قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن الا سالىپ، ەڭ الدىمەن قولعا الىنعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى شەت ەلدەردەگى قازاقتى ەلگە اكەلۋ بولدى.

1991 جىلدىڭ باسىندا اۋەلى “قايت، قازاق وتانىڭا!” دەپ قازاقستاننىڭ زيالى قاۋىمى باس كوتەرسە، ەل پرەزيدەنتى ن.نازاربايەۆ “الىستاعى اعايىندارعا اق تىلەك” اتتى ايگىلى حاتىن جاريالادى.

قازاق كوشىن جانداندىرۋ ماقساتىندا دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى قۇرىلدى. العاشقى  دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى 1992 جىلعى 28 قىرقۇيەك پەن 3 قازان ارالىعىندا الماتى قالاسىندا ءوتتى.  وسى قۇرىلتايدا سويلەگەن سوزىندە ن.ءا. نازاربايەۆ: “…بۇل دۇنيەدە ءبىزدىڭ ءبىر عانا وتانىمىز بار، ول – تاۋەلسىز قازاقستان. ءبىز تۋعان مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋگە، قۋاتىن ارتتىرۋعا، ونىڭ يگىلىگىنە، حالىقارالىق قوعامداستىقتا ابىرويىنىڭ وسۋىنە ادال قىزمەت ەتۋگە پارىزدارمىز” – دەپ، «بار قازاق - ءبىر قازاق» دەگەن سارىنداعى جالىندى ءسوز ايتتى.

ايتا كەتەر بولساق، قازاق كوشى-قونىنا نەگىز قالاعان قۇجات، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە ساناۋلى كۇندەر قالعاندا 1991 جىلى 18 قاراشادا قابىلدانعان بولاتىن.

«قامشى» پورتالى كوشى-قون ساياساتى قولعا الىنعان سوڭ، اتاجۇرتقا ورالعان شەتەلدەردە تۋعان تانىمال قازاقتاردى سانامالاپ شىقتى.

حاليفا التاي

عۇلاما عالىم، ءدىني اعارتۋشى ۇستاز حاليفا التاي عاقىپ ۇلى 1917 جىلدىڭ 18 جەلتوقسانىندا شىعىس تۇركىستان ايماعى شىڭگىل اۋدانىنىڭ جارىنتى وزەنىنىڭ بويىندا دۇنيەگە كەلگەن. ساۋاتىن العاشىندا اكەسى عاقىپ قاراكەلەنۇلىنان، كەيىن اۋىل مولداسىنان اشقان ول بۇكىل ءومىرىنىڭ باستاپقى كەزەڭى قۋعىن-سۇرگىن، كوشى-قون ازاپتارىمەن وتسە، كەيىنگى عۇمىرىندا ءدىني، اعارتۋشىلىق، يماندىلىق باعىتىندا ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن. 

1933-1938 جىلدارى قىتايداعى قۋعىن-سۇرگىنگە بايلانىستى ەل-جۇرتى باركول، گانسۋ، سينحاي ايماعىنا قونىس اۋدارعان. 1940 جىلدارداعى دۇربەلەڭ حاليفا التايدىڭ ومىرىنە دە تىكەلەي بايلانىستى. بۇل كوش ءۇش لەككە بولىنگەن. ءبىرىنشى ءبولىمى – ەلىسحان باتىر باستاعان، ەكىنشى ءبولىمىن زۋحا باتىر قاجىنىڭ بالاسى ءسولتانشارىپ باستاعان، قۇسايىن تايجى ەلدىڭ ءبىر بولەگىن الىپ گاسكول دەگەن جەرگە كەتەدى. ال، ءتورتىنشى ءبولىمى ەكى جىلداي ساندالىپ، كەيىن باركول، شونجى، نوريعا قايتادى. 1950 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ءسولتانشارىپ، قۇسايىن تايجى باستاعان كوش گيمالايدىڭ سولتۇستىگىنەن تيبەت زاڭعارىنان اسىپ، 1951 جىلى كاشمير ولكەسىنە تابان تىرەيدى. 

1952 جىل اراب، ۋردۋ تىلدەرىن بىلگەن حاليفا التاي العاشىندا پاكىستاننىڭ پەشاۆار قالاسىندا قىزمەت ەتەدى. سوندا قۇرىلعان «شىعىس تۇركىستاندىق قازاق كوشىپ كەلۋشىلەرى قوعامىنىڭ» جاۋاپتى حاتشىسى بولادى. ال 1953-1954 جىلدارى پاكىستانداعى قازاقتاردىڭ تۇركياعا كوشىن ۇيىمداستىرعان قايراتكەر رەتىندە تانىلدى. 

التاي حاليفا تۇركيادا شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ، شىعىس تۇركىستاننان باستالعان ازاپتى ساپار تۋرالى «ەستەلىكتەرىم»، «اتاجۇرتتان انادولىعا دەيىن»، «التايدان اۋعان ەل» اتتى ءومىرباياندىق كىتاپتار جازدى. 1977 جىلى ىستامبۇلدا «قازاق تۇرىكتەرىنىڭ شەجىرەسى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىن شىعارعان.  حاليفا التايدىڭ 1991 جىلى تاريحي وتانى قازاقستانعا ءبىرجولاتا كوشىپ كەلۋىنىڭ ءوزى سول ۋاقىتتى ماڭىزى زور ايشىقتى وقيعا بولعان. ول تۋرالى ابىزدىڭ ءوزى: «1991 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ ورتاسىندا ىستامبۇل كوشەسىندە كەلە جاتىپ، كوپشىلىك راديودان «بۇگىن قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك الدى، جەر بەتىندە قازاقستان دەگەن دەربەس مەملەكەت پايدا بولدى!» دەپ تۇرىك تىلىندە ساڭقىلداپ جاتقان داۋىستى ەستىگەنىن ايتقان. ەستيدى دە، ەگىلىپ جىلايدى. سول تۇرعان جەرىندە قۇبىلانى تاۋىپ الىپ، ساجدەگە كەتەدى. جاراتقان يەدەن: «ءيا، اللام، قازاق دەگەن حالىققا اقىرى ەركىندىك كەلدى-اۋ، ابىروي بەردىڭ-اۋ! ايبارلى مەملەكەت قىلا گور! عۇمىرلى قىلا گور!» دەپ دۇعا تىلەيدى. «قۋانىشتان ىرشىعان كوز مونشاقتارىم تاس ەدەنگە تىرس-تىرس تامادى. ساجدە قىلعان جەرىمدە ۇزاق جاتىپ قالىپپىن» دەپ ەستەلىك ايتىپ ەدى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن حاليفا التاي ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن اتاجۇرتقا قونىس اۋداردى. حاليفا التاي – قازاق ەلىندە ۇلكەن بەدەلگە يە بولعان ءىرى تۇلعا. ءدىن قايراتكەرى رەتىندە ونىڭ 1991 جىلى اۋدارعان «قۇران كارىمنىڭ قازاقشا ماعىناسى مەن تۇسىنىگى» فاحد باسپاحاناسىندا باسىلىپ، 800 مىڭ دانامەن تاراتىلدى. 
حاليفا التاي – ادەبيەت تاريحىندا حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىن العاش يەلەنگەن قالامگەر. سونىمەن قاتار ونى «تۇرىك الەمىنىڭ عۇلاماسى» دەپ جوعارى باعالاعان.  اقىل-پاراساتىمەن جۇرتقا جاققان، حالقىنا ءقادىرلى، ەلىنە شاپاعاتشىل بولعان قاريا 2003 جىلى 86 جاسىندا الماتى قالاسىندا ومىردەن ءوتتى.

مۇستافا وزتۇرىك

1954 جىلى ستامبۋلدا تۋعان مۇستافا وزتۇرىك – قازاق جانە تۇرىك تاەكۆوندوسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ول – 1930 جىلدارى اتالارى قيىن-قىستاۋ كەزدە قىتايدىڭ التايىنا كەتىپ، ول جەردەن ءۇندىستان مەن پاكىستان ارقىلى تۇركياعا وتكەن قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلى.

وزتۇرىك 1975-80 جىلدارى تايبەيدەگى حالىقارالىق ساياسات ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ، جۋرناليست ماماندىعى بويىنشا ديپلوم الادى. رەسمي ءومىربايانىنا سايكەس وسى ەلدە تاەكۆوندو سپورتىنا ىنتاسى اۋىپ، شىعىس جەكپە-جەگىن ۇيرەنەدى دە، شەبەرلىگىن 7-كىپقا (سارى-جاسىل بەلبەۋ) دەيىن جەتكىزەدى. ەڭ جوعارعى شەگى 10-كىپ (اق بەلبەۋ) دەپ سانالاتىن تاەكۆوندودا 7-كىپ يەلەرى عانا «ساحيۋننيم»، ياعني شەبەر اتالادى. وقۋ بىتىرگەن سوڭ وزتۇرىك ميۋنحەندە اسكەريلەر مەن پوليسەيلەرگە شىعىس جەكپە-جەگىنەن جاتتىقتىرۋشى بولىپ جۇمىسقا تۇرادى. كەيىن گەرمانياداعى العاشقى تاەكۆوندو مەكتەپتەرىنىڭ ءبىرىن اشادى. 1980 جىلداردىڭ باسىندا ستامبۋلدا دا مۇستافا وزتۇرىك مەكتەبى اشىلىپ، تۇرىك شاكىرتتەرى الەمدىك جارىستاردا جۇلدە الا باستايدى. تۇركيا تاەكۆوندو قۇراماسىن مۇستافا وزتۇرىك جاتتىقتىرعان كەزدە 1983 جىلى كوپەنگاگەندە (دانيا) وتكەن الەم چەمپيوناتىندا تۇركيالىق يىلماز حەلۆاگيوگلى ەسىمدى تۇرىك تاەكۆوندوشىسى التىن الادى. تاعى ەكى تۇرىك سپورتشىسى كۇمىس پەن قولا يەلەنەدى.

1990 جىلى كوكتەمدە مۇستافا وزتۇرىك قازاقستاننىڭ بيلىك وكىلدەرىنىڭ شاقىرتۋىمەن تاريحي اتاجۇرتىنا العاش كەلەدى.

ال 1990 جىلى كۇزدە وزتۇرىك قازاق جاستارىن تاەكۆوندوعا باۋلۋ ءۇشىن قازاقستانعا ءبىرجولا ورنىعىپ، 1991 جىلى قازاقستان تاەكۆوندو فەدەراسياسىن قۇرادى. 1992 جىلى قازاقستان حالىقارالىق تاەكۆوندو فەدەراسياسىنىڭ (WTA) مۇشەسى بولادى. وسى جىلى مۇستافا وزتۇرىك قازاقستان ازاماتتىعىن الادى. 

1994 جىلى مۇستافا وزتۇرىك قازاقستان پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا ءوز كانديداتۋراسىن ۇسىنادى. ءبىراق ول بۇل سايلاۋدا جەتكىلىكتى داۋىس جيناي المايدى. ول ءوزىنىڭ باپكەرلىك قىزمەتىن جالعاستىرا بەرەدى.

1995 جىلى مۇستافا وزتۇرىك كەنەت سىرقاتتانىپ، الماتىداعى اۋرۋحانالاردىڭ بىرىندە اۋىرىپ، كوز جۇمادى. دوستارىنىڭ ايتۋىنشا، 1995 جىلعى ناۋرىزدىڭ 11ء-ى كۇنى الماتىداعى بالۋان شولاق اتىنداعى سپورت سارايىندا كيكبوكسينگتەن جارىس ءوتىپ جاتادى. سول جارىس بىتكەن سوڭ وزتۇرىك ءوزىن جايسىز سەزىنىپ تۇرعانىن ايتىپ، دارىگەر شاقىرتادى. ال دارىگەرلەر ونى اۋرۋحاناعا الىپ كەتەدى.

مۇستافا وزتۇرىكتىڭ دوسى مامەت دامير: «15 ناۋرىزدا ونىڭ جاعدايى قيىنداي بەردى. كەشكى بەس جارىمدا ول كوز جۇمدى. ونىڭ جانىندا بولعان دوستارى: «ونى بىرەۋلەر ۋلاعان» دەدى». 1995 جىلدارى ەلدە رەكەتيرلىك ۋاقىت ەدى. بىرەۋلەرگە مۇستافانىڭ ەلگە كەلىپ، كوتەرىلە باستاعانى ۇناماسا كەرەك. ءبىزدىڭ بولجامىمىزشا، ونىڭ تاماعىنا ۋ قوسقان سياقتى» دەيدى.

تاەكۆوندو شەبەرىن ەمدەگەن مەديسينالىق مەكەمە مەن بيلىك ورگاندارى «مۇستافا وزتۇرىك قاستاندىقتان ءولدى» دەگەن جورامالدى راستاعان ەمەس.

سپورتشىنىڭ اناسى ۇلىنىڭ دەنەسىن ستامبۋلعا الىپ كەتىپ، سوندا جەرلەيدى. ءرازيا اپانىڭ ءوزى 2012 جىلى مامىردا ستامبۋلدا دۇنيە سالدى.

زاردىحان قينايات ۇلى

تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلىمىزگە شەتەلدەن كەلگەن قانداستاردىڭ ىشىندە ءار سالانىڭ عالىمدارى جەتەرلىك. سولاردىڭ ىشىندە تاريحشى زاردىحان قينايات ۇلى، تاريحشى، قىتايتانۋشى ءنابيجان مۇحامەتحان ۇلى، قىتايتانۋشى دۇكەن ءماسىمحان ۇلى، جاپونيادا ۇزاق جىل عىلىممەن اينالىسقان، مەديسينا سالاسى بويىنشا دوكتورلىق قورعاعان ۋاتقان ءسايپىل ۇلى، ءدىنتانۋشى مۇرتازا بۇلۇتاي، تاريحشى تۇرسىنحان زاكەن ۇلى، تاريحشى جانىمحان وشان ۇلى، ودان وزگە جاراتىلىستىق عىلىمدار سالاسىندا دوكتورلىعىن ەۋروپا، اقش، جۇڭگو ەلدەرىندە قورعاعان كوپتەگەن عالىمدار بار.

ايتالىق، بەلگىلى ساياساتكەر، قوعام قايراتكەرى، تاريحشى قينايات ۇلى موڭعوليا ەلىنە وتە سىيلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. موڭعوليا پرەمەر-مينيسترىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان ول سول جىلدارى وسى ەلدىڭ جاڭا اتا زاڭىن جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قىزمەت ەتكەن. ەلگە كەلگەن سوڭ ۇزاق جىل ءا.مارعۇلان اتىنداعى تاريح ينستيتۋتىندا عىلىمي جۇمىسپەن اينالىسىپ كەلەدى.

زاردىحان قينايات ۇلى - (1940 جىلى تۋعان، موڭعوليا، قوبدا اۋدانى) – عالىم، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى (1987)، پروفەسسور (1991). موڭعوليا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن، ماسكەۋ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىن بىتىرگەن. 1975 – 87 جىلدارى موڭعوليا كاسىپوداعى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، 1990 – 92 جىلدارى موڭعوليا ۇكىمەتى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى جانە موڭعوليا پارلامەنتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن اتقارعان. موڭعوليانىڭ جاڭا كونستيتۋسياسىن جانە سول ەلدە جۇرگىزىلگەن ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى. 1994 جىلى قازاقستانعا قونىس اۋدارعان. عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ۇلتتانۋ جانە ۇلتارالىق قاتىناستار ماسەلەسىنە ارنالعان.

ارىستان قاجى شادەت ۇلى

ارىستان شادەت ۇلى زۋقا باتىردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى بولىپ سانالادى. 1936 جىلى شىعىس تۇركىستاندا تۋعان. سودان اكەسى شادەت زۋحا ۇلى باركولگە كوشىپ بارىپ، ول جەردە تاعى ون جىل تۇرعان. 1937 جىلى ءسابي ارىستان قورجىندا بىرگە كەتكەن 18 مىڭ قازاق قىتايدان قاشىپ، ىشكى ولكەدەگى شىڭحاي دەگەن جەرگە، دۇڭگەندەردىڭ ورتاسىنا بارعان. ءبىراق ولارمەن دە سوعىسىپ، اقىرى قازاقتار تيبەت ارقىلى ءۇندىستان، پاكىستان اسىپ، كوپ ازاپ-قيىندىق كورىپ ءجۇرىپ 1953 جىلى تۇركياعا باردى. ارىستان 1966 جىلى ەۋروپاعا باردى، گەرمانيادا باتىس بەرليندە تۇردى. 38 جىل بويى حالىقارالىق پوشتادا جۇمىس ىستەپ، 1995 جىلى زەينەتكە شىققان سوڭ اتامەكەن - قازاقستانعا قونىس اۋداردى.

ارىستان قاجى شادەت ۇلى بۇگىندە الماتى وبلىسى، قاراساي باتىر اۋدانىنىڭ رايىمبەك اۋىلىندا تۇرادى. بيىل جاسى 80-گە شىققان اقساقالدىڭ ءوز ايتۋىنشا، ول 60 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى «قاراجورعانى» بيلەپ كەلەدى ەكەن.

اسقار جاكۋلين

ونىڭ ەكى تەگى دە قاراكوك بولعان. ءوزىنىڭ اتاسى ­جاكۋلا كۇشىك ۇلى 1885 جىلى ومبىداعى فەلدشەرلىك تەحنيكۋمدى بىتىرگەن. سول زامانداعى پاتشا ارمياسىنىڭ اسكەري دارىگەرى بولعان. 1909 جىلى سول كەزدەگى پروجيەۆسكيي (قىرعىز جەرىندە) گۋبەرنياسىنىڭ حاتشىسى دەڭگەيىمەن قىزمەتتەن بوساپ، تۋعان جەرى - اقسۋاتقا قايتقان. 20 جىلدارى الاش قوزعالىسىمەن نيەتتەس، تىلەكتەس بولعانى ءۇشىن قۋدالانىپ، اقىرى بالالارىن-اۋىلىن الىپ، قارۋلى قارسىلىقپەن شاۋەشەككە وتكەن كىسى. 1933 جىلى شاۋەشەكتە بەلگىسىز جاعدايدا وققا ۇشقان. جاكۋلانىڭ ءىنىسى - ءابىلماجىن دە 1912-1917 جج. ۆارشاۆا مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىن بىتىرگەن كىسى. 1936 جىلى الاششىل "حالىق جاۋى" رەتىندە اتىلعان.

اسقاردىڭ ناعاشى تەگى دە قۋ داۋىستى قۇتتىباي بي، بايعارا بي، اقتايلاق بي بولىپ، ابىلايحان زامانىنان باستاۋ الاتىن ايگىلى تۇلعالاردان كەلەدى.(قۇتتىباي مەن اقتايلاق 1761 جانە 1773 جىلدارى قازاق حاندىعىنىڭ ەلشىسى رەتىندە پەكينگە بارىپ، چين يمپەراتورىمەن كەلىسسوز جۇرگىزگەن كىسىلەر) ال اسقاردىڭ اكەسى ءانۋار، ونىڭ اعاسى ­ماعاۋيا قىتايداعى ءۇش ايماق ۇكىمەتىنىڭ بەلدى كادرلارى بولعان، ول جاقتا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلاردا ەكەۋى ەكى ايماققا باسشى بولعان ادامدار. ال اناسى - ءباتيما جاكۋلينا دا ءوز عۇمىرىندا ۇلكەن لاۋازىمدى قىزمەتكە جەتكەن جازۋشى، شەشەن ءتىلدى اسا تاربيەلى، بەدەلدى ادام بولعان.

اسقار ءوزى قىتايدا تۋىپ-وسكەن، ءبىراز جىل گەرمانيادا تۇردى. كەيىن قىتايعا قايتا كەلىپ، پەكيندە ۇلكەن جەكە مەنشىك قۇرىلىس كومپانياسىن قۇرىپ، ءىرى عيماراتتار تۇرعىزدى. باي بولدى، ۇيلەندى. سويتە تۇرا ءسابيلى بولار ساتتەرىندە پەكيندى، بايلىقتى ءبارىن تاستاپ، جارى جاينانى جەتەلەپ، تاۋەلسىز قازاقستانعا - الماتىعا ءبىرجولاتا ورالدى. ونىمەن سۇحباتتاس، سىرلاس بولعان ازاماتتار ونىڭ سونشاما تەرەڭ ءبىلىمدى ەكەنىن، ەلىنە، ۇلتىنا، ۇلتتىق مەملەكەتىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى شەكسىز ەكەنىن، جانە ونىڭ بيىك مادەنيەتتى ءارى جايساڭ ازامات ەكەنىن بىلەدى. ول اتىمتاي جومارت،­ ۇلكەن مەسەنات ەدى، ءارى كەرەمەت ىسكەر ۇيىمداستىرۋشى ەدى. قازاقستانعا كەلگەننەن كەيىن، ول "اساي" دەگەن كومپانيا قۇرىپ،­ ونى بيىك قارجىلىق مەكەمەگە اينالدىردى. جاكۋلين ۇزاققا سوزىلعان ناۋقاستان 2016 جىلى 2 اقپان كۇنى جۇڭگو استاناسى بەيجىڭدە ماڭگىلىك ساپارعا اتتاندى.

ەرمۇرات زەيىپحان

تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا ەلگە ورالعانداردىڭ ىشىندە بەلگىلى ءانشى، كومپوزيتور، اكتەر، اقىن-جازۋشى ەرمۇرات زەيىپحان بار بولاتىن. زەيىپحان - 1966 جىلى دۇنيەگە كەلگەن بىرەگەي تالانت يەسى، سول جاقتا ورتا مەكتەپتى، ونەر ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، 1991 جىلى ارنايى وقۋ باعدارلاماسىمەن اتامەكەنگە ورالعان. 1993 جىلى وتكەن رەسپۋبليكالىق «ۇكىلى ءۇمىت» بايقاۋىندا ءىى ورىن يەلەنەدى.

ونىڭ جۇلدىزدى ءساتى سول كەزدەن باستالادى. جۇڭگو مەن قازاقستاننىڭ ارنايى وقۋ باعدارلاماسىمەن كەلگەن جاستاردىڭ دەنى كەرى قايتقاندا، ەرمۇرات باستاعان بىرنەشە تالانت اتامەكەندە قالۋعا نيەت بىلدىرەدى. ول وسى كەزدە بۇكىل قازاق جاتقا ايتاتىن «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى» ءانىن جازادى.

ەرمۇرات زەيىپحان – 1966 جىلى قىتايدىڭ ىلە ايماعى كۇنەس اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1991 جىلى كۇزدە الماتىعا كەلىپ، ت. جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىنان ءبىلىم الادى. ول م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترىندا، اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا، قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ انسامبلىندە قىزمەت ەتتى.

«سىبىزعى سارىنى» اتتى پروزالىق جيناعى، «وزىڭە ارنادىم»، «بۇ دۇنيە»، «ءۇشبۋرىل» سەكىلدى پوەزيالىق جيناقتارى جارىق كورگەن. ءارتۇرلى ءان، ونەر بايقاۋلارىنىڭ جەڭىمپازى. ق ر مادەنيەت قايراتكەرى.

ەرمۇرات زەيىپحان – «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنىنەن» بولەك 100-گە جۋىق ءاننىڭ اۆتورى. ونىڭ «كۇنەس-اي»، «جايلاۋىم – ءانىم»، «دۇنيەعاپىل»، «ادۋىنگەر»، «ەكى دۇنيەدە جالعىزىم»، «ايتۇرىك-ارۋ»، «جانار قىز» سەكىلدى اندەرى كۇللى قازاققا تانىمال.

ءوزىنىڭ ونەرىمەن دە، بولمىسىمەن دە جۇرتشىلىقتى ءتانتى ەتىپ، ەلگە ەرتە تانىلعان ەرمۇرات زەيىپحان ۇلى 2011 جىلى بەيمەزەت باقيلىق بولدى.

الماس احمەتبەك ۇلى

اتامەكەنگە دەگەن ىستىق ساعىنىش پەن بويداعى ەلجاندىلىقتان تۋعان «كوكتۋدىڭ جەلبىرەگەنى» ءاننىڭ ءسوزىن جازعان اقىن الماس احمەتبەك ۇلى.

الماس احمەتبەك ۇلى – 1961 جىلى قحر، تارباعاتاي ايماعىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1982  ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن ءتامامداعان. 1982-1992 جىلدار ارالىعىندا شاۋەشەك قالاسىندا شىعارىلاتىن «تارباعاتاي» ادەبي جۋرنالىنىڭ رەداكتورى بولىپ قىزمەت اتقارىپ، 1993 جىلى تاريحي وتانىنا ورالدى.

1993-1995 جىلدارى «جاس الاش» گازەتىندە ءتىلشى، 1996-2006 جىلدارى ءال-فارابي اتىنداعى قۇۋ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە اعا-وقىتۋشى بولىپ قىزمەت اتقارعان.

1997 جىلى ق ر پارلامەنت ماجىلىسىندە باسپا ءسوز قىزمەتكەرى بولىپ جۇمىس ىستەگەن.

الماس احمەتبەك ۇلى ادەبي شىعارمالارىنىڭ نەگىزىن قازاقستان پاتريوتيزمىنە ارنايدى. ق ر مادەنيەت قايراتكەرى.

مايرا مۇحامەد قىزى

مايرا مۇحامەد قىزىنىڭ ەسىمى اتالسا، تانىمايتىن قازاق جوق. ول – قازاق ءان ونەرىن الەمگە تانىتقان ساناۋلى انشىلەردىڭ ءبىرى. وپەرا ءانشىسى، داۋسى كەڭ دياپازوندى، بىرەگەي تەنور يەسىن ەۋروپا جۇرتشىلىعى فرانسيانىڭ الەمگە ايگىلى «گراند وپەرا» ساحناسىندا شىرقاعان اندەرىمەن تانىدى.

مايرا مۇحامەد قىزى – 1965 جىلى جۇڭگو ىلە ايماعى قۇلجا قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاقتىڭ الەمگە تانىمال وپەرا ءانشىسى. پاريجدەگى «گراند وپەرادا» قازاقستاننىڭ اتىنان ونەر كورسەتكەن تۇڭعىش ءارى ازىرگە جالعىز وپەرا جۇلدىزى. مايرا مۇحامەد قىزى بەيجىڭ ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۋزىكا فاكۋلتەتىن (دجوۋ بەن چين سىنىبى) جانە بەيجىڭ كونسەرۆاتورياسىن (گو شۋ دجەن سىنىبى) بىتىرگەن. 1994 جىلى قازاقستانعا ءبىرجولاتا ورالعان. الماتىدا قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسىندا (پروفەسسور ن.ا. ءشاريپوۆتىڭ سىنىبى) ستاجيروۆكادان وتكەن.

اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا ءانشى رەتىندە كوپتەگەن رولدەردى سومداعان.

مايرانىڭ تەاترداعى رەپەرتۋارىندا برۋسيلوۆسكييدىڭ وپەراسىنداعى جىبەك، جۇبانوۆ پەن ءحاميديدىڭ «اباي» وپەراسىنداعى اجار، ۆەرديدىڭ «تراۆياتاسىنداعى» ۆيولەتتا، «ريگولەتتوداعى» دجيلدا، بيزەنىڭ «كارمەن» وپەراسىنداعى ميكاەلا، دونيسەتتيدىڭ «ليۋچيا دي لاممەرمۋردەگى» ليۋچيا، گۋنونىڭ «فاۋستىنداعى» مارگاريتا، ءپۋچچينيدىڭ «تۋراندوت» وپەراسىنداعى ليۋ جانە باسقا دا پارتيالارى بار.

«مەنىڭ باعىم – قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى. ەگەر قازاقستان تاۋەلسىزدىگى بولماسا، مەنىڭ مۇنداي بيىككە كوتەرىلۋىم نەعايبىل ەدى. بۇل ءۇشىن ءبىرىنشى اللاعا، سودان كەيىن 

عالىم كەن الىبەك

ونىڭ شىن اتى – قاناتجان بايزاق ۇلى. اقش-تا كەن الىبەك نەمەسە كەننەت الىبەك دەگەن اتپەن تانىمال بولعان دارىگەر، عالىم، يممۋنولوگيا جانە ينفەكسيالىق اۋرۋلار مامانى. ول قۇراما شتاتتار وتىنىشىمەن بيولوگيالىق قارۋعا قارسى تۇرا الاتىنداي مەديسينالىق پرەپاراتتى ىزدەستىرۋ جونىندەگى عىلىمي جۇمىسىمەن شۇعىلدانادى. ءسويتىپ، تابىستى ەڭبەگى ءۇشىن اقش-تىڭ ۇكىمەتتىك ماراپاتىنا يە بولادى.

كەن الىبەك –  2000-2006 جىلدار ارالىعىندا BBCء-دىڭ شەشىمى بويىنشا ەڭ ۇلى تاريحي تۇلعالار تىزىمىنە ەندى. امەريكاداعى دجوردج مەيسون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، اقش بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىگى ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ باسقارۋشىسى بولدى.

الەمدەگى بيولوگيالىق سوعىس پەن تەرروريزم ءقاۋپىن ازايتقانى ءۇشىن اقش كونگرەسىنىڭ «الەم جەتىستىگىنە اۋقىمدى ۇلەسى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالدى. مىنە، سول كەن الىبەك جيىرما جىل اقش-تا تۇرىپ 2010 جىلى ەلگە قايتا ورالدى. الايدا، مۇنداي شەشىم قابىلداۋ وعان وڭاي بولماعان سياقتى. ەلباسى 2000 جىلداردىڭ باسىندا كاناتجاندى ەلگە شاقىرعان. نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى اشىلادى دەگەندى ەستىپ، قازاقستانعا كەلۋگە بەل بايلاعان. ءقازىر «نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى» اق پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى بولىپ جۇمىس ىستەيدى.

«عالىمداردىڭ سىرتقا كەتۋىنەن قورقۋدىڭ قاجەتى جوق، كەتكەن ادام قايتىپ ورالاتىنى زاڭدىلىق. مەن قازاقستاننان كەتكەنىممەن، ءوز وتانىمدى ەشقاشان ۇمىتقان ەمەسپىن. مەنىڭ ايەلىم امەريكالىق بولعانىمەن، مەن ءوز ءتۇپ تامىرىمنىڭ قازاقستاندا ەكەنىن جاقسى بىلەمىن»، – دەيدى ول.

بۇگىندە 110 عىلىمي ماقالا مەن 11 عىلىمي كىتاپتىڭ اۆتورى سانالاتىن قاناتجان الىبەكوۆ جايلى شىتىرمان وقيعالى رومان جازۋعا بولار ەدى.

قانات يسلام

الەمگە تانىمال بوكسشى قانات يسلامنىڭ لاقاپ اتى – «قازاق». بەيجىڭ وليمپياداسىنا جۇڭگو قۇراماسىنىڭ اتىنان قاتىسىپ، قولا جۇلدەگە يە بولعان قانات يسلام كوپ وتپەي ەلگە ورالعان.

وسىدان 4 جىل بۇرىن اقش-قا كاسىپقوي بوكس ۇيىمداستىراتىن كومپانيالاردىڭ بىرىمەن كەلىسىمگە كەلىپ، الىسقا اتتانعان بوكسشىنىڭ جەتىستىكتەرى از ەمەس. ءقازىر كاسىپقوي بوكستان بىرنەشە سەريا بويىنشا جەڭىمپازدار قاتارىندا. 22 كەزدەسۋ وتكىزىپ، بارىندە جەڭىسكە جەتكەن ونىڭ جۇلدىزدى شاعى الدا دەگەن بولجام جاسايدى سپورت ماماندارى.

قانات يسلام – 1984 جىلى قىتايدىڭ ىلە–قازاق اۆتونوميالى وبلىسى التاي ايماعىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاقتىڭ داڭقتى بوكسشىسى، ول 29 قازاندا الماتىدا وتكەن جەكپە-جەگىندە اللوتەيدى جەڭگەننەن سوڭ WBC (الەمدىك بوكس كەڭەسى) رەيتينگىندە ۇزدىك ۇشتىككە ەندى. بۇل رەيتينگ قانات يسلامعا كەز كەلگەن ۋاقىتتا الەم چەمپيونى اتاعىن تالاسۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. جەڭىسكە جەتكەن قانات يسلام سۋپەر ورتا سالماقتا (69 كگ رەد) WBO (الەمدىك بوكس ۇيىمى) تۇجىرىمى بويىنشا قۇرلىقارالىق چەمپيون جانە ءىBO (حالىقارالىق بوكس ۇيىمى) تۇجىرىمى بويىنشا حالىقارالىق چەمپيون اتاعىن الدى. ال WBA Fedelatءىn نۇسقاسى بويىنشا امەريكا ايماعى چەمپيونى اتاعىن قورعاپ قالدى.

اۋەسقوي بوكسشى رەتىندە جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق قۇراما كومانداسىنىڭ قۇرامىندا بەيجىڭ وليمپياداسىنىڭ قولا جۇلدەگەرى، چيكاگودا وتكەن الەم چەمپيوناتىنىڭ (2007) جانە ازيا ويىندارىنىڭ (2006) قولا جۇلدەگەرى. قىتايدىڭ 10 دۇركىن چەمپيونى.

«مەنىڭ ارمانىم – سپورتپەن اقشا تابۋ ەمەس، قازاقتىڭ اتىن الەمگە تانىتۋ. مەن قازاقستاننان وزگە ەلدە ءومىر سۇرە المايمىن. ءوزىمدى تەك وتانىمدا عانا ەركىن سەزىنەمىن. شەتەلگە كەتكەن سايىن وسى بايتاق دالامدى ساعىنامىن»، – دەيدى قانات.

ماقسات ءابدىقادىر

ماقسات ءابدىقادىر 1968 جىلى 15 اقپاندا قىتايدا ومىرگە كەلگەن. شىڭجاڭ مەديسينالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى. اتاجۇرتقا كەلگەن سوڭ ءوزى اشقان  «MAKSAT Meد» مەديسينالىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى. جوعارى ساناتتى دارىگەر. مەديسينا عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى. «قازاق مەديسينالىق قوعامى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى. بىرنەشە عىلىمي-زەرتتەۋ ماقالالارىنىڭ، مەديسينالىق ەڭبەكتەردىڭ، سونىڭ ىشىندە «قازاق مەديسيناسى» 2015 جىلى «مەرەي» باسپاسىندا جارىق كورگەن عىلىمي ەڭبەكتىڭ اۆتورى.

دۇكەن ءماسىمحان

دۇكەن ءماسىمحان ۇلى - 1963 جىلى جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شىڭجاڭ ولكەسىنە قاراستى تەكەس اۋدانىنىڭ شيلوزەك اۋلىندا تۋعان. 1987 جىلى پەكيندەگى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىن اۋدارماشى-فيلولوگ ماماندىعى بويىنشا تامامداعان. 1987 — 1993 جىلدارى ءۇرىمشى قالاسىنداعى سۋار گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ ادەبيەت ينستيتۋتىندا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ ىستەدى. 1993 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن اتامەكەنگە كەلگەن. قىتايتانۋشى عالىم ءال-فارابي اتىنداعى قاز ۇۋدىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىندە قيىر شىعىس ەلدەرى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان. 2002-2009 جىلدارى استانا قالاسىنداعى ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. 2010 جىلدان اتالعان وقۋ ورنىنداعى جۇڭگو ءتىلى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى (2013ج.).

د.ءماسىمحانۇلىنا ادەبيەت پەن عىلىمداعى، اۋدارماداعى ەلەۋلى ەڭبەكتەرى ءۇشىن بۇكىلقىتايلىق جاستار سىيلىعى (قحر، 199 0ج.)، قحر جازۋشىلار وداعىنىڭ "تىڭ تالانت" سىيلىعى (قحر، 1992 ج.) بەرىلدى. ق ر پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە 10 جىل» جانە «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە 20 جىل» مەدالدارىنا يە بولدى. 2010 جىلى "ق ر جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ۇزدىك وقىتۋشىسى" گرانتىن يەلەندى. 2012 جىلى جۇڭگو جازۋشىسى لۋ ءشۇننىڭ «پوۆەست جانە اڭگىمەلەرىنىڭ» اۋدارماسى ءۇشىن حالىقارالىق "الاش" ادەبيەت سىيلىعىنا يە بولدى. قازاقستان مەن قحر ەلدەرى قارىم-قاتىناسىنداعى گۋمانيتارلىق، رۋحاني سالاعا سىڭىرگەن ەلەۋلى ەڭبەگى ءۇشىن 2012 جىلى شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ "جىبەك جولى: گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق" سىيلىعىنىڭ (التىن مەدال) يەگەرى (2012 ج.). "قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى" قۇرمەتتى اتاعىنىڭ يەگەرى (2013 ج.)

تۇرسىنجان توقاي

تۇرسىنجان توقاي ۇلى 1964 جىلى قحر، شىڭجاڭ ولكەسى، كوركەم كۇنەس اۋدانىنىڭ قارابۋرا اۋىلىندا دۇنيە كەلگەن.

ت. توقاي ۇلى قىتايداعى شىڭجاڭ مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتىنەن (Xءىnjءىang Medءىcal Unءىversءىty) ادام اناتوميا عىلىمىنىڭ اسسيستەنتى جانە دوسەنتى اتاق-دارەجەسىن الادى.  فرانسياداعى روۋىن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (Unءىversty of Rouen) نەيروبيولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورانتى جانە پوستدوكتورانتى اتانادى. گەرمانياداعى روستوك ۋنيۆەرسيتەتىندە (Rostock Unءىversءىty) نيەۆرولوگيا عىلىمىنىڭ باس زەرتتەۋشىسى جانە فيزيولوگيا عىلىمىنىڭ دوسەنتى اتاعىن يەلەنەدى. 2014 جىلدىڭ شىلدە ايىنان باستاپ تۇرسىنجان استانا قالاسىنا ات باسىن بۇردى.  ونداعى ماقسات – ەلگە، ۇلتقا قىزمەت ەتۋ. ارنايى ۇسىنىسپەن نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە شاقىرىلىپ، «ءومىر تۋرالى عىلىمدار ورتالىعىنىڭ» عىلىمي جەتەكشىسى بولىپ تاعايىندالادى.

ت. توقاي ۇلى عىلىم جولىنا 1987 جىلدان باستاپ تۇسەدى. ول شىڭجاڭ مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديسينا فاكۋلتەتىن ءتامامداعان سوڭ، اتالعان  ۋنيۆەرسيتەتتە  اكادەميالىق لاۋازىمعا تاعايىندالادى. سودان باستاپ ول وقىتۋ جانە عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسا باستايدى. اتالعان ۋنيۆەرسيتەتتە Aدام اناتوميا عىلىمىنىڭ اسسيستەنتى جانە كانديدات پروفەسسورى رەتىندە جوعارى مەكتەپتە ساباق وتۋمەن قاتار، بيومەديسينا سالاسىندا بىرنەشە عىلىمي-زەرتتەۋ جوبالارىنا قاتىسادى. 1992 جىلى شانحاي ىى-مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (Shanghaءى ءىى-Medءىcal Unءىversءىty) ءبىر جارىم جىلدىق كاسىبي ماماندىق جەتىلدىرۋ كۋرسىن تاۋىسقان سوڭ، شىڭجاڭ مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتىنە قايتا ورالىپ، اناتوميا عىلىمىنىڭ دوسەنتى رەتىندە 1999 جىلدىڭ قازان ايىندا دەيىن قىزمەت ىستەيدى.

1999 جىلى ت. توقاي ۇلى «جۇڭگو ۇلتتىق ستيپەنديالىق كەڭەسى» (Chءىna Natءىonal Scholarshءىp Councءىl) اتىنداعى گرانتتى جەڭىپ الادى. سول  جىلدىڭ قازان ايىندا “شاقىرىلعان عالىم” (guest scholar) رەتىندە فرانسياعا جىبەرىلىپ، روۋىن قالاسىنداعى فرانسيا ۇلتتىق دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە مەديسينالىق عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ (ءىNSERM) قارماعىنداعى، كلەتكالىق جانە مولەكۋلالىق نەيروەندوكرينولوگيا زەرتحاناسىندا قىزمەت اتقارادى. ول Dr.Tonon جانە Dr. Vaudry قاتارلى الەمگە اتى ءماشھۇر عالىمداردىڭ جەتەكشىلىگىندە ءبىر جىلدىق عىلىمي زەرتتەۋلەر ىستەي ءجۇرىپ “بەتا-اميلويدتىڭ جۇلدىزشا نەرۆ كلەتكالارىنان ەندوزەپىندى شىعارۋعا بولعان اسەرى” (l’Effet de beta-amyloءىde sur la productءىon des endozépءىnes par les astrocytes en culture) اتىنداعى عىلىمي جوبامەن نورمانديا ولكەسىنىڭ 3 جىلدىق زەرتتەۋ گرانتىن جەڭىپ الادى. سونداي-اق وسى جوبا جانە قارجىدان پايدالانا وتىرىپ، رۋان ۋنيۆەرسيتەتىندە دوكتورلىق (PhD) ديسسەرتاسياسىن جالعاستىرۋ ورايىنا يە  بولادى.

بۇل ۇلكەن دە كۇردەلى جوباعا قاتىستى زەرتتەۋلەرى ءۇش جارىم  جىلعا جالعاسادى (2001 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان 2004 جىلدىڭ شىلدەسىنە دەيىن). قاجىرلى ەڭبەك پەن تاباندى ءتوزىم ءھام  زەيىندىلىكتىڭ  ناتيجەسىندە 2004 جىلدىڭ قازان ايىندا تۇرسىنجان “بەتا-اميلويدتىڭ جۇلدىزشا نەرۆكلەتكالارىنان ەندوزەپىندى شىعارۋعا بولعان اسەرى: فورميل 1-پەپتيدت رەسەپتورلاردىڭ ءرولى” (l’Effet de beta-amyloءىdes sur la productءىon de endozépءىne par les asrrocytes en culture: la rôle des peptءىdes N-formylés) دەگەن تاقىرىپتا ديسسەرتاسيا قورعاپ، ەڭ جوعارى (summa cum laude) دەگەن باعامەن نەيروبيولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى دارەجەسىن الادى. ديپلومدىق جۇمىستارىنىڭ سوڭعى ايلارىندا، سونداي-اق، 2005 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن، دوكتور ت. توقاي ۇلى روۋىن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىم جانە تەحنولوگيا فاكۋلتەتىندە پراكتيكالىق كومەكشى رەتىندە ستۋدەنتتەرگە بيولوگيا ساباعىن بەرەدى.

2005 جىلدىڭ اياعىندا دوكتور ت. توقاي ۇلى گەرمانيانىڭ فەدەرالدىق ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ (BMBF) ءبىر قوماقتى جوباسىنا قاتىسۋعا ۇسىنىس ەتىلەدى (باس زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى رەتىندە). “د-سەرىن دانەكەرىندەگى سينوپتيكالىق وتكىزگىشتىك  جانە NMDA رەسەپتورعا تاۋەلدى سينوپتيكالىق يكەمدىلىكتىڭ ەستە ساقتاۋ قىزمەتىنە، سونداي-اق نەيروگيالىق اۋىرلاردا كەزدەسەتىن تانىمدىق قابىلەتىنىڭ تومەندەۋىنە بولعان اسەرى” (The role of D–serءىne-medءىated synaptءىc transmءىssءىon and NMDA receptor-dependent synaptءىc plastءىcءىty ءىn the memory functءىon and cognءىtءىve ءىmpaءىrment ءىn neurologءىcal dءىseases) دەپ اتالاتىن بۇل ۇلكەن جوبا روستوك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى وسar-Langendorff فيزيولوگيا ينستيتۋتىندا شامامەن 3 جىلعا جالعاسادى. سول جىلداردا  تۇرسىنجان،  تەك ءبىر جوبامەن عانا شەكتەلىپ قالماستان، باسقا دا بىرنەشە عىلىمي-زەرتتەۋ جوبالارعا قاتىسۋعا جانە جەتەكشىلىك ەتۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى. 2009- 2010 ج.ج ول ۋنيۆەرسيتەتتىك 2 عىلىمي گرانتتى (FORUN) جەڭىپ الادى.

2009 جىلى، دوكتور توقاي ءوزىنىڭ ەلەۋلى عىلىمي ەڭبەكتەرىمەن جانە جەتىستىكتەرىمەن   روستوك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇراقتى قىزمەتكەرى تاعايىندالادى. سودان بەرى ول وسar-Langendorff فيزيولوگيا ينستيتۋتىندا كانديدات پروفەسسور بولىپ وقىتۋ جۇمىستارىمەن اينالىسادى. 2011 جىلى ول گەرمانيادا «ROS جانە قارتايۋ ديناميكاسى. ميتوحوندرياالىق كوپ-گەندىك، كوپ-ورگاندىق زەرتتەۋ ءتاسىلى” (Reactءىve Oxygen Specءىes (ROS) and the Dynamءىcs of Ageءىng. A Mءىtochondrءىal Multءى-gene، Multءى- organ Approach) اتتى تاعى ءبىر ۇلكەن (BMBF) جوباعا قاتىسادى.

قىسقارتىپ ايتار بولساق، دوكتور تۇرسىنجان توقاي ۇلى وزىنە اكادەميالىق جۇمىس تاجىريبەلەرىن جيناقتاۋ ءۇشىن ازيا جانە ەۋروپا ەلدەرىندەگى (جۇڭگو، فرانسيا جانە گەرمانيا) اكادەميالىق ورتالىقتاردا 27 جىل عىلىمي ەڭبەك ەتىپ، بيومەديسينالىق وقىتۋ جانە زەرتتەۋلەردە ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىپ، عىلىمنىڭ العا باسۋىنا ءبىر كىسىلىك ۇلەسىن قوستى. ول قىتايدا 4 وقۋلىق كىتاپ جازىپ-قۇراستىرۋعا قاتىسقان.  الەمگە تانىمال عىلىمي جۋرنالداردا اعىلشىن تىلىندە 27 عىلىمي ماقالا (ءىmpact fator: 63،8؛ Google hء-ىndex 7)، جۇڭگو ۇلتتىق جۋرنالدارىندا جۇڭگو، ۇيعىر جانە قازاق تىلدەرىندە 8 عىلىمي ماقالا، حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنسيالاردا اعىلشىن، فرانسۋز، نەمىس جانە جۇڭگو تىلدەرىندە 35 ماقالا (ابستراكت فورماسىندا) جاريالاعان. ول جۇڭگو جانە ەۋروپاداعى ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءوزىنىڭ تىلدىك جانە كاسىپتىك دارىندىلىق جانە ەرەكشەلىگىنەن پايدالانا وتىرىپ، جۇڭگو، ۇيعىر، قازاق، اعىلشىن، فرانسۋز جانە نەمىس تىلدەرىندە ستۋدەنتتەرگە جانە كۋرسانتتارعا اناتوميا، فيزيولوگيا جانە نيەۆرولوگيا تۋرالى دارىستەر بەرەدى. ت. توقاي ۇلى بۇگىنگى تاڭدا  حالىقارالىق 2 عىلىمي جۋرنالدىڭ ساراپشىسى (Neuroscءىence Letter جانە Journal of Developmental Neurscءىence)، 3 عىلىمي قوعامنىڭ مۇشەسى  جانە 3 عىلىمي سىيلىقتىڭ يەگەرى.

باقىت سارسەكبايەۆ

باقىت ءابدىراحمان ۇلى سارسەكبايەۆ (29 قاراشا، 1981 جىل، وزبەكستان) - بوكسى حالىقارالىق سپورت شەبەرى، بارىس وردەنىنىڭ يەگەرى (2008)، جارتىلاي ورتاشا سالماق پەن ءبىرىنشى جارتىلاي ورتاشا سالماقتا اۋەسقوي بوكستان وليمپيادا ويىندارىنىڭ چەمپيونى (2008)، ازيا ويىندارىنىڭ چەمپيونى (2006).

2004 جىلعى وليمپيادا ويىندارىنان كەيىن وزبەكستاننان اتاقونىسىنا كوشىپ كەلگەن باقىت قازاقستاندا 69 كيلوگرامم سالماقتا وزىنە تەڭ كەلەر بوكسشى جوق ەكەنىن دالەلدەپ بەردى. باقىت سارسەكباي قازاقستانعا كەلمەس بۇرىن وزبەكستاننىڭ 69 كيلوگرامم سالماقتاعى ءنومىرى ءبىرىنشى بوكسشىسى بولعان. ءبىراق، وزبەك اعايىندارىمىزدىڭ ءدال افينى وليمپياداسى قارساڭىندا قازاق باقىت سارسەكبايدان گورى وزبەك ديلشود ماحمۋدوۆقا كوبىرەك بۇيرەكتەرى بۇرىپ كەتكەنى جونىندە باسپا ءسوز بەتتەرىندە جازىلدى دا.

باقىت وليمپيادا ويىندارىن وتە جوعارى دەڭگەيدە وتكىزدى. العاشقى جەكپە-جەكتە كانادا بوكسشىسىن تاس-تالقان ەتىپ ۇتقان باقىتقا مولدوۆالىق بوكسشى دا قارسى كەلە المادى. شيرەك فينالدا باقىت سارسەكباي ءوزىنىڭ ەجەلگى قارسىلاسى ديلشود ماحمۋدوۆتى جەڭدى. جارتىلاي فينالدا كەزدەسكەن كارىس بوكسشىسى دا باقىتتىڭ مىقتىلىعىن مويىندادى. اقتىق ايقاستا بۇكىل كۋبا حالقىنىڭ ءۇمىت ارتقان بوكسشىسى كارلوس سۋراەستى ويناپ ءجۇرىپ ۇتتى.

باقىتتىڭ بۇعان دەيىن دە تالاي جارىستا باعى جانعانىن جانكۇيەرلەر جاقسى بىلەدى. ازيا قۇرلىعىندا ەكى دۇركىن چەمپيون اتانعان باقىت بىلتىر چيكاگودا وتكەن الەم بىرىنشىلىگىندە بەسىنشى ورىنعا تابان تىرەگەن-دى. 2006 جىلى دوحادا جالاۋى كوتەرىلگەن ازيا ويىندارىندا بوكسشىلارىمىزدىڭ جەڭىپ العانى جالعىز التىن مەدال بولسا، سول جالعىز التىننىڭ يەسى دە وسى باقىت سارسەكباي بولدى.

شۇعىلا ساپارعالي قىزى

شۇعىلا ساپارعالي قىزى – 1971 جىلى جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بەسىنشى سىنىپتا بەجىن  قالاسىنا حورەوگرافيالىق مەكتەپكە قابىلدانادى.

ول 1991 جىلى بەيجىڭدە جۇڭگو قارۋلى ساقشى ءبولىمى ءان-بي انسامبلىنە قابىلدانىپ، كورەيا، يتاليا مەملەكەتتەرى مەن گونكونگ اۋداندارىندا ونەر كورسەتەدى. 1992 – 1995 جىلدارى جۇڭگو ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حالىق ءبيى فاكۋلتەتىندە ءبىلىم الادى. 2000 جىلى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ «ونەرلى قانداستارىمىز قازاقستانعا دا كەرەك!» – دەگەنىنەن كەيىن ەلگە ورالىپ، كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى ۇلتتىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ بالەتمەيستەرى، «ۇلان» پرەزيدەنتتىك وركەسترىنىڭ ءبيشىسى اتانادى.

شۇعىلانىڭ ءوزى بولسا ءاردايىم ونەر ءۇشىن قاعىلەزدىك، ىزدەنىمپازدىق كەرەك ەكەنىن ايتادى.

«مەن ونەردى ءوزىمنىڭ ءومىرىم دەپ ءبىلدىم. ومىرىمدەگى ءتۇرلى قيىنشىلىقتار مەنىڭ ونەرگە ماحابباتىمدى بوساڭسىتا العان جوق، كەرىسىنشە، قاسقايىپ قارسى تۇرۋعا ۇمتىلدىم. قايدا جۇرسەم دە قيمىل مەن جاراسىمدىلىق ىزدەيمىن. كۇللى دۇنيە ءريتمدى، رەتتى، مۋزىكاعا تولى قوزعالىستاردان قۇرالاتىنىنا يمانداي سەنەمىن»، – دەيدى.

ول ءقازىر ءوزىنىڭ جەكە ونەر ورداسىن اشىپ، شاكىرتتەر تاربيەلەپ ءجۇر. ونەرتانۋشىلار شۇعىلا قازاق ءبيىنىڭ جاڭا بەدەرىن قالىپتاستىردى دەپ باعالايدى. ونىڭ بي الەمىندەگى ورنى مەن ۇلەسى ولشەۋسىز دەيتىندەردىڭ قاراسى مول. ول تۋرالى بىرنەشە دەرەكتى فيلم تۇسىرىلگەن.

داۋلەتكەرەي كاپ ۇلى

داۋلەتكەرەي كاپ ۇلى (09.08.1977 جىلى تۋعان، موڭعوليا، بايان ولگيي ايماعى باينۇر سۇمىنى) - ايتىسكەر اقىن. 1992 جىلى قازاقستانعا قونىس اۋدارعان. كاپ ۇلىنىڭ اناسى ەگەۋحان بەلگىلى ايتىس اقىنى. قازۇۋ-دى (1999)، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيستراتۋراسىن (2002) بىتىرگەن. 2002 جىلدان سول ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتۋشى. ءار جىلدارى وتكىزىلگەن ايتىستاردىڭ باس جۇلدەگەرى. 2000 جىلعى حالىقارالىق "شابىت" فەستيۆالىندە جازبا پوەزيا ءمۇشايراسىنىڭ، 2002 جىلعى "جۇلدىز" جۋرنالى جاريالاعان جازبا اقىندار ءمۇشايراسىنىڭ باس جۇلدەگەرى. مەملەكەتتىك "دارىن" جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى (2004).

داۋلەتكەرەي كاپ ۇلى ايتىس ونەرىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقان، قازاق فولكلورى مەن ەتنوگرافياسىن بەس ساۋساقتاي بىلەتىن جاس بۋىن وكىلى.

***

ايتا كەتسەك، ءبىز شەتەلدەگى قازاقتار اراسىنان اتاجۇرتىنا كەلىپ ەڭبەك ەتكەن كىسىلەر تەك وسىلار دەۋدەن اۋلاقپىز. وزدەرى تۋعان مەملەكەتتە دە ۇلكەن قىزمەتتەر اتقارعان شەنەۋنىكتەر، ءىرى ساۋدالار جاساعان قالتالىلار، ايتىس پەن ءان ونەرىنە وزىندىك قولتاڭباسىن قالدىرعان ونەرلى ادامدار ەلدە جەتەرلىك. ولاردىڭ ءبارىن سانامالاساق كوپ ەكەنىن ءسىز دە ءبىلىپ وتىرسىز قۇرمەتتى وقىرمان!

2011 جىلعى ساناق بويىنشا، سىرتتان كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا 75 عىلىم دوكتورى بار. 213 عىلىم كانديداتى، 1600 شىعارماشىلىق قىزمەتكەرى، 12،5 مىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، 7 مىڭ مەديسينا سالاسى ماماندارى بار. سونداي-اق 40777 جوعارى ءبىلىم يەلەرى، 2509 اياقتاماعان جوعارى ءبىلىم يەلەرى بار. ءارى ورالمانداردىڭ 93600ء-ى ورتا ءبىلىم يەلەرى. قارۋلى كۇشتەر قاتارىنداقىزمەت اتقارىپ جۇرگەندەرى قانشاما؟ اتاجۇرتىن اڭساپ، قيىردا جانارى مولدىرەپ جۇرگەن قازاقتىڭ اتامەكەنگە بەت العان كوشى توقتاماق ەمەس. شەتتەگى قازاق ەلىنە كەلىپ ەڭبەك ەتە بەرمەك.