ەلباسىمىز ن.نازاربايەۆ تۇركىستاندا وتكەن كەزدەسۋىندە: «ءبىز قوجا احمەت ياسساۋي ءىلىمىن الىپ ءجۇرۋىمىز قاجەت» دەپ اتاپ كورسەتىپ، ياسساۋي ءىلىمىنىڭ ۇلتىمىزدىڭ، مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تاريحىنداعى ماڭىزى ەرەكشە ەكەنىن بايىپتاعان ەدى.
راسىندا دا، بابامىز ۇلتىمىزدىڭ بولمىسىن قالىپتاستىرعان، قۇندىلىقتىق باعدارىن بەلگىلەگەن بىرەگەي ءىلىمنىڭ يەسى. ەندەشە، حالقىمىزدىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ بەرىك ساقتالۋىنا ياسساۋي ءىلىمى تىكەلەي اسەر ەتكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى.
اقىن، ويشىل، مۇسىلمان ءدىنىءنىڭ اتاقتى قايراتكەرى، فيلوسوف، عۇلاما عالىم احمەت ءياسساۋيدىڭ تۇلعاسى تەك تۇركى يسلام وركەنيەتى ءۇشىن عانا ەمەس جالپى ادامزات تاريحىندا ەرەكشە ماڭىزدى ورىنعا يە دەسەك قاتەلەسپەيمىز. سوندىقتان دا يۋنەسكو وسى 2016 جىلدى تۇركى الەمىندە «قوجا احمەت ياسساۋي جىلى» دەپ تانىعانى بەلگىلى. وسىعان وراي تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني ۇستازىن الەمگە تانىتۋ ماقساتىندا تۇركىتىلدەس ەلدەردە جانە قازاقستاندا بىرنەشە حالىقارالىق سيمپوزيۋم، كونفەرەنسيا، كونگرەسس جانە ءتۇرلى تانىمدىق شارالار وتكىزىلدى.
بيىل قوجا احمەتتىڭ ءومىردەن وزعانىنا – 850 جىل. نەگىزگى دەرەكتەردە 1166 جىلى ومىردەن وتكەن دەلىنەدى. ەندى ءسىز وسى 850 جىل بۇرىن ومىردەن وزعان قوجا احمەتتىڭ دەنەسى ءالى كۇنگە دەيىن شىرىمەگەنىن، ءتىپتى جانى بار «ءتىرى» كەيىپتە جاتقانىن بىلەسىز بە؟
بىلمەسەڭىز ايتالىق، قازكسر-دىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، بۇرىنعى «قازپروەكترەستاۆراسيانىڭ» باسشىسى بايان تۇياقبايەۆا قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىندە جۇرگىزگەن رەستاۆراسيا جۇمىستارى جايىندا «وردا.كز» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا مىناداي ەستەلىك كەلتىرەدى.
«…توقسانىنشى جىلدارى كەسەنەگە قايتا جاڭعىرتۋ جۇمىستارىن جۇرگiزگەن بولاتىنبىز. بابامىزدىڭ قۇلپىتاسى لاقات جاعىنا قيسايىپ كەتiپ ەدi. بiز قىزىعۋشىلىعىمىز ويانىپ، ساعانانى (ءحىى عاسىردا جاسالعان ساعانا) اشىپ قاراپ، مۇردەسiنە قول تيگiزدiك. دەنەسi ءالi شiرiمەگەن ەكەن، جانى بار. بۇدان ءارi ايتا المايمىن. بiراق سول كەزدەگi كوڭiل كۇي ەرەكشە بولدى… ەسiمنەن كەتپەيدi…» دەيدى.
ارينە، الدىمەن «ءولى» جانە «ءتىرى» دەگەن سوزدەردىڭ باسىن اشىپ الايىق. قوجا احمەت ءقابىرىندە ءتىرى دەگەندەگىمىز ول بۇل دۇنيەدەن وتكەن جوق دەگەن ءسوز ەمەس. اللا ونىڭ دا جانىن العان، جانازاسى شىعارىلعان، ءمايىتى جەر قوينىنا بەرىلگەن. ولمەيتىن پەندە جوق. جاندىنىڭ ءبارى دە ءولىم ءدامىن تاتادى. ءتىپتى، ارداقتى مۇحاممەد پايعامبارىمىز دا بۇل جالعاننان وتكەن. ءبىراق دۇنيەدەن وتسە دە پايعامباردىڭ (س.ع.س.) بىزبەن بايلانىسى ۇزىلمەگەنىن قاسيەتتى حاديستەر ايعاقتايدى. ول جونىندە پايعامبارىمىز بىلاي دەيدى: «مەنىڭ ءومىرىم سەندەر ءۇشىن يگىلىك بولىپ تابىلادى. سەندەر مەنىمەن، مەن سەندەرمەن اڭگىمەلەسەمىن. ءبىراق، مەنىڭ ءولىمىم دە – سەندەر ءۇشىن يگىلىك. ويتكەنى سەندەردىڭ ىستەگەن ىستەرىڭ ماعان كورسەتىلىپ تۇرادى. ەگەر امالدارىڭ جاقسى بولسا، مەن اللاعا ماقتاۋ-ماداق ايتامىن. ال امالدارىڭ جامان بولسا، سەندەردىڭ اتتارىڭنان اللادان كەشىرىم سۇرايمىن» دەسە، تاعى ءبىر حاديستە پايعامبارىمىز (س.ع.س.) : «كىمدە-كىم ماعان سالەم جولداسا، ونىڭ سالەمىنە جاۋاپ بەرۋىم ءۇشىن اللا تاعالا مەنىڭ رۋحىمدى قايتا قايتارادى»، – دەيدى. بۇل حاديس – راسۋلاللانىڭ جانى مەن ءتانى ۇنەمى بايلانىستا بولاتىنىنا ايعاق. ويتكەنى مۇسىلماندار پايعامبارىمىزعا سالەمىن جولداۋدى ءبىر ساتكە بولسا دا توقتاتپايدى. سونداي-اق پايعامبارلاردىڭ قابىرلەرىندە راببىلارىنا قۇلشىلىق ەتىپ جاتقانى جونىندە ريۋاياتتار كەلگەن. ياعني پايعامبارلار قابىرىندە ءتىرى بولادى، ناماز وقيدى دەلىنەدى. بۇدان ءبىز ولاردىڭ قابىردە رۋحىمەن عانا ەمەس، دەنەسىمەن دە ءتىرى بولاتىنىن اڭعارامىز.
وعان قوسا پايعامبارلاردىڭ دەنەلەرى شىرىمەيدى. ول جونىندە پايعامبارىمىز بىلاي دەيدى: «راسىندا، اللا تاعالا پايعامبارلاردىڭ دەنەلەرىن جەرگە حارام ەتتى (ولار شىرىمەيدى)». پايعامبارىمىز دا باسقا پايعامبارلار ءتارىزدى قابىرىندە دەنەسىمەن دە رۋحىمەن دە ءتىرى. ول قابىرىندە راببىسىنا قۇلشىلىق ەتۋدە ءارى ۇمبەتىنە اللادان كەشىرىم سۇراپ، ولارعا شاپاعات ەتۋدى تىلەپ، جولداعان سالەمدەرىنە جاۋاپ بەرۋ ارقىلى بايلانىسىن ۇزبەۋدە.
سول سەكىلدى، شەيىتتەر دە ءمۇلدەم باسقا عاجايىپ الەمدە ءومىر سۇرەدى. ولاردىڭ ءقابىر الەمىندەگى ادامداردان ەڭ باستى ايىرماشىلىعى – ولىلەر وزدەرىنىڭ ولگەندەرىن بىلەدى، ال شەيىتتەر بۇل فانيدەن وتكەنىن بىلمەيدى. وزدەرىن ءتىرى دەپ ويلايدى. قۇراندا اللا تاعالا: «اللا جولىندا ءولگەندەرگە (شەيىت) «ءولى» دەمەڭدەر. كەرىسىنشە ولار ءتىرى. ءبىراق سەندەر سەزە المايسىڭدار»، – دەيدى.
پايعامبارلار سەكىلدى حاق اۋليەلەردىڭ دە دەنەسى شىرىمەيدى دەلىنەدى. اۋليە دەگەنىمىز – اللانىڭ دوسى دەگەن ءسوز. اۋليەلەر دەنەسىنىڭ شىرىمەي سول قالپى ساقتالعانى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر از ەمەس. سونىڭ ءبىرى – جوعارىدا ايتقان قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ دەنەسىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن شىرىمەگەنى. قۇراندى كوپ وقىعان ادامنىڭ ىشىنە قۇران ءتۇسىپ كەتەدى دە، دەنەسى بۇزىلمايدى دەگەن ءسوز، ءسىرا، راس بولسا كەرەك.
باسقانى بىلاي قويعاندا، ءوزىمىزدىڭ كورنەكتى اقىن، ۇلى ويشىل ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ ءوزى ولەتىن جىلدى كۇنىنە دەيىن الدىن الا اتاپ، جەرلەيتىن جەرىن بەلگىلەگەن. ءوز كورىن ءوزى قازدىرىپ، جەر استىنان بولمە ازىرلەتكەن، ۇستىنە مازار ورناتقان. مازار بىتكەسىن وزىنە اس بەرگىزگەن. بۇدان شوشىنعاندارعا ول ءوزى قايتىس بولاتىن جىلى ەلدى اشارشىلىق جايلايتىنىن، ءسويتىپ، حالىقتىڭ ءوزىن ازا تۇتۋعا مۇرشاسى بولمايتىنىن ايتىپ، ءتۇسىندىرىپتى. «ءتانىم ىرىپ-شىرىمەي، ونداعان جىلدار بويى ساقتالادى. مەن ولگەندە كورىمدى اشىق قويىڭدار، ويتكەنى تالاي جاندار ودان اۋرۋىنا ەم تابادى. كورىمدى 21 جىلدان سوڭ جابىڭدار. سول كەزدە ارام قولدار ارالاسادى. ال وعان دەيىن دەنەمە تۇك بولمايدى. تەك 21 جىلدان سوڭ سول اياعىمنىڭ باشپايلارى ءشىري باستايدى، سەبەبى، جاس كۇنىمدە ءبىر مىسىقتى تەۋىپ ءجىبەرگەنىم بار ەدى» دەيدى». اۋليەنىڭ ايتقانى ايداي كەلدى. 1931 جىلى ءماشھۇر ءجۇسىپ قايتىس بولدى. بۇل كەزدە حالىق اشتان قىرىلىپ جاتقان. سوندا دا اقىنىن قۇرمەتتەگەن ەل ونى ءوزى دايىنداپ كەتكەن مازارعا ءوز ايتقانىنداي قويىپ ۇلگەرەدى.
1952 جىلى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قىزىل شولاقبەلسەندىلەرى ءاۋليەنىڭ باسىنا تۇنەيتىن، ءسويتىپ، اۋرۋ-سىرقاۋىنان جازىلىپ جاتقان حالىقتىڭ جۇرەگىنەن اقىن ەسىمىن الاستاۋ ءۇشىن مازاردى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ، بۇزىپ تاستايدى. سول كەزدە جۇرت 20 جىل بويى دەنەسى بۇزىلماعان، شاشى دا، تىرناعى دا تۇسپەگەن اۋليەنىڭ دەنەسىنە كۋا بولىپ، ويشىل اقىنعا دەگەن قۇرمەتى بۇرىنعىدان دا ارتا ءتۇستى. بۇل تاڭعاجايىپتى زەرتتەۋدىڭ ورنىنا نادان بيلىكتىڭ ق ۇلى بولعان قىزىل شولاقبەلسەندىلەر اقىن دەنەسىن تەزدەتىپ قايتا كومىپ تاستايدى. كوپ ۇزاماي كوردى بۇزعانداردىڭ ولگەندەرى ءولىپ، ولمەگەندەرى جىندانىپ كەتەدى.
ءماشھۇر ءجۇسىپ دەنەسىنىڭ بۇلىنبەۋىن زەرتتەۋشىلەر ونىڭ عالىمدىعىمەن دە بايلانىستىرادى. جاتاتىن جەرىنىڭ توپىراعىنىڭ قۇنارىن، كۇن ساۋلەسىنىڭ قانشالىقتى كولەمدە تۇسەتىنىن الدىن الا ولشەپ-پىشكەن دەيدى. سونداي-اق دەنەسىن شىرىتپەيتىن دارىلىك شوپتەر ىشكەن دەسەدى. كىم ءبىلسىن؟..
ماڭعىستاۋداعى بەكەت اتانىڭ دا دەنەسى شىرىمەپتى. وعلاندىدا-عى جەراستى مەشىتىنە كەلگەن شىراقشى ۇرپاقتارى ايىنا ءبىر رەت كەلىپ، ونىڭ ساقالىن، تىرناعىن تۇراقتى الىپ كۇتىمدە ۇستاپ، جىلىنا ءبىر رەت قۇربان ايتتىڭ الدىندا اراپا كۇنى «كيىمىن جاڭارتىپ تۇرعانى» ايتىلادى.
اتاقتى اقىن ءشادى تورەنىڭ دە دەنەسىنىڭ شىرىمەگەنى تۋرالى ەستەلىكتەر بار. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى سوزاق اۋدانىندا قىزىلكول دەگەن شاعىن اۋىلدى مەكەن ەتكەن ءشادى تورە شايان، قارناق، تاشكەنت، بۇحاراداعى كوكەلتاش مەدرەسەلەرىن ءبىتىرىپ، اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىن جەتىك ءبىلىپ شىعادى. قازان، ورىنبور، تاشكەنت باسپالارىنان «سيار شاريف»، «حازىرەتى مۇسا مەن پەرعاۋىن»، «ءتورت ءدارۋىش» سىندى تالاي ءدىني ولەڭ-داستاندارى، قيسسالارى، شەجىرەلەرى باسىلىپ شىققان.
ءشادى اقىننىڭ وزبەك ەلىنە قاراي اۋعانى، سول جاقتا 1933 جىلى كوز جۇمعانى بەلگىلى بولعانمەن، اقىننىڭ جاتقان جەرى، ءقابىرى وسى ۋاقىتقا دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن-دى. وسىدان بىرەر جىلدار بۇرىن اقيىق اقىن، عۇلاما عالىمنىڭ ءقابىرى وزبەكستاننان تابىلدى. وزبەكتەر باسىنا تال ەككەن ەكەن. اشارشىلىق كەزىندە ەلدە كۇش-قۋات قايدان بولسىن، ءشادىنى تىزەدەن كومىپ كەتە سالىپتى. ارادان 25 جىل ءوتكەندە مولانىڭ ءبىر شەتى اشىلىپ قالادى. ءسويتىپ، سول اۋىلدىڭ قاريالارى بار سۇيەگىن قايتا جەرلەۋ ءۇشىن اشقان ەكەن. سويتسە، ءشادىنىڭ ساقال-شاشى مەن تىرناعى ءوسىپ كەتكەن. دەنەسى 25 جىلدا بۇزىلماستان سارى تاپ بولىپ جاتىر دەيدى.
ياسcءاۋيدىڭ شاكىرتى، تۇركيانىڭ ۇلى شايىرى ءجۇنىس امىرە سوپىنىڭ دا (يۋنۋس ەمرە) دەنەسى شىرىمەگەن ەكەن. 1948 جىلى انكارا – ەسكيشەحير تەمىر جولى سالىنىپ جاتقان جىلداردا جول ءجۇنىس امىرەنىڭ ءقابىرى ۇستىنەن وتەتىن بولعاندىقتان بۇزىلاتىن بولادى. ءبىراق جۇمىسشىلار قانشا تىرىسسا دا مۇنى جۇزەگە اسىرا المايدى. ءتىپتى ءبىر جولى توسەلگەن رەلستەردىڭ اجىراپ، 8-10 مەتر جەرگە ۇشىپ تۇسكەنى بايقالعان.
وسىعان وراي جاقىن جەردەگى توبەگە تاڭەرتەڭ ەرتە ەشكىمگە ايتپاستان، ءقابىرىن كوشىرەمىز دەپ ويلايدى. تاڭەرتەڭ ءقابىردىڭ قاسىنا بارعان بەس كىسىلىك كەڭەس 30 مىڭنان استام ادامنىڭ سول جەرگە جينالعانىن كورەدى. بۇل ادامدار قالاي ەستىگەنىن تۇسىنە الماي قالادى. ءجۇنىس امىرەنىڭ ءقابىرى مۇقيات تۇردە اشىلادى. 700 جىل وتسە دە، دەنەسى ەش شىرىمەگەن ەكەن. ءبىر قولى بەتىندە، ءبىر قولى جۇرەگىنىڭ ۇستىندە، ءدال ءبىر ۇيىقتاپ جاتقان ادام سەكىلدى. دەنەسى ول جەردەن الىنىپ، تابىتقا سالىنىپ، 100 مەتر جەردەگى مازارعا كوشىرىلەدى. سول 100 مەترلىك جەرگە 3 ساعاتتا ارەڭ جەتەدى.
قاسيەتتى كىسىلەردىڭ ءتانىنىڭ شىرىمەي ساقتالعانى تۋرالى اقپاراتتار تەك يسلامدا عانا كەزدەسپەيدى.
ماسەلەن، 2002 جىلى الەمدىك اقپارات اگەنتتىكتەرى سەنساسيالىق جاڭالىق حابارلادى: بۋرياتيادا 75 جىل بۇرىن ومىردەن وتكەن حامبو-لاما داشي-دورجو يتيگەءلوۆتىڭ ءمايىتىن كوردەن سۋىرىپ كورگەندەر، ونىڭ ءالى سۋىماعان دەنەسىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەن.
1920 جىلى بۇل اتاقتى لاما شاكىرتتەرىنە «جاقىندا قىزىلداردىڭ حرامداردى قيراتاتىنىن، لامالاردىڭ كوزىن جوياتىنىن، ءبىراق ءوزىن ۇستاپ ۇلگەرمەيتىنىن» ايتادى. 1927 جىلى 15 ماۋسىمدا يتيگەلوۆ ومىردەن كەتەتىنىن ءمالىمدەپ، 30 جىلدان كەيىن دەنەسىن جەر استىنان قازىپ الىپ قاراۋلارىن وسيەتتەيدى.
1955 پەن 1973 جىلدارى لامالار قۇپيا تۇردە يتيگەلوۆتىڭ ءمايىتىن قازىپ كورەدى دە، سول كۇيى بۇزىلماي جاتقانىنا كوزدەرى جەتكەن سوڭ، ونى اعاش استاۋعا تۇزبەن قايتا كومىپ تاستايدى. كەيىننەن 2002 جىلى 10 قىركۇيەكتە باس بۋدداشىنىڭ دەنەسى تاعى قازىلىپ الىندى. ونى رەسەي دەنساۋلىق مينيسترلىگىنىڭ بىلىكتى ماماندارى تەكسەرىپ قاراپ، تاڭعالعاننان تالىپ تۇسە جازدادى. بۇدان 75 جىل بۇرىن ولگەن يتيگەءلوۆتىڭ دەنەسىنەن جانى تۋرا 12 ساعات بۇرىن شىققانداي ەكەن. تەرىسى جۇمساق، جىلى، كوزى مەن قۇلاعى، شاشى، تىرناعى سول كۇيىندە، كادىمگى مىزعىپ كەتكەن ادامشا باسىن تىك ۇستاپ، مالداس قۇرىپ وتىر. ارى-بەرى تەكسەرىپ قارايدى، بالزامدالعان تۇگى دە جوق. ساراپشىلار مۇنداي كۇيدە دەنە ارى كەتسە ءۇش كۇن عانا ساقتالادى دەپ ويلايدى. جوق، كۇندەر، ايلار وتسە دە لامانىڭ دەنەسى تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعىنا باعىنباستان سول كۇيىندە ساقتالۋدا. سونىمەن، وقىمىستىلار دەنەنى زەرتتەۋگە شىنداپ كىرىسىپ كەتەدى. تىرناعى مەن شاشى تۋرا ءتىرى ادامدىكىندەي. ەشقانداي مۋميالانباعان، حيميالىق قوسپالار قوسىلماعان، حيرۋرگيالىق ماسكا كيگىزىلمەگەن. دەنەنىڭ جاسۋشالارى ءتىرى بولىپ شىققان. عيباداتحانا ىشىندە ءدىني ءراسىم ءجۇرىپ جاتقان كەزدە قىزۋى كوتەرىلىپ، كەيدە ءتىپتى كادىمگىدەي تەرلەيدى دە. دەنە سول بۇزىلماعان كۇيىندە. موناحتار ونى ۇلكەن مەيرامداردا سىرتقا الىپ شىعىپ، حالىققا كورسەتەدى. ءبىراق سۋرەتكە نە بەينەكامەراعا تۇسىرۋگە بولمايدى. جىل سايىن ۇستىندەگى كيىمىن ءتورت رەت اۋىستىرىپ وتىرادى.
قۇراندا اللا تاعالا: «اللا جولىندا ولگەندەرگە (شەيىت) «ءولى» دەمەڭدەر. كەرىسىنشە ولار ءتىرى. ءبىراق سەندەر سەزە المايسىڭدار» دەيدى. 850 جىل بۇرىن قاسيەتتى تۇركىستاندا ومىردەن وزعان قوجا احمەتتىڭ دەنەسى ءالى كۇنگە دەيىن شىرىمەگەنى، ءتىپتى جانى بار «ءتىرى» كەيىپتە جاتقانى دا قۇران ءسوزى شىندىعىنىڭ ءبىر ايعاعى.
تورەعالي تاشەنوۆ
ماقالا ايقىن سايتىنان الىندى
