىزدارىنان تۇسپەيدى. ولار وزدەرىنىڭ بۇنىسى ءجاي جادىگويلىك ەكەنىن، ۇرپاعىمىز ازعىنداپ بارادى، ءتىل سوڭعى 25 جىل ىشىندە ءوز كۇشىنە مىنبەك تۇگىل ولمەشى كۇيگە ءتۇسىپ، ەندى ۇكىمەت قازاققا ءۇش ءتىل، ءتورت ءتىل ۇيرەتۋگە كىرىسكەننەن بەرى جويىلۋعا اينالدى دەسە، جوعارىداعىلارعا جاقپاي قالاتىنىن، سول ءسوزى وزدەرىنىڭ قىزمەتتەگى بالالارىنا كەسىرى ءتيىپ كەتەتىنىن جاقسى بىلگەندىكتەن دە جۇرتتى ءسويتىپ الدارقاتىپ قويعىسى كەلەدى. «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەگەندى ماعجان اقىن ايتسا، بىرنارسەگە سۇيەنىپ، نە ءومىردىڭ الدەبىر ساتىندە ءبىر جاعداياتقا بايلانىستى ايتقان دا شىعار. ءبىراق سونى بۇگىندە بۇكىلحالىقتىق، بۇكىل اقساقالدىق ۇرانعا اينالدىرۋعا بولا ما؟ ءيا، ۇرپاعىنىڭ ۇلتتىق ءتۇر-تۇلعاسى، ءتىلى، جاندۇنيەسى بۇزىلماعان زامانداردا اتا-بابالارىمىز «جاستارعا سەنەيىك»، «جاستار امان بولسىن» دەگەن. مىسالى، ارال-شالقار وڭىرىنەن سوعىسقا اتتانعان ءبىر قازاق ازاماتىنىڭ مىنا ءبىر ولەڭى ءالى ەل اۋزىندا. ول اناسىنا مەنى كوپ ۋايىمداي بەرمە دەي كەلىپ:
* * *
كوڭىلىڭدە–قايعى، كوزدە –جاس
ساعىندىڭ با، جان انا
سابىردىڭ سۋىن سەبە گور
جانىڭداعى جاراڭا.
ارعىماق كەتسە ارتىندا
ۇكىلى قۇيرىق تايىڭ بار
قاز-قازداعان قارعاشىم
جەتكىزەر ءبىر كۇن قاراعا، -دەپ باسۋ ايتادى. ول بەيباق بۇل جەردە ءوزىنىڭ ارتىندا قالعان 1 جاسار قاز-قازداعان قارعاشىن – ۇلىن «ارعىماقتىڭ ارتىنداعى «ۇكىلى قۇيرىق تايىڭ»دەپ اۋەلى اللاعا، سوسىن سول قاز-قاز باسقان قارعاشىنا سەنىپ ايتىپ وتىر. ونىڭ ءوز سابيىنە سەنەتىن سەبەبى دە بار. ءوزى اللانىڭ ادىلدىگىنە، راحىمدىلىعىنا، ارتىنداعى سالت-ساناسى، ءتىلى، ءدىنى بۇزىلماعان ەلىنە سەنەتىندىكتەن ول ءوزى شاھيد بوپ كەتسە دە ارتىندا قالعان 1 جاسار سابيىنە اكە ورنىنا- اكە، انا ورنىنا-انا بولاتىن، ۇلتتىق سانا-سەزىمى، ۇلتتىق تاكاپپارلىعى، ۇلتتىق ار-نامىسى بۇزىلماعان قالىڭ قازاعىنىڭ تاربيەسىن كورىپ وسەتىنىنە سەندى.. ال بۇگىن تىلىنەن دە، دىنىنەن دە، ۇلتتىق تاربيەدەن دە جۇرداي، مىنا جەر –تەك قازاقتىڭ جەرى، ونىڭ بۇكىل قازىنا-بايلىعى ەڭ اۋەلى قازاقتىكى دەگەن نامىستان ماقۇرىم بولعان جاستاردى كوزى كورىپ وتىرعان بۇگىنگى اقساقال اكادەميكتەر، دەپۋتات قاراساقالدار «مەن جاستارعا سەنەمىن!» «جاستار ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز» دەگەندى نەگە، كىمگە سۇيەنىپ ايتىپ ءجۇر. الدە ولار الگى جوقتان-باردان، ويدان-قىردان قۇراستىرىلعان 130-140 ۇلت دەگەندى ايتىپ وتىرا ما؟ مۇنداي اقساقالدار وزدەرىنىڭ بۇل قىلىق-قىلۋاسىن ساياساتكەرلىگىمىز دەپ تە ويلايتىن سياقتى.
ءيا، اقساقال ادام ءار ءسوزىن ويلانىپ، كوكىرەگىندە ءپىسىرىپ، قاي نارسەنىڭ دە ءادىلىن ايتۋعا دەن قويىپ سويلەگەنى ءلازىم. ولار ويتپەگەن كۇندە بۇگىنگى ۇرپاققا دا، ەرتەڭگى ۇرپاققا دا وراسان زور-زالالىن، زيانىن تيگىزەدى. ويتكەنى، الىپ مۇحيتتاردىڭ وزىندە كەيىنگى تولقىن الدىڭعى تولقىننىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ وتىراتىنى سياقتى ادام بالاسى دا ءوزىنىڭ الدىنداعىلارعا قاراپ وسەدى جانە ادام بالاسى ءوزىنىڭ الدىنداعىلاردىڭ ەڭ جامان، ەڭ زياندى ارەكەتتەرىن جىلدام، ءارى وڭاي قابىلدايدى، سوعان ەلىكتەيدى. ءارى جادىگوي، ءارى الاياق، ءارى ۇياتتان، ۇلتتىق ءتىلى مەن ۇلتتىق مىنەز-قۇلقىنان ماقۇرىم، نامىسى جوق، ءسوزىنىڭ ەش ءفاتۋاسى جوق، پارىقسىز، ساتقىن ۇرپاق سولاي قالىپتاسادى. بۇنىڭ اقىرى ۇلتتىڭ جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋىنە اكەپ سوعادى. بۇل – ءبىر.
ەكىنشىدەن، بۇگىنگى اقساقالدار قازىرگى قازاق جاستارىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنداعى جان شوشىرلىق ورەسكەلدىكتەردى، ولاردىڭ ءسوز ساپتاۋىنداعى بىلاپىت پەن لاستىقتى، مەن قازاقپىن عوي دەمەيتىن ءوز ۇلتىنا دەگەن سەلقوستىقتى، كەرەناۋلىقتى، كەلەڭسىزدىك پەن تولىپ جاتقان جان جيرەندىرەتىن سوراقىلىق پەن دورەكىلىكتى، كورگەنسىزدىكتى، سوعان قوسا ساۋاتسىزدىقتى، ۇلتتىق نامىسسىزدىقتى كورمەي، بىلمەي وتىرعان جوق. ءوز ۇرپاعىنىڭ، نەمەرە- شوبەرەلەرىنىڭ بويىنداعى بۇل قاسىرەتتى كورىنىستى ولار ۇيىنەن الىسقا بارماي-اق، تاياعىنا سۇيەنىپ ەسىگىنىڭ الدىنا شىعا سالا-اق كورىپ ءجۇر. ول بىلاي:
ەسىك الدىندا بوبەكتەر وينايتىن الاڭقايداعى ورىندىقتاردا، اتكەشەكتەردە، كۇركەلەردە جانىنا ءبىر-بىر «كوكا-كولا»، «پەپسي-كولا» نەمەسە سىرا شيشالارىن، بىر-ەكى قوراپشا «سوۋۆەرەن» نە «مالبورو» تەمەكىسىن قويىپ، كوك ءتۇتىندى بۇرقىراتىپ وتىرعان جاپ-جاس ۇلدار مەن قىزدار. شىققىر كوزىڭ كورىپ تۇرعاننان كەيىن، سوزدەرىنە ەرىكسىز قۇلاق تۇرسەڭ، ايتىپ وتىرعان ءار ءسوزىنىڭ كەلەجاعىندا ورىستىڭ ءۇش جانە بەس قارىپتەن تۇراتىن بوقتىق ءسوزى، سوسىن تۇرمەدەن شىققانداردىڭ جارگون سوزدەرى. قولدارىن ەبەدەيسىز ەربەڭدەتىپ، بەت-اۋزىن الۋان تۇرگە كەلتىرىپ سويلەمەسە، ءوز ويىن ءدال جەتكىزە الماي قينالاتىنى دا اپ-انىق بايقالادى. تاعى ءبىراز جۇرسەڭىز، تاپا-تالتۇستە ءبىر-بىرىنىڭ ىشكيىمىنىڭ (دامبالىنىڭ دەسەك بۇگىنگى قازاقتار مادەنيەتسىز دەپ سوگەدى)، ىشقىرلىعىنا، جىگىتى قىزدىڭ ءتوستارتقىشىنا (بيۋستگالتەرىنە) قولىن سۇعىپ جىبەرىپ كوزىن تارس جۇمىپ العان شيكىوكپە ۇل مەن قىز. ءتىپتى، ءارى وتكەن، بەرى وتكەندەردى ادام ەكەن دەپ قىمسىنبايدى؟
بۇل – بۇل ما؟! «ودان دا ارمەن وتكەندە» ۇزىنشا ورىندىقتا شالقاسىنان جاتقان بوزبالانىڭ قوس اياعىن ءوزىنىڭ قوس قاپتالىنا جىبەرىپ، ۇستىنە اتشا ءمىنىپ العان جاپ-جاس ءبۇلدىرشىن قىزدى كورەسىز. ولار دا ارلى-بەرىلى ءوتىپ جاتقانداردى يت ەكەن، كىسى ەكەن دەپ جاتقان جوق، ءتىپتى بىرنارسە دەگىڭ كەپ قاراساڭ، دەرەۋ بەتىڭە باجىرايا قاراپ «ماعان نە ىستەيسىڭ، ءقازىر قازاقستاندا اشىق قوعام ورناعان، ءبىز رەسەي مەن باتىستان ۇلگى-ونەگە العان وركەنيەتتى جاستارمىز» دەگەندى اڭعارتىپ تۇلابويىڭدى كوزىمەن «ناحالنو» ءتىنتىپ، تۇگەندەپ شىعادى. مىنە، ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعىلار مەن سولاردى وتىرىك قولپاشتاپ، «بىرلىگىمىز جاراسقان تاتۋلىعىمىزدى» بۇزباۋعا قىزمەت ەتەتىن اقساقالداردىڭ «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەپ جۇرگەن بۇگىنگى جاستارى وسىلار.
جاس ۇرپاقتى ۇيدە اتا-انا تاربيەلەسە، ولاردىڭ تۇزدەگى تاربيەشىسى– مەكتەپ. بۇگىندە سول مەكتەپتەردەگى شاكىرتتەردىڭ بويىندا ۇلتىمىزدا، جالپى مۇسىلمان ەلدەرىندە ءال-ميساقتان قالىپتاسقان كىشىپەيىلدىلىك، ينابات-ىزەت دەگەننىڭ ۇشىعى دا قالماي باراتقان سياقتى. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىك: ءقازىر جوعارى وقۋ ورىندارى تۇگىل مەكتەپتەگى شاكىرتتەر ءمۇعالىم مەن مۇعاليمانىڭ كوزىنشە تەمەكى شەگىپ، اياعىنىڭ استىنا شىرت-شىرت تۇكىرىپ تۇرا بەرەدى. جوعارى سىنىپتاعى ۇلدار مەن قىزدار مەكتەپ اۋلاسىندا وسى جاسقا كەلگەنشە ءبىز ەستىپ كورمەگەن بىلاپىت سوزدەردى ساپىرىپ تۇرادى جانە سول بىلاپىت، جيرەنىشتى، بوقتىق سوزدەردىڭ ءبارى ورىس سوزدەرى. الەمدەگى ەڭ وزىق، ەڭ ۇلگى-ونەگەلىك تاربيە قاسيەتتى يسلامدى ۇستانعان تۇرىك حالىقتارىندا قالىپتاسقان ەدى. بۇل ۇلتتىق ءۇردىس-سالت، عادەت-عۇرىپ، ۇلگى-ونەگە وزبەك، تاجىك، ءازىربايجان، تۇركىمەن سياقتى تۇركىتەكتەس باۋىرلارىمىزدا ءالى دە ءوز كۇشىندە، بەرىك ساقتالعان كۇيىندە تۇر. تەك بىزدەر، ياعني، قازاقتار عانا بۇل ۇلىق تاربيەلىلىكتەن، بۇل ۇلگى-ونەگەدەن بۇراتولا بەزىنىپ، كۇندەلىكتى تىلمەن ايتقاندا ۇلى مەن قىزى بەتىمەن كەتكەن، ويىنا كەلگەنىن ىستەيتىن، ورىسشا سويلەسەك وزگەلەردەن وزىق تۇرامىز دەپ ويلايتىن اقىماقتىق تۇسىنىككە بوي الدىرعان ۇلتقا اينالىپ بارامىز. وسىنىڭ ءبارى قازاقستاندى كەڭەس زامانىندا باسقارعان باسشىلاردىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىنان 25 جىل وتسە دە ءالى دە ارىلا الماي وتىرعانىمىزدىڭ كەسىرىمە دەگەن دە ويعا كەتەمىز. الگى مەكتەپ اۋلاسىنداعى جاستار تۋرالى مىسال ءبىز كۇنى بويى كوشەدە كورىپ جۇرگەن سۇمپايىلىقتىڭ مىڭنان ءبىرى عانا. ءقازىر قازاقستانعا تاڭەرتەڭ ۇشاقپەن كەلگەن كەلىمسەكتەر كەشقۇرىم ءبىر-بىر قازاق قىزىن قولتىعىنان الىپ مەيمانحاناداعى نومىرىنە كىرىپ بارا جاتقانىن كورۋگە قازاق جىگىتتەرىنىڭ دە، اقساقال-قاراساقالدارىنىڭ دا ابدەن ەتى ءولىپ كەتكەلى دە 25 جىل بوپ قالدى. قىزدارى دا، الگى جىگىتتەرى مەن اقساقال-قاراساقالدارى دا تىلىنەن، ۇلتتىق تاربيەسىنەن جۇرداي ماقۇرىم بوپ بارا جاتقان حالقىمىز بۇيتە بەرسە ەندى قانداي كۇيگە تۇسەتىنىن ويلاعاندا ۇرەيىڭ ۇشىپ، زارەڭ قالمايدى. ال ءبىزدىڭ ۇكىمەت جاقتاعىلار بۇل ۇلتتىق قاسىرەتىمىزگە توقتاۋ سالۋدىڭ ورنىنا، قايداعى ءبىر شەتەلدىك گەندەرلىك ساياسات دەپ اتالاتىندى ۇلگى ەتىپ، الگى سۇمپايىلىقتىڭ ءبارىن «ەۋروپالانعانىمىزدىڭ»، «وزىق ەلدەر قاتارىنا قوسىلعانىمىزدىڭ»، «جاھاندانعانىمىزدىڭ»، «وركەنيەتتى بولا باستاعانىمىزدىڭ نىشانى» دەپ ءتىپتى، ماقتانىش تۇتاتىن سىڭايى بار. بيلىكتىڭ دە، الگى اقساقالداردىڭ دا «ءبىز جاستارعا سەنەمىز»-دەپ جۇرگەن جاستارى وسىلار.
ۇلتتىق نامىس دەگەننەن شىعادى، مىنا ءبىر ۋاقيعا ەسىمنەن كەتپەيدى. شالقار قالاسىنداعى قازاق مەكتەبىندە توعىزىنشى سىنىپتا وقيمىن. مەكتەپتەن قايتىپ كەلە جاتىپ ءدال اسحانانىڭ الدىندا ۇستىنە مايكا، بۇتىنا شورت-دامبال كيگەن، بەس-التى الدە ورىس، الدە ەۋروپالىقتى قازاقتىڭ جاپ-جاس جىگىتتەرى وڭدىرماي ساباپ جاتقانىن كوردىم. سويتسەك، الگىلەرگە ءبىزدىڭ جىگىتتەر «تاك نەلزيا حوديت» دەسە، انالار «ۋ ناس ۆ لەنينگرادە تاك حوديات» دەگەن كورىنەدى. ال بۇلار «ا ۋ ناس تاك نە حوديات» دەپ باس سالىپ ساباعان ەكەن. ال قازىرگى قازەكەمدەر شە؟ قازىرگى قازەكەمدەر جات جۇرتتىقتارعا ويتپەك تۇگىل وزدەرىنىڭ شىرپىداي سيديعان قىزدارىنىڭ ىشقىرلىعى تومەن ءتۇسىپ مايقۇيرىعى كورىنىپ، سەمىز قىزدارىنىڭ شولاق مايكادان قارنى سالبىراپ، كىندىگى ۇڭىرەيىپ، بۇتىنداعى ءبىر ەلى دامبالى ابۇيىرىن جابار-جاپپاس بوپ تۇرعانىنا دا كوزى ۇيرەنگەن. ولارعا مىناۋىڭ نە دەۋدىڭ ورنىنا باسىنا ورامال تارتىپ، ۇزىن كويلەك كيگەن قىز كورسە، الدەبىر بەيمالىم جانۋاردى كورگەندەي ۇدىرەيە قارايدى. ال اتى كۇللى قازاققا ءماشھۇر ءبىر شونجار «نەمەنە ورامال تارتىپ ءبارىڭ بىردەي مولدا بوپ كەتتىڭدەر مە؟» دەپ زىركىلدەدى. ەگەر ول شونجار ءوزى ۇلتتىق تاربيە كورگەن دۇرىس ادام بولسا، «مىنە، الگى جالاڭاش-جالپى، اشىق-شاشىق جۇرەتىن جەلوكپە بيكەشتەر وسى ورامال تارتقان قىزداردان ۇلگى الۋى كەرەك» دەر ەدى-اۋ. كەرىسىنشە، ول الگى جالاڭاشبيكەلەردى «ەلىمىزدىڭ بولاشاعى، مەن وسىلارعا سەنەمىن» دەيتىن سياقتى. انەبىر جىلى جاڭاوزەن قالاسىنىڭ اكىمى قوعامدىق ورىنعا، اكىمشىلىككە قىزدار مەن ايەلدەردىڭ الگىندەي جالاڭاش-جالپى، ءتانىن اشىپ-شاشىپ تۇراتىن لىپامەن كەلۋىنە تىيىم سالىپ ەدى ورىس گازەتتەرى مەن «31 كانال» تەلەارناسىنىڭ ورىسشا شولۋشىلارى اكىمدى كۇستانالاپ شۋ شىعاردى. وسىنىڭ ءوزى-اق ءدىنى جات، ءتىلى جات كىم-كىمنىڭ دە بىزگە دەگەن پيعىلى قانداي ەكەنىن وسىدان-اق اڭعارساق-شى.
ءقازىر اسىرەسە، ەۋروپا مەن اقش تا بۇكىل مۇسىلمان الەمىنە قارسى سۇرقيا ساياسي دا، اسكەري دە ارەكەتتەر اشىقتان-اشىق جاسالىپ جاتقانى ءمالىم. مىسالى، فرانسيا مەن انگليادا مۇسىلمان قىز-كەلىنشەكتەرىنىڭ باسىنا ورامال تارتىپ، ۇزىن كويلەك كيىپ وقۋ ورىندارىنا، مەكەمەلەرگە بارۋىنا تىيىم سالىنعانىنا ون جىلداي بوپ قالدى. فرانسيا بىزدەن ءدىنى دە، ءتىلى دە، ءسالت-داستۇرى دە، ىشكەن-جەگەنى، كيگەن كيىمى دە، ءتىپتى، مىنا جارىق دۇنيەگە كوزقاراسى دا باسقا ەل. ال، مەكتەپتەرگە ورامال تارتىپ كەلۋگە تىيىم سالۋ ارقىلى قازاق باسشىلارى كىم بولعىسى كەپ ءجۇر دەپ ويلايسىز؟ بۇل ءجاي ەلىكتەۋ مە، ساياسي جاعىمپازدىق پا، الدە ەلىمىزدە قازاققا، جالپى مۇسىلماندىققا قارسى جاسىرىن ءبىر ۇيىمداردىڭ ىستەپ وتىرعانى ما؟ ايتپاقشى، انگليادا انەبىر كەزدە ايەل-ەركەگى ارالاس مىڭداعان ادام انادان جاڭا تۋعانداي تىرجالاڭاش كۇيىندە قالا كوشەلەرىمەن شەرۋلەتىپ ءوتتى. قازاقستانداعى ءورىستىلدى تەلەارنالار ونى دا بىزگە قايتالاپ كورسەتىپ، مىنە، حۇقىق بوستاندىعى، مىنە دەموكراتيا، مىنە ەركىندىك دەگەنگە دەيىن باردى. ونى اتا-انالار ۇيىندە ۇل-قىزدارىمەن، كەلىن-كەپشىكتەرىمەن قاتار وتىرىپ كوردى. ال ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە ەۋروپادا ويتەدى، رەسەيدە بۇيتەدى دەپ سولاردى ۇلگى ەتىپ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ وتىرىپ لەپىرەتىن نە پارلامەنت دەپۋتاتتارى نە ۇكىمەتتەگىلەر ۇرپاقتى ازعىنداتۋ ءۇشىن ادەيى كورسەتىلىپ وتىرعان حابار-وشارلارعا توقتاۋ سالايىق دەمەك تۇگىل، وسىنىڭ ءبارىن ادام حۇقىعى، گەندەرلىك ساياسات جەتىستىگى دەۋدەن دە تايىنار ەمەس. ولار ورامال تارتقان قىزدار مەن تاقيا كيگەن جىگىتتەردى ەمەس الگىندەي تىرجالاڭاش جابايىلىقتىڭ از عانا الدىنداعى اۋزىنا تەمەكى، قولىنا سىرا قىستىرىپ بىلاپىت ءسوزدى ساپىرىپ باراتقان جاستاردى «ەلىمىزدىڭ بولاشاعى»، «ءبىز وسى جاستارعا سەنەمىز» دەپ وتىر.
ەگەر ءبىز بۇگىنگى ۇرپاعىمىزدىڭ مانادان بەرى ايتىلىپ وتىرعان كەسەل-دەرتىن بۇدان ءارى جاسىرا بەرسەك، بۇل ەڭ اۋىر قىلمىس جاساۋدان ەش كەم ەمەس. جاسىراتىن دانەڭە دە قالعان جوق، ءبىز ءقازىر جاس ۇرپاعىمىزدى ازعىنداتىپ الدىق. بۇلاردىڭ ۇلتىمىزعا قاۋىپتىلىگى وسى كۇنى كىم ەكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر حاۋىپسىزدىك كوميتەتىندەگىلەر مەن جوعارىداعىلار تەرروريستەر دەپ اتايتىنداردان ەش كەم ەمەس. ويتكەنى، تەرروريزم قانشا كۇشتى بولسا دا ءبىر ۇلتتى تۇگەل قۇرتىپ جىبەرە المايدى. ال وزگە ەلگە، وزگە ءبىر ۇلتقا دەگەن قۇلدىق سانادان ارىلماق تۇگىل ءوز ءتىلىن، ءوز مادەنيەتىن قۇرمەتتەمەيتىن ماڭگۇرت ۇرپاعى جىلدان-جىلعا كوبەيىپ بارا جاتقان ۇلت اقىرى بىرتە-بىرتە جوق بوپ كەتەدى. ورىسشا سويلەيتىندەردىڭ تىلىمەن ايتقاندا بۇل قاسىرەت «مەدلەننايا سمەرت»، اسىقپاي الاتىن اجال دەپ اتالادى. بۇگىندە قازاقستانداعى تەلەارنالار كۇندىز-تۇنى كورسەتىپ جاتقان كليپتەر دە، شەتەلدىك فيلمدەر دە، ءان دەۋگە كەلمەيتىن باس-اياعى جوق ايقاي-ۇيقاي مۋزىكا دا، ەڭ اياعى «نىسانا» دەپ اتالاتىن تەاترسىماقتاعى ءمۇعالىمىن ەكىقابات قىپ قوياتىن وقۋشىلار دا بۇگىندە بۇكىل سانا-سەزىمى الەمىش، الماعايىپ كۇيگە تۇسكەن قازىرگى قازاق حالقى ءۇشىن تەراكت اتاۋلىدان الدەقايدا زالالدى دا ءقاۋىپتى. بۇلاردىڭ ءبارى قازاقتى جوق قىپ جىبەرۋگە باعىشتالعان جىمىسقى جوسپارمەن ادەيى جاسالىپ جاتىر. مىنە، وسىنىڭ ءبارىن كورە تۇرا ەلگە تانىمال اقساقالداردىڭ «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەپ جالعان دا جادىگويلىككە باراتىن سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟ ويتكەنى، ول اقساقالداردىڭ وزدەرى ماسكەۋ باسقارعان 70 جىل ىشىندە قازاق ساۋاتسىز، قازاق مادەنيەتسىز، قازاق ارتتا قالعان، قازاق جالقاۋ، قازاقتى ادام قىلعان ورىس دەگەن ۇعىم ميىنا ابدەن ءسىڭىپ، جۇرەگىنە ۇيا سالىپ ورنىعىپ قالعان قۇلدىق سانانىڭ ادامدارى. بۇل ءبىر.
ەكىنشىدەن، كىمنەن، قاي ەلدەن تاۋەلسىزدىك العانىن اتاپ ايتپايتىن، ايتەۋىر «تاۋەلسىز» دەگەن ءسوزدى قوسارلاپ ايتاتىن جانە رەسەيگە ۆاسسالدىق مەنتاليتەتىنەن ءالى دە ارىلماعان قازاقستاننىڭ ءارى جاڭا، ءارى كونە بيلىگى قازاقتى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان «اعا ۇلتقا» قۇلدىق ساناسىنان ارىلتىپ، ۇلتتىق ساناسىن وياتۋدى 25 جىل بويى ادەيى قولعا العان جوق. ال، 70 جىل بويى ميىنا قۇلدىق سانا ءسىڭىپ قالعان اقساقالدار بۇگىنگى وكىمەتكە قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسىن، ۇلتتىق ساناسىن وياتايىق دەۋگە ورەسى دە، باتىلدىعى دا جەتپەيدى. ولار سوندىقتاندا بار جاۋاپكەرشىلىكتى كەلەشەكتىڭ موينىنا جۇكتەپ «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەگەن مادەني-جادىگويلىك ءسوزدى قايتالاي بەرەدى. ال كەلەشەككە، كەلەر ۇرپاققا سەنۋ ءۇشىن بۇگىنگى اعابۋىن، بۇگىنگى اتابۋىن ولاردىڭ ساناسىنا سول ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى، ۇلتتىق رۋحاني قازىنانىڭ ارتىقشىلىعىن ءسىڭىرىپ، ۇعىندىرىپ وتىرۋى، اۋەلى وزدەرى سونى قولعا الۋى كەرەك.
بۇل ءۇشىن ياعني، جاستاردىڭ ەل بولاشاعى ەكەنىنە سەنىمدى بولۋ ءۇشىن ولارعا ۇلتتىق باعىت-باعدار، ۇلتتىق تاربيە بەرەتىن ۇلكەن ءبىر جوبا اشۋ كەرەك. ول جوبا قىسقاشا:
1.ەڭ اۋەلى انا ءتىلىن قادىرلەۋگە، بىر-بىرىمەن انا تىلىندە سويلەسۋگە ۇيرەتۋ، ءتىپتى انا تىلىندە سويلەتەتىن ماجبۇرلىك تۋعىزۋ.
2.ەڭ اۋەلى اتا-بابانىڭ عاسىرلاردان بەرى ساقتالىپ كەلە جاتقان، كەڭەستىك رەسەيگە بودان بولعان 70 جىل ىشىندە جويىلۋعا اينالىپ، بۇگىندە جۇرناعى عانا ساقتالعان اتا-بابا ءداستۇرىن، سالتىن، ادەت-عۇرپىن، ۇردىستەرىن ساقتاۋعا جاستايىنان باۋلۋ.
3.قازاقستان ەڭ اۋەلى قازاقتىڭ ەلى، قازاقتىڭ جەرى ەكەنىن قازاق جاستارىنىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ.
4.80 پايىزعا جۋىق قازاق جانە ءتىلى، ءدىنى ءبىر ۇيعىر، وزبەك، تاتار، ءازىربايجاندار تۇراتىن قازاقستاندى كوپ ۇلتتى دەپ جاريالاۋدى توقتاتۋ. ويتكەنى، 400-دەن استام ءارتۇرلى ۇلت تۇراتىن رەسەي باسشىلارى دا، قاراپايىم ورىس تا رەسەيدى «منوگوناسيونالنايا سترانا» دەگەندى ايتپايدى. بۇل–ورىس ەلى دەيدى.
5.ۇلتتىق تاربيەنى ساباق رەتىندە مەكتەپتەرگە ەنگىزۋ.
6.تەلەارنالارداعى رەسەيدەن كەلەتىن ۇلتتىق جاراتىلىسىمىزعا قايشى اقپاراتتارعا اسىرەسە، جالاڭاش-جالپى ادامداردى كورسەتەتىن، كىسى ولتىرۋشىلەر مەن ءارتۇرلى حايۋاندىققا تولى جىن-جىپىر، ازعىندىق، كينوفيلمدەرگە تىيىم سالۋ.
7.شەتەل مۋزىكاسىن جاپپاي ۋاعىزداۋعا تىيىم سالۋ.
قانشا ايتساڭ دا كەلەگە كەلۋدەن قالعان تاعى ءبىر قاسىرەت بار. ول–شەت جۇرتتان كەلگەن ميسسيونەرلەر ۇلتتىق نامىستان ماقۇرىم قىز-جىگىتتەرىمىزدى ءوز دىنىنە وپ-وڭاي «ۇيىرىڭمەن ءۇش توعىز» دەپ كىرگىزىپ جاتقانىنا نە بيلىك تاراپىنان، نە ءدىني باسقارما تاراپىنان پارمەندى كۇرەستىڭ جوقتىعى. ءقازىر جات دىنگە ءوتىپ كەتكەن قازاق جاستارىنىڭ سانى ميلليوننان اسىپ كەتتى. ونى ايتاسىز-اۋ، الگى ورامال تارتقان قىز-كەلىنشەكتەرگە قىسىم جاساۋدى ايتپاعاندا، ەلىمىزدەگى تەرروريزمگە قارسى كۇرەس دەگەننىڭ ءوزى كوپ رەتتە يسلام دىنىنە قارسى كۇرەسكە ۇقساپ تۇرعان سياقتى كورىنەدى. وسىعان قاراپ ءبىزدىڭ جوعارعى جاقتا مۇسىلمانعا، يسلام دىنىنە قارسى جانە كەيبىر شەت ەلدىكتەرمەن بايلانىسى بار الدەبىر جاسىرىن قىزمەت ەتەتىندەر جوق پا دەگەن دە كۇمانعا بەرىلەتىنىمىز دە راس. ءتىپتى، ءدىن باسقارماسى ءباستىعى-مۋفتيدىڭ باسىنداعى باس كيىمىنىڭ ءوزى رەسەي حريستياندارى ءدىنباسى باسكيىمىنىڭ كوشىرمەسى دەۋگە كەلەرلىك. تەك بىزدىكىنىڭ ءتۇسى اق ماتادان تىگىلگەنى بولماسا قالعان ءپىشىمى رەسەي حريستياندارىنىڭ باسشىسىنىكىنەن اينىمايدى. ءبىزدىڭ ءدىنباسىمىز دا الگى كوزى ءتىرى قارت كوممۋنيست اقساقالدارمەن بيلىكتەگىلەردىڭ ايتقانىن قايتالاپ «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەگەن سىڭايداعى جالاڭ سوزدەردى قايتالايدى. اۋ، جۇزدەگەن، مىڭداعان قىزدارىمىز بەن جىگىتتەرىمىز باسقا دىنگە كوشىپ، بىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسىپ، جان-دۇنيەسىندە ۇلتتىق نىشان، بەلگى قالماي باراتقانىن كورە تۇرا كورمەگەن بولىپ «ءبىز جاستارعا سەنەمىز!»، «جاستار ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز» دەۋ بارىپ تۇرعان قىلمىس ەمەس پە؟! الدە بۇل ءسوزدىڭ ارجاعىندا بۇل تەك قازاقتىڭ ەلى ەمەس، الداعى ۋاقىتتا مۇندا ۇلتى 140 ۇلتپەن ميداي ارالاسىپ كەتكەن ءدۇبارالار ەلى ورنايدى، ولاردىڭ ۇلتى «قازاقستاندىق» دەپ اتالادى دەگەن ارسىزدىق ساياسات جاتىر ما، اسىرا ايتساق اللا كەشىرسىن!
ءبىر ويشىلدىڭ ارتىندا «كىتاپ وقۋدى قويعان ادام –ويلانۋدى قويعان ادام» دەگەن ءسوز قالعان ەكەن. قازىرگى قازاق جاستارى –كىتاپ وقىمايتىن، وزدەرى دە ەشنارسە جازبايتىن جاستارعا اينالدى. دەمەك، ءبىزدىڭ ەلىمىز كىتاپ وقىمايتىن، تەك قانتوگىس جانە سەكسفيلمدەر كورەتىن، كازينولار مەن ويىن اۆتوماتتارىنىڭ، تۇنگى كلۋبتار ەلىنە اينالدى دەگەن ءسوز. قازاقستاننىڭ باس قالاسى استانا كوشەلەرىندە قازاقشا گازەت-جۋرنال ەمگە جوق. ونىڭ ەسەسىنە دۇڭگىرشەكتەر تولعان رەسەيدىڭ گازەت-جۋرنالدارى. كينولار ءالى دە ورىس تىلىندە تۇسىرىلەدى. قازاق جاستارى كورەتىن «جاۋجۇرەك مىڭ بالادا» 16 جاسار قىز ءحىح عاسىردا اتا-اناسىنىڭ وڭ جاعىندا وتىرىپ ەكىقابات بوپ قالادى، جەتىقاراڭعى تۇندە ايدالاداعى ءبىر ءتۇپ جۋسانعا قاراپ قاي اۋىل قاي جەردە ەكەنىن بىلەتىن قازاق شالى «شال» دەگەن فيلمدە اۋىلدىڭ سىرتىنا سىدىكشاپتىرىم جەرگە شىعىپ قويلارىمەن بىرگە اداسىپ كەتەدى، تەلەارنالارداعى «جاڭالىقتاردان» ەستيتىنى ءسابيدى زورلاعان پەدوفيلدەر مەن اسىلىپ ولگەن، ءوزىن-وزى ورتەپ نە كوپ قاباتتى ۇيدەن سەكىرىپ ولگەندەر.راس، تەلەديداردان ارا-تۇرا جاستار تاربيەسى دەگەن سوزدەردى دە ەستىپ قالامىز. قوش دەلىك! ءبىراق بىزدە بۇگىندە ءجۇرىپ جاتقان جاستار تاربيەسى ۇلتتىق، ياعني، قازاقى تاربيە ەمەس. ول كونگلومەراتتىق، ياعني، ءدۇبارالار وسىرەتىن تاربيە. ويتكەنى،»جاس وتان»، «جاستار كونگرەسى» جانە باسقا دا جاستار ۇيىمدارىنىڭ قازاق ماسەلەسىن، ءدىنىمىزدىڭ، ءتىلىمىزدىڭ ماسەلەسىن قوزعاپ، اتا-بابا ءداستۇرىن، ۇلتتىق ويىن-ساۋىقتارىمىز بەن ۇلتتىق مەيرامدارىمىزدى كوركەيتەيىك دەگەن ءىس-شارالارىن كورگەن ەمەسپىز. تەلەديداردان «ءبىز–ەلىمىزدىڭ بولاشاعىمىز، ەلباسىنىڭ ساياساتىن قولدايمىز، ەلۋ مەملەكەتتىڭ قاتارىنا قوسىلايىن دەپ ءجۇرمىز، قوسىلۋعا جاقىنداپ قالدىق» دەپ موينىنا كوك شۇبەرەك بايلاپ، قولدارىنا كوك جالاۋشا ۇستاپ شۋىلداپ تۇرعان جانە سەنبىلىككە شىعىپ كوشە تازالاپ جۇرگەن نەمەسە «استانا جاس قالا»، «ارمان قالا»، «ۇيلەرى ءزاۋلىم كوككە بوي كوتەرگەن سۇلۋ استانا» دەپ حورمەن ءان سالىپ تۇرعان ءبىر توپ جاستاردى كورسەتۋ – ۇلتتىق تاربيەنى، ۇلتىمىزدىڭ ەرتەڭگى ەلتۇتقالارىن دايارلاۋ ەمەس. قىسقاسى، «مەن جاستارعا سەنەمىن»، «جاستار –ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز» دەپ جالاڭ ۇران تاستاۋ ۇلتتىق تاربيە ەمەس. بۇل اشەيىن، ءوز باسىنداعى مىندەتتى جاستاردىڭ وزىنە، سوسىن كەلەر كۇنگە اۋدارا سالۋ عانا. ءيا، ءبىر ۇلت جەر بەتىنەن جويىلار كەزدە ەڭ اۋەلى ونىڭ جاستارىنىڭ ءتىلى شۇبارلانادى، سوسىن ولار ءوز تىلىندە سويلەۋدى مۇلدە توقتاتادى، ۇلتتىق سالت-داستۇردەن ماقۇرىم بولىپ، ۇلتتىق نامىس دەگەن نە ەكەنىن بىلمەيتىن بولادى. بۇگىنگى قازاقتىڭ جاعدايى ءدال وسىعان جەتتى. نە ىستەمەك كەرەك؟
پىكىر قالدىرۋ