بۇگىن، 2 قاراشادا الماتىدا جازدا تەراكت ۇيىمداستىرعان رۋسلان كۇلەكبايەۆقا قاتىستى ۇكىم شىعارىلدى. ونىڭ بۇنداي جازاعا كەسىلۋىنە 18  شىلدەدە الماتىدا  ىشكى ىستەر باسقارماسى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ دەپارتامەنتىنە قارۋلى شابۋىل جاساۋى سەبەپ بولدى. شابۋىل سالدارىنان الماتىدا قاۋىپسىزدىكتىڭ «قىزىل» دەڭگەيى جاريالاندى. ال، كۇلەكبايەۆ شابۋىلىنان 8 قۇقىق قورعاۋ جانە ارنايى ورگان قىزمەتكەرلەرى جانە 2 بەيبىت تۇرعىن قازا تاپتى.

وعان ۇكىم كەسىلگەننەن كەيىن، الماتىدا كوز جۇمعان پوليسەي ماقسات سالىمبايەۆتىڭ اكەسى قولعانات سالىمبايەۆ جۋرناليستەرگە بىلدىرگەن پىكىرىندە «سوت ۇكىمى ورىندالادى دەپ ويلايمىن، بۇنداي قىلمىسقا باسقا جازا جوق. بۇگىن ماقساتتىڭ تۋعان كۇنى، ءتىرى بولسا 25 جاسقا كەلەر ەدى» دەدى.

ال، سوت ءوتىپ جاتقاندا استانادا وتىرىسى وتكەن تومەنگى پالاتا دەپۋتاتتارى «ءولىم جازاسى» ۇكىمى تۋرالى تومەندەگىدەي پىكىرلەر ءبىلدىردى:

پەرۋاشيەۆ: «ءولىم جازاسىن ورىنداۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە كۇمانىم بار... ءومىر - قۇدايدىڭ سىيى... ءيا، ول سۇمدىق قىلمىسكەر، جاۋىز - تاپا-تال تۇستە بىرنەشە ادامدى ءولتىردى. ءبىراق بۇدان دا اۋىر قىلمىستار بار، زورلايدى، ولتىرەدى دەگەندەي. مۇنداي جاعدايدا قوعام ءولىم جازاسىن اقتاپ الادى. الايدا ءولىم جازاسى مۇنداي جاۋىزدىق ءۇشىن تىم وڭاي جازا بولىپ كورىنەدى. ولارعا ءومىر بويىندا قيناۋ، اۋىر جاعدايدا قالدىرۋ جانە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن وكىنۋمەن وتكەنى دۇرىسىراق پا دەپ ويلايمىن».

اشىمبايەۆ: «مەنىڭشە، ۇكىم ءادىل، سەبەبى مۇنداي تەرروريستىك قىلمىستى اقتاپ الۋعا بولمايدى. ۇكىم قازاقستان زاڭىنىڭ نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلدى، زاڭ ءولىم جازاسىن قاراستىرادى. بۇل جاعدايدا موراتورييگە بايلانىستى ۇكىمدى ورىنداۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى نەگىزگى ماسەلە بولىپ قالىپ وتىر، سوندىقتان ول ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىنا اۋىستىرىلادى».

قوڭىروۆ: «مەنىڭشە، قازاقستان ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىنىڭ 30-دىعىنا تالپىنىپ جاتقاندا مۇنى جاساۋ مۇمكىن ەمەس، بۇل ەلدەردە ءولىم جازاسى جوق. سوندىقتان، ۇكىم بار، ءبىراق ونى ورىنداۋ قيىن».

قازاقستاندا 2003 جىلى 17 جەلتوقساندا پرەزيدەنت «ءولىم جازاسىنا» ماراتوريي جاريالادى. ماراتوريي 2014 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا باستاپ كۇشىنە ەندى. ال، ءولىم جازاسىنا التەرناتيۆ رەتىندە «ءومىر بويى باس بوستاندىعىنان ايىرۋ» قاراستىرىلدى.

ءولىم جازاسىنا ماراتوريي ەنگىزۋگە باستى سەبەپ: كونستيتۋسيانىڭ «15-باپ 1. اركىمنىڭ ءومىر سۇرۋگە قۇقىعى بار.» جولدارى.

ماراتورييدەن كەيىن ساياساتكەر التىنبەك سارسەنبايەۆتى جانە وققاعارلارىن تاپسىرىسپەن ولتىرگەن رۋستام يبراگيموۆ العاش رەت ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن بولاتىن.

ودان بەرى قازاقستاندا تالاي جانتۇرشىگەرلىك اياۋسىز قىلمىستار جاسالدى.

اقپارات بويىنشا، ءقازىر، قازاقستاندا 100-گە جۋىق ادام «ءومىر بويىنا» بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، قاماۋدا وتىر. ولاردىڭ ءبارى قوستاناي وبلىسى جەتىقارا ەلدىمەكەنىندەگى اتى شۋلى «قارا بۇركىت» اۋىر جازا وتەۋ تۇرمەسىندە.

2014 جىلى قازاقستاندا «ءولىم جازاسىنان» تۇبەگەيلى باس تارتۋ قاراستىرىلعانىمەن، بيىل اقتوبەدە بولعان تەررورلىق اكتىدەن كەيىن، ءماراتورييدى الىپ تاستاۋ كۇنتارتىبىنە شىقتى. كەيبىر قۇقىق قورعاۋشىلار ەسىرتكى ساۋداسىنا، پەدوفيلدىك قىلمىس پەن جەمقورلىققا ءولىم جازاسىن بەرۋ كەرەك دەپ سانايدى.

سونداي-اق، «ءولىم جازاسى» ايەلدەر مەن بالالارعا، زەينەت جاسىنداعى ادامدارعا قاراستىرىلمايدى.

ءولىم جازاسى ورىندالا قالعان جاعدايدا «اتۋ، اسۋ، تاسپەن ۇرۋ، ۋكول ەگۋ، ەلەكترلى ورىندىق، باس كەسۋ، گاز كامەراسى» سياقتى جازالاردان قازاقستاندا «اتۋ» جازاسى ءبىرشاما گۋمانيستىك ءتاسىل رەتىندە قاراستىرىلعان.

«قامشى» ءتىلشىسى سوڭعى ون جىل ىشىندەگى «ءولىم جازاسى» بەرىلۋى كەرەك دەپ قوعامدا تالقىلانعان اۋىر قىلمىستاردى سانامالاپ كوردى:

***

2011 جىلى كوكشەتاۋدا وگەي اكەسى 3 جاسار قىزىن ەكى كۇن بويى زورلاعان قىلمىس اشكەرەلەندى. ءتىپتى، اراققا تويىپ الىپ، بىلگەنىن ىستەگەن ازعىن قىزدىڭ اناسىنان قىزىن قايتارىپ بەرۋ ءۇشىن 1 مىڭ اقش دوللارىن تالاپ ەتكەن. اتالعان قىلمىس قوعام نارازىلىعىنا ۇشىرىپ، «ءولىم جازاسىنا» كەسۋ سۇرالعان ەدى.

***

2012 جىلى 31 مامىر كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ الماتى وبلىسىنىڭ الاكول اۋدانىنداعى «ارقانكەرگەن» شەكارا بەكەتىندە اسا اۋىر اسكەري قىلمىس بولدى. «شىعىس» ايماقتىق شەكارا قىزمەتى ءۇشارال وتريادىنىڭ «قازاقستان-قىتاي شەكاراسىندا» «سارى بوكتەر» زاستاۆاسىندا 14 شەكاراشىنىڭ جانە ءبىر قورىقشىنىڭ ءمايىتى تابىلدى، زاستاۆاداعى «ارقانكەرگەن» پوستىنىڭ عيماراتى ورتەلگەن. بۇنداي قىلمىستى جاساعان 15ء-نشى شەكاراشى سارباز ۆلاديسلاۆ چەلاح بولىپ شىقتى. قوعامدا «ءولىم جازاسى» ءسوز بولعانىمەن وعان تالدىقورعانداعى اسكەري سوت «ءومىر بويى» قاماۋ جازاسىن كەستى.

***

وسى 2012 جىلى، ادام سەنگىسىز ەكىنشى قىلمىس تىركەلىپ، اقساي شاتقالىنان 13 تامىزدا 12 ادامنىڭ ءمايىتى تابىلدى. وقيعاعا قاتىستى قۇزىرلى ورىندار كەيىن باعاناشىل مەن تاۋسامالى اۋىلدارىندا وپەراسيا جۇرگىزىپ، لاڭكەستەردىڭ كوزىن جويعانىن مالىمدەدى. ال، وقيعاعا تىكەلەي قاتىسى بار دەپ ايىپتالعان، ىزدەۋ جاريالانىپ، قىرعىزستاندا تۇتقىندالعان سايان حايروۆكە دە «ءولىم جازاسى» ەمەس 11 جىلعا قاماۋ جازاسى بەلگىلەندى.

***

2013 جىلدىڭ 11 ماۋسىمى تۇندە الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى ەرجان ساتىبالدىنىڭ وتباسى ورىنى تولماس قازاعا ۇشىرادى. ەرجاننىڭ ۇيىندە جوقتىعىن پايدالانىپ، ونىڭ جاقىن اعايىنى 19 جاستاعى ەلمۇرات شەشەنقۇل ۇلى مەن جارى نۇرگۇل مەنەسبايەۆانى ولتىرگەن قانىشەرلەر، ءتىپتى دالادا ويناپ جۇرگەن 7 جاستاعى سىلامنۇر مەن 3 جاستاعى ءسابي سىرمۇحاممەتتى ۇيگە شاقىرىپ، تۇنشىقتىرىپ ولتىرگەن. قىلمىستى جاساعان يحبول تۇردييەۆ ەسىمدى وزبەك ازاماتى مەن ەكى سىبايلاسىنا سوت «ءومىر بويى قاماۋ» جازاسىن تاعايىندادى.

ەرجان ساتىبالدى: «3 پەن 7 جاستاعى ءسابي. ءالى ءتىلى شىقپاعان، سويلەي دە بىلمەيتىن وسى سابيلەردى دە اياماعان ادامدى، اياعى اۋىر انانى قاراماعان ادامدى، جاس جەتكىنشەك، ءوزىنىڭ باۋىرى سياقتى باۋىرىن اياماعان ادامدى ءبىز نەگە ايايمىز؟؟؟»، - دەپ اشىنعان ەدى.

 ***

بيىلعى جىلدىڭ 20 تامىزىندا، اقتاۋدا 32 جاستاعى ازعىن 6 جاسار قىزدى زورلادى. بۇعان قاتىستى قوعامدىق پىكىر «ونى ءولىم جازاسىنا» كەسۋ كەرەك دەدى. ءولىم ءقاۋپى تونگەن قىز ءالى اۋرۋحانادا جاتىر. ال، قىلمىسكەر وزبەكستان ازاماتى بولىپ شىققان.

***

قىركۇيەك ايىنىڭ 18ء-ى ۇزىناعاش اۋىلىندا 1979 جىلعى دولدان ۇلى جارقىنبەك، 1973 جىلعى زارلىحان ۇلى مۇقيات پەن ءالىمحان قادىلبەك ەسىمدى مال ساۋدالاعان جىگىتتەر ايۋاندىقپەن ءولتىرىلدى. قىلمىس جاسادى دەگەن 2 كۇدىكتى ۇستالعانىمەن ءىستىڭ اق-قاراسى ءالى اشىلمادى. ال، مارقۇمداردىڭ تۋىستارى بىرنەشە وتباسىنى ويران ەتكەن قىلمىستىلارعا «ءولىم جازاسى» بەرىلۋى ءتيىس دەگەن ەدى.

...

«ءولىم جازاسىن» قوعام نازارىنا ءجيى سالاتىن اۋىر قىلمىستار قاتارىندا ءسابي زورلاۋ، قاساقانا ءبىر وتباسىن نەمەسە بىرنەشە ادامدى ءولتىرۋ قىلمىستارىن اتاۋعا بولادى. بۇندايدا «ءولىم جازاسى» بەرىلۋى كەرەك دەپ سانايتىندار كونستيتۋسيانىڭ 15 بابىن اياعا ىستەتكەن، «بىرەۋدىڭ ومىرىنە قول سۇققانداردىڭ» وزدەرى دە ءومىر سۇرۋگە ءتيىستى ەمەس دەپ سانايدى. ءتىپتى، شەتتەن كەلگەن ميگرانت، كەلىمسەكتەردىڭ ەمىن-ەركىن قىلمىس ىستەپ، جەڭىل جازامەن سىتىلىپ كەتە بەرەتىن وقيعالار قوعامدا قاتتى نارازىلىق تۋدىرىپ وتىر.

ۇكىمەت ءارجىلدارى جەڭىل قىلمىس جاساعاندارعا تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە وراي «راقىمشىلىق» جاريالاپ كەلە جاتقان ەدى. تاۋەلسiزدiكتiڭ 25 جىلدىعىنا وراي قازاقستاندا سوتتال­عاندارعا راقىمشىلىق جاسالمايتىن بولدى. بيلiك الداعى ۋاقىتتا مۇنداي ءتاجiريبەدەن بiرجولا باس تارتپاق. قازاقستاننىڭ iشكi iستەر مينيسترi قالمۇحانبەت قاسىموۆ رەسمي تۇردە كەشiرiم سۇراعانداردىڭ عانا بوستاندىققا شىعۋى مۇمكiن ەكەنiن ءمالiمدەدi. 

ءبىز جوعارىدا سانامالاپ وتكەن قىلمىستاردان كۇلەكبايەۆ قىلمىسىن ءبولىپ قاراۋ قيىن. قوعامعا كەلتىرگەن زالالى وراسان. قىلمىس بىتكەن جازا قاتاڭداسپاي تيىلمايتىنى ەجەلدەن اقيقات. بيلىك الداعى ۋاقىتتا «ءولىم جازاسى» تۋرالى كەيبىر كريتەرييلەردى قايتا قاراستىرۋى كەرەك شىعار. ايتپەسە، ايدىڭ كۇننىڭ امانىندا ءبىر وتباسىن بۇتىندەي قىرىپ سالاتىنداردى بىلاي قويعاندا، «ءولىم جازاسى» كەسىلسە دە قاماۋدا وتىرامىز دەپ، پوليسەيلەردى اتا بەرەتىندەر تاعى شىعىپ جۇرەر...