شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ تۇپ-توركىنى مەن قارا شاڭىراعى – قازاق ادەبيەتى دەسەك تە، سالىستىرمالى ايتقاندا ولاردىڭ ءوزارا ساباقتاستىعى دا بار.

ەجەلگى تۇركى جەرىنىڭ ءبىر بولىگى بولعان التاي، تارباعاتاي، ىلە تاۋلارىنىڭ باۋرايىن جايلاعان قازاقتار ادەبيەتى بىر-بىرىمەن تامىرلاسىپ، تاعدىرلاسىپ جاتتى.

سونىڭ ىشىندە كۇللى قازاق ادەبيەتىنە ورتاق بەلگىلى تۇلعالار دا شوقتىقتى كورىندى. ايتالىق، قازان توڭكەرىسىنىڭ جانە كەڭەستىك ۇجىمداستىرۋ كەزەڭدەرىنىڭ الدى-ارتىندا جۇڭگو اسقان ج.شايحىسلام، ءا.نايمانباي ۇلى، ا. اپاشباي ۇلى، ت.ب. اقىندار مەن شىنجاڭ توپىراعىندا ءوسىپ ونگەن  ت.بوجەك ۇلى، ش.كومەك ۇلى، ا.ءۇلىمجى ۇلى، ك.مارالباي ۇلى، ت.جولدى ۇلى، ا.تاتاناي ۇلى، ن.مىڭجاني، ق. شابدان ۇلى، ر.اپشە ۇلى، ق.قوزىبايەۆ، م.رازدان ۇلى، ت.ب. اقىن-جازۋشىلار باستاعان ادەبي قاۋىم جۇڭگو ەلىندەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ ورتاق تۇلعالارىنا اينالدى.

شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ قيلى تاعدىرى سالدارىنان اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدەردە شەتەل اسقان قازاقتار دا از بولمادى. ءبىز جالپى قازاقتار ومىرىندەگى قۋعىن-سۇرگىندى ءسوز ەتكەندە كەڭەستىك ساياساتتىڭ قۇرباندارىن كوبىرەك تىلگە تيەك ەتەمىز. شىن مانىندە، شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ باسىندا دا قىتايلىق قۋعىن-سۇرگىندەر وتە كوپ بولدى. بۇگىندە دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە شاشىلىپ، الەمنىڭ قىرىق نەشە ەلىنە شاشىلعان قازاقتاردىڭ، ەڭ كەمىندە وتىز بەس ەلىندەگى قازاقتار ارعى جاعى جۇڭگو ەلىنەن قاشىپ بارعاندار سانالادى.

قىتايدىڭ شىڭجاڭ جاعدايىنان العاندا قازاقتاردىڭ شەتەلگە اسۋىن بىرنەشە كەزەڭدەرمەن كورسەتۋگە بولادى.

ءبىرىنشى كەزەڭ – چيڭ پاتشالىعى (1864-1912) ءداۋىرى.

بۇگىنگى موڭعوليا قازاقتارىنىڭ 60 پايىزى وسى جىلدار ىشىندە قىتايدىڭ التاي ايماعى وڭىرىنەن موڭعوليا جاعىنا اسقاندار ەسەپتەلەدى. بازارقۇل كوبەش باتىر ايتباي ۇلى، شەرۋشى اقتاي، بوزتاي كوبەگەنۇلدارى، قوجامجار (وجەكە) تورە، قاراقاس تىلەۋدى بي باستاعان كوش، تاريحقا «بوكە اۋعان» دەگەن اتپەن قالعان بوكە باتىر جىرعالاڭ ۇلىنىڭ التايدان اۋعان جىلدارى وسى كەزەڭدە بولدى. التايدان اۋىپ ۇرىمجىگە جاقىن وڭىرگە بارىپ، ودان ارى تيبەتكە دەيىن بوستى. تيبەتتە جۇڭگو قۋعىنشىلارى ولگەن بوكەنىڭ باسىن كەسىپ الىپ، توزعان ەلدى شىنجاڭعا قاراي قايتا ايداپ كەلگەندە، ءىشىنارا اۋىلدار تاعى دا موڭعوليا استى.

وسى ءداۋىردىڭ كوركەم ادەبيەتتەگى بەينەسىن شىڭجاڭدىق جازۋشى ءشامىس قۇمار ۇلى «بوكە باتىر» رومانىندا بەينەلەدى.

موڭعوليا جەرىندە تۋىنداعان 1911 جىلعى وزگەرىستەر «جالاما ايداعان»، «ورىكتى كول» وقيعالارى دا وسى ءداۋىردىڭ سوڭعى جىلدارىنان باستاۋ الدى.

اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ قوبدا جەرىنە بارىپ، ۇستازدىق جانە پوشتالىق قىزمەتتەر اتقارىپ، العاشقى رەت قاجىعا بارۋى، «قاجىباياندى» جازۋى وسى جىلدارعا تۋرا كەلەدى.

ەكىنشى كەزەڭ – ياڭ زىڭشين (1912-1928)، جين شۋرىن (1928-1933) ءداۋىرى.

بۇل داۋىردە قىتايداعى پاتشالىقتىڭ قۇلاپ، جاڭا ۇكىمەتتىك بيلىكتىڭ ورناۋى،  قازان توڭكەرىسى، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، كەڭەس قىزىل ۇكىمەتىنىڭ ورناۋى، موڭعوليا جەرىنە ت.رىسقۇلوۆ باستاعان ەكىنشى ينتەرناسيونالدىڭ كەلۋى، «جانتايلاقتىڭ باسىنىڭ الىنۋى»، «زۋقا باتىردىڭ باسىنىڭ الىنۋى»، «ءالىپ شابىلعان» ت.ب. سان ءتۇرلى وقيعالار تۋىنداپ جاتتى.

شىڭجاڭدىق جازۋشى باتىرحان قۇسبەگيننىڭ «زۋقا باتىر» رومانى سول ءداۋىر سۋرەتتەرىنە قۇرىلدى.

جوعارىدا ايتقان بوكە باتىردىڭ ۇلى راباي باستاعان كوش، جانتەكەي اۋىلدارى، سارباس، مولقى، شەرۋشى، ت.ب. رۋدى قامتىعان قازاق كوشتەرى ىلگەرىندى-كەيىندى التاي وڭىرىنەن قوبدا جەرىنە ءوتتى. موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ 20 پايىزى وسى كەزدەگى كوشىپ بارعاندار سانالادى.

ءۇشىنشى كەزەڭ – شىڭ شىساي (1933-1944) ءداۋىرى.

قازاقتىڭ قاندى بالاق سوعىستارىنىڭ كوبى وسى كەزەڭدە تۋدى. «باركول ەلىنىڭ گانسۋ-چيڭحايعا اۋۋى»، «التايداعى وسپان توڭكەرىسى»، «قازاقتاردىڭ گيمالاي اسىپ ۇندىستان-پاكىستانعا ءوتۋى»، موڭعوليا جەرىندەگى «كەنجەبەك ايداعان»، ت.ب. سان ءتۇرلى وقيعالار ورىن الىپ، بۇگىنگى تۇركيا-ەۋروپا قازاقتارىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ العاشقى لەگى وسى كەزدە پايدا بولدى. بۇل كوشتىڭ كۋاگەرى رەتىندە حاليفا التاي «اتاجۇرتتان انادولىعا دەيىن» (انكارا،1981ج)، «ەستەلىكتەرىم» ستامبۋل، 1980 جىل؛ الماتى، 2002 جىل)،، «التايدان اۋعان ەل» (دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى. 2000ج) كىتاپتارىن جازدى.

ءتورتىنشى كەزەڭ – شىعىس تۇركىستان (1944-1949) جانە جاڭا قحر قۇرىلعان  جاڭا (1949) ءداۋىرى.

«شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋى»، «وسپان مەن چويبالساننىڭ كەزدەسۋى»، «ساۋان اۋدانىنىڭ اكىمى قاليبەكتىڭ كوشۋى»، «قۇسايىن، ءسولتانشارىپ تايجىلەردىڭ كوشى»، «وسپان، ءجانىمحانداردىڭ اتىلىپ، ءجانىمحان ۇلى دالەلحانداردىڭ شەتكە قاشۋى»، ت.ب. كوپتەگەن وقيعالار وسى كەزەڭدە تۋىندادى.

شىڭجاڭدىق جازۋشى ءشايسۇلتان قىزىر ۇلىنىڭ «دابىل»، «بۇلاڭ دۇنيە»، «قايقايا شاپقان قاراكەر»، «قايرىلار ما ەكەن قايران ەل» روماندارى سول 1938-1950 جىلدارداعى وقيعالاردى قامتىدى.

جوعارىدا اتالعان قازاق كوشىنىڭ قايراتكەرلەرىنىڭ باستاۋىندا گيمالايدى ەكىنشى رەت اسقان كوش الدىڭعى كوشتىڭ ىزىمەن ۇندىستان-پاكىستانعا جەتىپ، ەكى كوش سوندا قوسىلىپ 1953-1954 جىلدارى تۇركياعا جەتتى. 

بۇل كوش حاقىنداعى ادەبيەتتەردەن – حاسان ورالتاي، «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر»، (الماتى، عىلىم، 1997ج)، ««ەلىم-ايلاپ وتكەن ومىردەن» سوڭ» (تۇكيا ءىزمىر، 2006ج)؛ حىزىربەك عايرەتوللا، «التايداعى قاندى كۇندەر»، (ستامبۇل.،1977ج)، دالەلحان جانالتاي «قيلى زامان قيىن كۇندەر» (دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى. 2000ج). نۇرعوجاي باتىردىڭ ەستەلىكتەرى – «ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى» (الماتى: ساردار، قۇراست: ءابدىۋاقاپ قارا. 2008 جىل)، قۇلانباي قاجى ءنازىر «قيلى جىلدار شەجىرەسى» (الماتى، 2011 جىل)، «قاليبەك حاكىم تۋرالى ەستەلىكتەر»، (قۇراست: ءا.ءىلياس ۇلى، الماتى، «ءبىلىم»، 2009ج)، ءابدۋاقاپ قارا «قازاقتاردىڭ تۇركياعا كوشى» (قوجان ءۋازىر اقساقالدىڭ اۋىزشا دەرەكتەرى، الماتى-2016 «ورحون» باسپا ءۇيى)، ت.ب. شىعارمالار ومىرگە كەلدى.

ءبىز جوعىرىداعى جىلنامالار مەن وقيعالارعا بايلانىستىرا وتىرىپ، شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ تامىرلاس بولۋىنىڭ تاريحي نەگىزدەرىن كورسەتتىك.

ەندى سول تامىرلاستىقتىڭ، ورتاقتىقتىڭ مىسالدارىنا ايالداي كەتەيىك.

قىتايداعى قازاقتاردىڭ ادەبيەتى مەن موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ ادەبيەتىن زەرتتەپ، زەردەلەگەندە ولاردان كوپتەگەن ورتاق تۇلعالاردى تاۋىپ الامىز.

موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋى ءسوز بولعاندا ونىڭ باسىندا اقىت ءۇلىمجى ۇلى تۇرادى.

اقىتتىڭ  «جيھانشا»، «احيرەتبايان»، «سايپىلمۇلىك–جامال» داستاندارىنىڭ قازان باسپاسىندا باسىلعان العاشقى نۇسقالارىنىڭ كوشىرمەلەرى، «اباق كەرەي شەجىرەسى»، «ەر جانىبەك»، «التاي» سياقتى تولعاۋ ولەڭدەرى موڭعوليا قازاقتارى اراسىندا قولجازبا تۇرىندە كەڭىنەن تاراعان. ا.ءۇلىمجى ۇلى  باستاعان 30-دان استام حالىق اقىندارىنىڭ شىعارمالارى جيناستىرىلىپ، زەرتتەلىپ، ەل يگىلىگىنە اينالعان. ولاردىڭ ىشىندە شىڭجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرىنەن تولەباي بوجەك ۇلى(1858-1924)، مەشەل قوجەكە ۇلى (1858-1928)، وتارباي اقىن(1882-1953)، ت.ب.لار كەزدەسەدى.

1955 جىلى موڭعوليادا قازاق قالامگەرلەرى ۇيىرمەسى ورناپ، 1957 جىلى جىلىنا 4 مەزگىل جارىق كورەتىن «جاڭا تالاپ" الماناحى (قازىرگى «شۇعىلا") شىعا باستادى. وسى تۇستاعى كەڭەس وداعى مەن شىڭجاڭ جاعىننىڭ قارىم-قاتىناستارى نەگىزىندە جۇڭگو قازاقتارى مەن موڭعوليا قازاقتارى اراسىندا دا بارىس-كەلىستەر مەن ازداعان كوشى-قون ورىن الدى.

كەيىنگى جىلدارى شىڭجاڭدا جارىق كورگەن رۋلىق شەجىرەلى ەڭبەكتەردە موڭعوليا قازاق ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرى سانالاتاتىن – ا.بابي ۇلى (1897-1973)، ق.مۇقامادي ۇلى – (1923-1964)، ا.جۇماجان ۇلى، د.دىكەي ۇلى، ي.بايباتىر ۇلى، ش.قاتشان ۇلى،  د.قالاۋباي ۇلى، ج.بايىت، ي.جابەن ۇلى، ق.كاپ، م.ەگەۋحان، ا.قاۋيا، ءى.ياكي، ج.كاكەي، ش.زۋقاي، ر.شىناي، ءى.كەڭەس، ق.تويلىباي، ق.بوداۋحان، و.سولداتحان، ج.قۋانعان، م.زۇلكافيل، ب.مۇرات، ءا.داۋلەتحان، ر.زۇرعانباي ۇلى سەكىلدى قالامگەرلەر ەسىمى كەزدەسەدى.

موڭعولياداعى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ كورنەكتى شىعارمالارىنان ەلەۋسىز مۇقامادي ۇلىنىڭ «قوبدا قويناۋىندا»، شابدارباي قاتشان ۇلى «جىراقتا قالعان جىلدار»، ماعاۋيا سۇلتانيا ۇلى «ۇرپاق تاعدىرى»، ءىسلام قابىش ۇلى «ۇرپاعىڭ ۇزىلمەسىن»، جامليحا شال ۇلى «ۇلكەن ءۇي»، قاۋيا ارىسباي ۇلى «جيەكتە»، سەيىتحان ءابىلقاسىم ۇلى «قارا بوران»، سۇلتان تاۋەكەي ۇلى «مۇنار تاۋلار»، «اقىر جانىبەك» روماندارى دا شىڭجاڭ جاعىنا ءار ءتۇرلى جولدارمەن جەتىپ تۇردى. سونىڭ ىشىندە يسلام قابىش ۇلىنىڭ «كەرەيلەر كەرۋەنى» كىتابى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندەگى ادەبيەتتەر تىزىمىنە كىرسە، سۇلتان تاۋەكەي ۇلىنىڭ «مۇنار تاۋلار»، «اقىر جانىبەك» روماندارى جۇڭگو قازاقتارىنىڭ توتە جازۋىندا باسىلىپ تاراتىلدى.

1976 جىلى شەتەلدەگى قازاقتارمەن مادەني بايلانىس ورناتۋ ماقساتىندا قازاقستانداعى «وتان» قوعامىنىڭ جانىنان شىققان «ءبىزدىڭ وتان»، كەيىننەن «شالقار» گازەتى دە شەتەل قازاقتارىنىڭ بىر-بىرىمەن بايلانىستىراتىن كوپىرگە اينالدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن الەمنىڭ ءار شالعايىنان جەتكەن قانداستار اتاجۇرتتا باس قوسىپ، بىر-بىرىمەن سۇحباتتاس، ماجىلىستەس بولاتىن بولدى. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توڭىرەگىندە وتكەن ءىس-شارالار ولاردىڭ باسىن قوسىپ قانا قالماي، ادەبي-مادەني بايلانىستارىنا دا جول اشتى.

ايتالىق، وسى جولداردىڭ اۆتورى كۋا بولعانداي، 2000-2008 جىلدارى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى جانىنان قۇرىلعان «اتاجۇرت» باسپا ورتالىعىنان – د.جانالتايدىڭ «قيلى زامان، قيىن كۇندەر»، ح.التايدىڭ «التايدان اۋعان ەل»، س.جانبولاتوۆتىڭ «ەلجاۋ كۇنبي»، ب.قۇسبەگيننىڭ «زۋقا باتىر»، ج.ءساميت ۇلىنىڭ «قىتايداعى قازاقتار»، ت.جولدى ۇلىنىڭ تاڭدامالىلارى، قاجىعۇمار شابدان ۇلىنىڭ «قىلمىس»، «پانا»، سۋ بيحايدىڭ «قازاق مادەنيەتى»، و.ايتان ۇلىنىڭ «تىرنالار»،  ا.ءۇلىمجى ۇلىنىڭ «جيھانشاح»، س.ءابىلقاسىم ۇلىنىڭ «قۋعىن»، ج.شاكەن ۇلىنىڭ «قىتايداعى قازاقتار»، ز.قينايات ۇلىنىڭ «موڭعولياداعى قازاقتار» (II كىتاپ)، م.رازدان ۇلىنىڭ «التايدىڭ اقيىقتارى»، ا.تاتاناي ۇلىنىڭ «ەل قورعانى –  ابىلاي»، ج.ءساميت ۇلىنىڭ «اتامەكەن»، ق.جۇماحان ۇلى «قۇستار قايتىپ بارادى»  كىتاپتارى ىلگەرىندى-كەيىندى جارىق كوردى.

قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ سايكەسۋىمەن ت.جولدى ۇلى، ا.تاتاناي ۇلى، ا.ءۇلىمجى ۇلى سىندى تۇلعالار مەن اتاجۇرتقا ورالعان ت.رىسكەلدييەۆ، س.ءابىلقاسىم ۇلى، ج.ءساميت ۇلى، و.ەگەۋباي، ج.مامان ۇلى، ز.سانىك، ر.توكەيەۆا، ت.ب. اقىن-جازۋشىلاردىڭ مەرەيتوي جانە باسقا دا ءىس-شارالارى دا سالتاناتتى تۇردە اتاپ ءوتىلدى.

          م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا «شەتەلدەگى قازاق ادەبي مۇراسىن» جيناۋ، توپتاۋ، شىعارۋ ىستەرى دە ءساتتى قادامدار جاسادى.

بۇدان باسقا دا الىس-جاقىن شەتەل قازاق ادەبيەتى توڭىرەگىندە ق.جۇماجانوۆتىڭ «قاراقالپاق ايماعىنداعى قازاق ادەبيەتى: (ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسى اراسىنداعى اقىن-جىرشىلار مۇراسى)، زۇفار سەيىتجانوۆتىڭ «شىڭجاڭ قازاق ادەبيەتى»، «اقىت اقىن»، يسلام جەمەنەيدىڭ «تاراز –پارسى اقىندارىنىڭ جىر شۋماقتارىندا»، «يران قازاقتارى: تىنىس-تىرشىلىگى، ءسالت-داستۇرى»، «يران جانە يران قازاقتارى»، دۇكەن ءماسىمحان ۇلىنىڭ «ءسوز جەلكەن»، «ساراپ»، «قازاق جانە جۇڭگو ادەبيەتتەرى: ۇلتتىق ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق»، «ەۋرازيالىق وركەنيەت: ەجەلگى تۇركى جانە جۇڭگو حالىقتارىنىڭ رۋحاني قارىم-قاتىناسى»، ءجادي شاكەن ۇلىنىڭ «جالعىزدىڭ ءۇنى»، «قىتايداعى قازاقتار»، قايىربەك كەمەڭگەردىڭ «ومبىدا وقىعان قازاقتار»، «ولجاباي نۇرالى ۇلى»، ەربولات ابىكەن ۇلىنىڭ «شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتتانۋى»، ءو.الىمگەرەيەۆتىڭ «ەدىل جايلاعان قازاقتار»، ق.بايتاناسوۆانىڭ «ەميگراسيالىق ادەبيەت: جاھاندانۋ ۇدەرىسى مەن كوركەمدىك ساباقتاستىق»، ديقان قامزابەك ۇلى قۇراستىرۋىمەن جارىق كورگەن «ومبىنىڭ الاش داپتەرى: ولەڭ-جىرلار»، تۇرسىن جۇرتباي جەتەكشىلىگىمەن دايىندالعان «قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى» كوپ تومدىعى ت.ب. ەڭبەكتەرى شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ رۋحاني تۇتاستىعى مەن ءوزارا ادەبي ساباقتاستىعى حاقىندا ماعلۇماتتار بەرەدى.

وسىلاردىڭ ىشىندە ز.سەيتجان ۇلى «جۇڭگو قازاقتارى ادەبيەتىنىڭ تۋىپ، دامۋ جولدارى» تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعادى. م.شىڭدالييەۆا «شەشەندىك پەن اقىندىقتىڭ ءداستۇرلى بايلانىسى (ومبى قازاقتارىنىڭ ادەبي مۇراسى حYءىىى-حح ع.ع.)»)، د.ءماسىمحان ۇلى «جۇڭگو قازاقتارى پوەزياسىنداعى ۇلت-ازاتتىق يدەيا (حح عاسىردىڭ 20-50 جىلدارى)» (1999)، ە.كاپ قىزى «موڭعوليا قازاقتارىنىڭ پروزا جانرى: قالىپتاسۋى جانە دامۋى»، ج.شەكەن ۇلى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى: فولكلورلىق، ادەبي نەگىزدەرى»، ە.ارىققارا قىزى «موڭعوليا قازاقتارىنىڭ پوەزياسى جانە كاكەي جاڭجۇڭ ۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى»، س.ىسقاق ۇلى «تاڭجارىق جولدى ۇلى جانە ونىڭ اقىندىق ورتاسىن زەرتتەۋدىڭ وزەكتىلىگى» (2008)، داۋلەتكەرەي كاپ ۇلى اقىت شىعارماشىلىعى تاقىرىپتارىندا كانديداتتىق ديسسەرتاسيالار جازدى.

شەتەلدەگى قازاق ادەبيەتى تاعدىر-تالايىنا قاراي وزگە توپىراقتا وركەن جايىپ بۇرلەسە دە، ءوزىنىڭ جەمىسىن اتاجۇرتىنا – قازاق ەلىنە ۇسىندى. تامىرلاستىق تاعدىردىڭ باس قوستىرۋىمەن اتامەكەن ادەبيەتى بولىپ، الىپ ءدىڭدى بايتەرەككە اينالدى. ءتۇپ-تامىرىنىڭ ءبىر ەكەنىن تاعى ءبىر مارتە دالەلدەدى.

ءجادي شاكەن ۇلى

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ،

ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

 حالىقارالىق شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى.