«قازاق ادەبيەتى» گازەتى «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى ءومارالى ادىلبەك ۇلىنىڭ سۇحباتىن جاريالادى.
– شىڭجاڭداعى ساياسي جاعدايدىڭ كۇردەلەنۋى جانە ول تۋرالى انىق اقپاراتتىڭ از بولۋى ەل ىشىندە ءتۇرلى اڭگىمەلەردى ۇدەتىپ جىبەرگەن سىڭايلى. ءسىز باسقارىپ وتىرعان بىرلەستىك بۇل ءماسەلەنىڭ وڭتايلى شەشىلۋى جولىندا ءبىرقاتار شارۋا اتقارىپ ءجۇر ەكەن. قازىرگى جاعداي قالاي، ونداعى ازاماتتار پاسپورتتارىن قايتارىپ الدى ما؟
– ەڭ العاش 2017 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا ءبىز ءبىر توپ قانداسىمىزدىڭ قىتايعا قايتىپ جاتقانىن ەستىدىك. قورعاس بەكەتىندە ادام شامادان تىس كوبەيىپ، ءبىرىنشى كۇنى ارعى بەتكە وتە الماعان اعايىن ەكىنشى كۇندى كۇتىپ قينالىپ قالىپتى. بۇعان تۇرتكى بولعان قىتايداعى ءتيىستى مەكەمەلەرءدىڭ بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا زەينەتكە شىققان قىزمەتكەرلەردىڭ ءارى كومپارتيا مۇشەلەرىنىڭ ءوز مەكەمەسىنە بارىپ قايتادان تىركەۋدەن ءوتۋى كەرەك دەگەن نۇسقاۋ ەكەن.
شىڭجاڭ اۆتونومياسى اۋماعىندا قولعا الىنعان بۇل تەكسەرۋ ىلە قازاق وبلىسىنا كەلگەندە ءبىراز ءوزگەرىپ، جەرگىلىكتى ورگان باسشىلارى اسىرا سىلتەپ جىبەرگەن. ءتىپتى، كەي جەرلەردە «قازاقستان ازاماتتىعىن الساڭ، قىتايدان نە ءۇشىن زەينەتاقى الاسىڭ؟» دەپ ءبىراز ازاماتتىڭ پاسپورتىن جيىپ العان. بۇل جاعدايلاردىڭ ءجاي-جاپسارىن انىق ءبىلۋ ءۇشىن جۇڭگو مەملەكەتتىك ورىندارىنىڭ وكىلدەرىمەن ءۇش-تورت رەت كەزدەستىك. استاناداعى باس ەلشى ءبىزدى ءوزى قابىلدادى. ونىڭ الدىندا قىتايدا «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» اتتى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق فورۋمى ءوتىپ، وعان ءبىزءدىڭ ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قاتىسقان ەدى. وسى جيىننان سوڭ قازاقستانداعى قىتايدىڭ باس ەلشىسى ءبىرقاتار ازاماتتاردىڭ باسىن قوسىپ، باسپا ءسوز ءماسليحاتى سەكىلدى ءتۇسىندىرۋ باسقوسۋىن وتكىزدى. الماتىدان بىر-ەكى جىگىت باردىق. وسى جيىندا دا مەن وسى ماسەلەنى باس ەلشىگە جەتكىزدىم. «جۇڭگو مەن قازاقستان مەملەكەتىءنىڭ 20 جىلدىق دوستىق قارىم-قاتىناسىنىڭ ارقاسىندا ەكى ەلدىڭ ەكونوميكاسى ەداۋىر ىلگەرىلەدى. قىتايدا ءبىزدىڭ كوپتەگەن قانداستارىمىز تۇرادى. ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى نىعايتۋ جولىندا جوعارىداعى بيلىك وكىلدەرى كوپ يگى ءىس اتقارعانىمەن، ونى ۇلكەن قالالاردان شالعايدا جاتقان اۋىل اكىمدىكتەرى دۇرىس ورىنداماي جاتادى»، – دەپ ايتا كەلە شىڭجاڭ ءولكەسىندەگى پاسپورت جيناپ الۋ ناۋقانىنىڭ سالدارىنان قازاقستانعا قايتا الماي جاتقان ادامداردىڭ سانىن كورسەتتىك. باس ەلشى جۇڭگو ەلىندە زەينەتكە شىققان ادامدار قىتاي ەلىنىڭ دامۋىنا ەڭبەگى مەن ماڭداي تەرىن سىڭىرگەن ادامدار. ولار سول ەڭبەگى ءۇشىن بەرىلەتىن زەينەتاقىسىن الەمنىڭ قاي تۇپكىرىندە جۇرسە دە الا الادى. مۇنى جەرگىلىكتى ورگان قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇستاپ قالۋعا، بەرمەي قويۋعا حاقىسى جوق. ىق-
تيارحات العانداردىڭ ىقتيارحاتىن جوققا شىعارۋعا دا ولاردىڭ قۇزىرەتى جۇرمەيتىنىن ايتتى.
ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە وسى ءماسەلەگە بايلانىستى قازاقستانعا قىتايدان قىزمەت توبى كەلەتىنى بەلگىلى بولدى. ول الدىمەن استاناعا، سوسىن الماتىعا كەلىپ بىزبەن كەزدەستى. ءبىز ءوز پىكىرىمىزدى اشىق ايتىپ، ناقتى قيىندىققا تاپ بولعان 15 ادامنىڭ ءتىزىمىن بەردىك. قىتايدىڭ سولتۇستىك شىڭجاڭىنداعى ءتورت ايماقتان قازاقستانعا كەلگەن 200 مىڭعا تاياۋ ادام بار. ونىڭ ءبىرەۋىءنىڭ زەينەتاقىسىن توقتاتقان، ءبىرەۋىنىڭ پاسپورتىن الىپ العان، بەرۋىءنىڭ اكە-شەشەسى قوناققا بارىپ كەلە الماعان، ەندى ءبىرىنىڭ بالاسى بارىپ قايتپاعان. سولاردىڭ بارلىعىن جيدىق، «جەبەۋ» قورىنىڭ بەس مۇشەسىن قوسقاندا 15 ادامدى قىتايدىڭ باس كونسۋلى قابىلدادى. سول كەزدە كوپتەگەن ادامدار بۇل كەزدەسۋگە بارعىسى كەلدى. ءبىراق ول رەسمي كەزدەسۋ بولعاسىن الدىن الا ءتىزىم بەلگىلەنىپ، كوپ ادام كىرە المادى. دەلەگاسيانىڭ قۇرامىندا قىتاي سىرتقى ىستەر مەكەمەسىنىڭ حاتشىسى، جۇڭگو مادەنيەت دەپارتامەنتىنىڭ، ەڭبەك دەپارتامەنتىنىڭ باسشىلارى بار جەتى ادام بار. ءۇش ساعاتتاي قىزۋ تالقىدا ءبىز بارلىق ءماسەلەنى ناقتى فاكتىلەرمەن انىقتاپ ايتتىق. ول دەلەگاسيا ءوز ەلدەءرىنە بارىپ بۇل ماسەلە ءجونىندە جۇمىس توبىن جاساقتاپ، ماسەلەنى انىقتايتىنىن ايتتى. ارادا ەكى-ۇش كۇن وتكەندە ىلە قازاق وبلىسىندا جيىپ الىنعان پاسپورتتار تاراتىلىپ بەرىلدى دەگەن حابار الدىق. توقتاعان زەينەتاقىلارىن بەرگەن. ءبىراق زەينەتكە شىقسا دا پارتياعا مۇشە بولىپ وتىرعان مەملەكەتتىك كادرلار بار. ولاردىڭ كوبى پارتيانىڭ مۇشەسى، ءقازىر بىزدە پارتيالىق ءتارتىپ كۇشەيىپ تۇر، سول سەبەپتى پارتيانىڭ قاي مۇشەسى قاي جەردە ءجۇرگەنىن ءبىلۋىمىز كەرەك، سوندىقتان ولار ەكى ايدا ءبىر رەت وزدەرىءنىڭ قايدا تۇرعاندارىن حابارلاپ وتىرۋى كەرەك دەدى. ىحتيارحاتتى دا قايتارىپ بەرگەن. ءبىراق جۇڭگو پاسپورتتارىن ءار ادامنىڭ تۇرعىلىقتى جەرىندەگى مەكەمەگە سىلتەپ، تۇرعىلىقتى جەردەگى مەكەمە باسشىسى قازاقستانعا بارىپ كەلۋگە رۇقسات بەرسە بارىپ كەءلىپ تۇرادى دەدى. ال ونداعى باسشىلار ءارتۇرلى عوي… كەيبىر مەكەمەلەر رۇقساتىن بەردى، كەيبىرى بەرمەدى. وسى ارالىقتا بىزگە ارىزدانىپ كەلگەن ءبىراز كىسىلەردىڭ تۋىستارىنىڭ ەلگە ورالۋىنا ىقپال ەتتىك.
قىتايداعى بۇل ماسەلەنى ونداعى تيبەت، ۇيعىر ماسەلەسىمەن قاتار قويىپ حالىقارالىق داۋعا اينالدىرعىسى كەلەتىن مۇددەلى توپتار بار. ال ءبىز ءوز الدىنا دەربەس ەلمىز. 27 جىل بويى قالىپتاسقان سىرتقى ساياسي جۇيەمىز بار. قىتايداعى قازاقتار وتە كوپ ەمەس – 2 ملن، قازاقتار شوعىرلانعان جەردە قىتايدىڭ ۇلكەن ساياساتىنا قايشى كەلەتىن وقيعالار ورىن الىپ جاتقان جوق. سول سەبەپتى ونداعى حالىقتى وسى داۋدان اراشالاپ الساق. ول جۇڭگودىڭ ىشكى شارۋاسى، دەگەنمەن ونى ديپلوماتيالىق جولمەن شەشسەك. ويتكەنى، جۇڭگودىڭ بىزدە كوپتەگەن مۇددەسى بار. مۇناي-گاز سالاسىندا قىتايدىڭ ۇلەسى 20 پايىزعا جەتتى، ءوزگە دە سالالاردا ءبىرشاما ۇلەسى بار. قاءزىر بىزگە شەتەلدەن كەلگەن ازاماتتارعا ەڭبەك ليسەنزياسىن بەرۋ تالابى كۇشەيدى. ال قىتايداعى 2 ملن قانداسىمىز ۇلكەن ەڭبەك كۇشى. ولاردى جۇڭگو كومپانيالارىمەن ءبىرگە ەڭبەك كۇشى رەتىندە الىپ كەلۋگە مۇمكىندىك جاسالسا جاقسى بولار ەدى.
– وسى ۇسىنىسىڭىزدى تارقاتىپ ايتاسىز با؟ سىزدىڭشە، ونىڭ قانداي جولى بولۋى مۇمكىن؟
– ول ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندەگى ازاماتتاردىڭ كاءسىبي بىلىكتىلىگىنە بايلانىستى. قاءزىر ميگراسيا جونىندەگى زاڭ ءبىرشاما كەمەلدەندى. بۇرىنعى زاڭ بويىنشا ءاربىر جۇڭگو ازاماتى ءبىر جىلدىق نەمەسە كوپجىلدىق ۆيزا الىپ ساۋدا جاساپ جۇرە بەرەءتىن. ال جاڭا زاڭ بويىنشا ونداي ادامدارعا ەڭبەك ليسەنزياسى بەرىلمەيتىن بولدى. ەڭبەك ليسەنزياسىن الۋ ءۇشىن قازاقستانعا ينۆەستيسيا سالۋىڭ كەرەك. سوسىن 40 ادامعا ءبىر ليسەنزيا بەرىلەدى. ماسەلەن، ءۇش ليسەنزيا الساڭىز 120 ادامعا جۇمىس بەرۋىڭىز كەرەك. بۇل 120 ادام ويدان قۇرالعان ادام ەمەس، وعان 10 مىڭ تەڭگە ايلىق بەرسەڭىز دە، ولاردىڭ الەۋمەتتىك، زەينەتاقى، مەديسينالىق سالىقتارىن تولەپ وتىرۋىڭىز ءتيىس. مۇنى قىتاي ازاماتتارى جاقسى سەءزىنىپ وتىر. بۇرىن قىتايلىق كومپانيالار اسپازىنان ءجۇرگىزۋشىسىنە دەيىن سول ەلدەن الىپ كەلەءتىن. ءقازىر ولاي ەتۋ ولارعا ءتيىمءسىز. ال وسى تۇستا ءبىزءدىڭ ديپلوماتتار ءبىلىكتىلىك تانىتىپ، قىتايداعى قازاقتاردان ليسەنزيا تالاپ ەتپەيتىندەي كەلىسىمگە كەلسە ءبىراز ءماسەلە شەشىلەر ەدى دەگەن ويدامىن. بۇدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن اشىلعان اقتوعاي كەنىن قىتايلار ەكى جىلدا سالىپ ءبىتتى. سوندا جۇمىس ءىستەگەن ازاماتتاردىڭ بارلىعى دەرلىك ءبىزدىڭ قانداستارىمىز. بۇل قىتايعا دا، بىزگە دە پايدالى.
– ءقازىر ساياسي ۇيرەنۋگە الىنعان قازاقستان ازاماتىنىڭ ناقتى سانىن انىق بىلەسىزدەر مە، قانشا ادام؟
– بەيرەسمي دەرەك بويىنشا سەگىز-توعىز ادام. ناقتى اقپاراتقا سۇيەنسەك ءۇش-تورت فاكتى ءتىركەلگەن ەكەن. ءبىز وتكەن جولى ەلشىلىككە حات جازعانبىز. سوندا بىزگە ونىڭ سەبەپتەرىن ايتتى، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر دەدى. ءبىرەۋى ەلىءمىزدىڭ ەلشىلىگىنىڭ ارالاسۋىمەن 8 ايدان كەيىن قايتىپ كەلدى، بۇل جاعدايلار التاي، تارباعاتاي ايماقتارىندا كەزدەسىپ وتىر، باسقا جەرلەر ءازىرشە تىنىش. «ساياسي ءۇيرەنۋ» ناۋقانىنىڭ ماقساتى تۋرالى باس كونسۋلدىڭ ورىنباسارىنان، پەكيندەگى ورتا دارەجەلى شەنەۋنىكتەن سۇرادىم، بۇل ناۋقاندى جۇزەگە اسىراتىن ءتيىستى ورىنداردىڭ بار ەكەنىن جانە وعان كەز كەلگەن باسشى ارالاسا المايتىنىن ايتتى. ءبىراق شەتكەرى ايماقتاردا اسىرا سىلتەۋ بولعانىن جاسىرمادى. مۇنىڭ ار جاعى قالاي بولاتىنىن بولجاۋ قيىن.
بۇرىن قازاقتار كوپ قونىستانعان سولتۇستىك شىڭجاڭ ولكەءسىندە ساياسي ۇيرەنۋ دەگەن بولماعان. 2017 جىلدىڭ ماۋسىم، شىلدە ايلارىنان باستاپ ساياسي ۇيرەنۋ دەگەن شىقتى. وعان ءبىزدىڭ قانداستارىمىزدىڭ اراسىنان ۋاتساپ جۇيەسىن قولدانعاندار كىرىپ كەتىپ جاتىر. وسىنىڭ ءوزى قىتايداعى قازاق ءماسەلەسىن حالىقارالىق داۋعا اينالدىرعاننان شىعار. ءبىز ءوز ەلىمىزدە وتىرىپ، ءجونسىز ايعايلاپ-اتتانداي بەرەمىز. بىزدە كىسىلىك قۇقىق، دەموكراتيا دەگەن جاقسى ۇعىم، ءتاتتى ۇعىم بار. ءبىراق، قىتايدىڭ وبەكتيۆتى، سۋبەكتيۆتى جاعدايلارىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. بۇل ايتقانىما كەيبىر ادامدار مەنى قىتايدان قورىقتى دەپ ويلاۋى ءمۇمكىن. ءبىراق، بۇل قورىققاندىق ەمەس. دەربەس ەل رەتىندە ءبىز ءوز ءمۇددەمىزدى مادەني ءتۇردە، ەكى ەلدىڭ زاڭدارىن نەگىزگە الا وتىرىپ قورعاي ءبىلۋىمىز كەرەك.
ءقازىر جۇڭگو ەلى ءبىزدىڭ مەملەكەتپەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاساۋعا ءمۇددەلى. «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» يدەياسىن ن.نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە كەلگەندە قحر باسشىسى سي سزينپين ورتاعا سالعان. ودان ءبولەك، «باتىس ەۋروپا – باتىس جۇڭگو» تاس جولى سالىنىپ جاتىر. ول جول تولىق ىسكە قوسىلسا بۇكىل قىتايدىڭ تاۋارى ەۋروپاعا 20 كۇندە جەتەدى. ونىڭ 1500-2000 شاقىرىمى ءبىزدىڭ قازاقستاندى باسىپ وتەدى. بۇل قازاقستانعا وتە ءۇلكەن پايدا، ءبىز مۇنى دۇرىس پايدالانا ءبىلۋىءمىز كەرەك. شىڭجاڭداعى ەرەكشە جاعدايعا ءارى ەلىءمىزءدىڭ ميگراسيا زاڭىنىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى قىتاي ازاماتتىعىمەن جۇرگەن كوپتەگەن ورتا-شاعىن بيزنەس وكىلدەرى نارىقتان ىعىسۋدا. باراحولكا، التىن وردا بازارلارىنان بۇنى بايقاۋعا بولادى. بۇل ەلىمىزدىڭ ورتا-شاعىن بيزنەس وكىلدەرى، اسىرەسە جاستار ءۇشىن نارىقتان ءوز ۇلەسىن الۋدىڭ تاپتىرماس ورايى. مەن ايتار ەدىم، جاستارىمىز ارزان اتاق، ايعاي قۋماي، كۇنى-تۇنى الەۋمەتتىك جەلىگە جەگىلمەي، ءوز جاعدايىن، وتباسىنىڭ جاعدايىن دۇرىستاپ السا قۇبا-قۇپ بولار ەدى.
– شىڭجاڭداعى جاعدايدىڭ كيىندىعى قازاقستانعا كوشىپ كەلگىسى كەلگەن اعايىندارعا قالاي اسەر ەتتى؟
– 8 ناۋرىز كۇنى، الماتىدا باس كونسۋلدىڭ ورىنباسارى باستاعان ءۇش كىسىمەن «جەبەۋدىڭ» كەڭەس ءمۇشەلەرى كەڭ كولەمدە پىكىر الماستىق. 20 ناۋرىز كۇنى ءتورت ادام استانادا قحر باس ەلشىسىنىڭ قابىلداۋىندا بولىپ شىڭجاڭداعى جاعدايلار جونىندە قانداستارىمىزدىڭ ارىز-ارمانىن جەتكىزدىك. ەكى رەتكى كەزدەسۋىمءىز دە اشىق، بۇكپەسىز جاعدايدا ءوتتى. باس ەلشى ءساۋىر ايىنىڭ ورتاسىندا وسى ءبىز كوتەرگەن ءماسەلەلەر ءجونىندە شىڭجاڭعا ەلشىلىك، كونسۋلدىق اتىنان ارناۋلى قىزمەتتىك توپ جىبەرەتىنىن ايتتى ءارى ەكى ەل قارىم-قاتىناسىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە دامىپ جاتقانىن، ءارقانداي ماسەلەنى بوگدە كۇشتەردى ارالاستىرماي ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋ مۇمكىندىگى بار ەكەنىن ايتتى. ەسءتىسەك بۇل ارنايى قىزمەت توبى ۇرىمجىگە بارىپتى. ەلىءمىز دەموكراتيالىق قۇقىقتىق زايىرلى مەملەكەت. ازاماتتارىمىز باسءپاسوز ەركىندىگىن ەركىن سەزىنەدى. دەسە دە ۇلتتىق، الەۋمەتتىك، قوعامدىق قايشىلىقتاردى قوزدىرعىسى كەلەءتىن، راستالماعان اقپاراتتارمەن حالىقتى اداستىرعىسى كەلەءتىن، البىرت جاستاردىڭ وتانشىلدىعى مەن ۇلتشىلدىعىن باسقا ماقساتتا پايدالانىپ قالعىسى كەلەتىن كومەسكى كۇشتەر جانتالاسۋدا. ولاردىڭ باستى ماقساتى قازاق كوشىن توقتاتۋ. ول ماقساتتارىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ىسكە اسىرىپ ءۇلگەرءدى. ءقازىر مەملەكەتتىك ارنالار بۇل ماسەلەدە سابىرلىق ساقتاپ وتىرسا دا، كوپتەگەن سايتتار مەن الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى قىتاي حالقىنا قارسى شۋ كوتەرىلدى. ودان جۇڭگو ساياساتىنا ەمەس، جەكە حالىققا دەگەن وشپەنءدىلىكءتى ۇدەتەتىن پيعىل بايقالىپ قالدى. ءبىراق، بارلىق مەملەكەتتىڭ ءوز قاتەلىگى، كەمشىلىگى، سىڭارجاقتىلىعى بولادى. ال بىزدەگى كەي سايتتار مەن الەۋمەتتىك جەلىدەگى كەيبىر ازاماتتار ونى ەسكەرمەي، ءجونسىز شۋلاتىپ جاتىر. ونى جۇڭگو تاراپى ءبىلمەي وتىرعان جوق، ءبىلىپ وتىرۋى دا مۇمكىن. ولاردىڭ ىشىندە دە ۇلتشىلدارى بار عوي، ولار سول مەملەكەتتە ءوسىپ-ونىپ، تاريحي وتانىنا كەلىپ جۇڭگو ەلى تۋرالى جاعىمسىز ءسوز ايتقاندارعا وزدەرىنشە توسقاۋىل قويعىلارى كەلۋى مۇمكىن. ءسويءتىپ، ولاردى تاريحي وتىنىنا ءجىبەرمەۋ كەرەك دەگەن وي تاستاۋى دا ىقتيمال. انىعىن ايتساق، سوڭعى 20 جىل جۇڭگو قازاقتارى ءۇشىن وتە باقىتتى جىل بولدى. قازاقتىڭ ەسەسى قايتقان، ەڭسەسى تىكتەلگەن كەزەڭ بولدى، التاي مەن اتىراۋدىڭ اراسىندا ەركىن قالىقتادىق. ءۇرىمجىگە، پەكينگە تويعا باردىق. قازاقستان شەتتەن كەلگەن ورالماندارعا كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر بەردى. قانشاما ازامات جۇمىس تاپتى، جاعدايلارىن جاسادى، بالالارى ەسەيىپ شەتەلدە ءبىلىم الۋدا. وسى مامىراجاي ءتىرشىلىكتى كورە المايتىن كۇشتەر بار عوي. شىڭجاڭ ايماعى قىتايدىڭ كوپۇلتتى، كوپدىندى، ءتۇرلى ءمادەنيەت توعىسقان كۇردەلى ايماعى. ول جەردە ءار ۇلتتىڭ ىشكى قايشىلىعى، ءار توپتىڭ اراسىنداعى مۇددەلەر بار، ول بۇرىننان قوردالانىپ قالعان. ول ۇلتتار مەن توپتاردىڭ وكىلدەءرىءنىڭ ءبىرازى قۇقىق قورعاۋ سالاسىندا وتىر. جوعارىداعى ءسال قاتايعان ساياساتتى مۇندا وتىرىپ «شاش ال دەسە باس الىپ» ورشىتكەندەر جوق ەمەس.
– حالىقتىڭ وسىنشا سارساڭعا ءتۇسۋى ءوز قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىنە سالعىرت قاراۋىنان بولعان شىعار، ءسىز قالاي ويلايسىز؟
– بۇل ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار. دەيتۇرعانمەن، قىتايدى قۇقىقتىق ەل دەپ ايتا المايمىز. جۇڭگو رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاننان كەيىن مادەني ءتوڭكەرىس، ونشىلدىققا قارسى ءتوڭكەرىس دەگەن ناۋقاندار كوپ بولدى. ال كەيىن دەن سياوپين بيلىك باسىنا كەلگەننەن كەيىن جۇڭگو ەكونوميكاعا كوڭىل ءبوءلىپ، ءبىراز دامىدى. بۇدان بىر-ەكى جىل بۇرىن قىتايدا ءوتكەن جيىندا جۇڭگو ەميگرانتتار قوعامىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ اۋزىنان «1980 جىلدارى جۇڭگو مەن باتىستىڭ ارسىندا تەكەتىرەس يدەولوگيا سالاسىندا نەمەسە سوسياليزم مەن كاپيءتاليزمنىڭ اراسىنداعى قايشىلىق بولسا، ال ەندى ءقازىر جۇڭگو مەن باتىس اراسىنداعى پارىق كىسىلىك قۇقىق پەن دەموكراتياعا دەگەن تانىمعا نەگىزدەلگەن»، – دەگەن پىكىردى ەسءتىدىم. دەمەك، بۇرىنعىعا قاراعاندا ءبىر تابان العا جىلجۋ بار. دەگەنمەن قۇقىق ماسەلەسى، اسىرەسە شىڭجاڭدا تولىق رەتتەلگەن جوق، ادامداردىڭ بۇل تۇرعىداعى تانىمى وتە تومەن. ويتكەنى، 1980 جىلدارى «ناعىز سوسياليزم قايدا؟ ول شىڭجاڭدا. ناعىز يسلام قايدا؟ شىڭجاڭدا» دەگەن ءسوز شىقتى. 1980 جىلداردا قىتايدىڭ وزىندە دەموكراتيالىق رەفورما از دا بولسا ءجۇزەگە اسقانىمەن شىڭجاڭ باسشىلارى ونداعى حالىقتىڭ كوپۇلتتى ەكەنىن سىلتاۋ ەتىپ ول رەفورمانى تولىق جۇزەگە اسىرعان جوق. وڭتۇستىك قىتايدا، شانحايدا، پەكيندە بولعان رەفورما شىڭجاڭدا جۇرگەن جوق. سونىڭ زاردابى ءقازىر كورىنىپ وتىر. قىتايدا سەپەراتيستىك ۇيىمداردىڭ ءقاۋپى ۇلعايدى. ونىڭ دا سۋبەكءتيۆتى، وبەكتيۆتى سەبەپتەرى بار. ال سوڭعى جىلدارى شىڭجاڭعا كەلگەن باسشى ازاماتتار مۇنى شەشۋدە قاتاڭ پوزيسيا ۇستانا باستادى. ولارعا ءبىرشاما قۇقىقتىق باسىمدىق بەرىلگەن. ال وعان تومەندەگى زاڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ساياسي ساۋاتسىزدىعى، زاڭدىق تانىمىنىڭ تومەندىگى قوسىلدى. ال ونداعى قاراپايىم قازاقتار دا ءوز قۇقىعىن قورعاي ءبىلمەيدى. ويتكەنى، ولاردىڭ دا زاڭ ءجونىنەن تانىمى تومەن. قاراپايىم مىسال ايتايىن، 25 جىلدىڭ ىشىندە ەلگە كەلىپ تۇراقتاپ قالۋدىڭ ءمۇمكىندىگى كوپ بولدى. ال ولاردىڭ كوبى ىقتيارحاتپەن ەكى ەل اراسىن جول قىلدى. ونىڭ ۇستىنە قازاقستان ازاماتتىعىن السا، قىتايداعى زەينەتاقى توقتاپ قالادى دەگەن ۇرەي بولدى. ارعى بەتكە وتكەن سايىن ۆيزا اشىپ اۋرەگە تۇسپەس ءۇشىن ىقتيارحاتپەن جۇرگەن اعايىننىڭ باسىنا بۇل جاعداي تاياق بولىپ تيگەنى راس. «ءار ءىستىڭ قايىرى بار» دەمەكشى ءبىز بۇدان دا ءوتۋىمىز كەرەك شىعار…
– بۇرىن قىتايداعى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتى مەن ىلە پەدوگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە عانا قازاق ءتىلى كافەدراسى بولسا، بىلتىر بەيجىڭدەگى شەت تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىندە، بيىل شانحايداعى شەت تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىندە، شي ان قالاسىنداعى ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتە قازاق ءتىلى كافەدرالارى اشىلعان ەكەن. قىتايدىڭ ستراتەگيالىق ارىپتەس رەتىندە ءبىزدىڭ ەلدى قاتتى زەرتتەي باساعانى بايقالادى. قازاقستان تاراپىنان جۇڭگو ەلىن زەرتتەۋ ءىسى قاي دەڭگەيدە ءجۇرىپ جاتىر؟
– ءقازىر تايۆاندى قوسپاعاندا، قىتايدا وتىز ولكە بار دەسەك، سونىڭ كوبىندە ورتا ازيانى زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى بار. ولاردىڭ نەگىزگى جۇمىسى – قازاقستان مەن ورتا ازيا مەملەكەتتەرىن زەرتتەۋ. مەن وقىعان پەكيندەگى ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق ءتىلى كافەدراسى بولدى، ءقازىر ول – فاكۋلتەت. ودان كەيىن شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە، ىلە قازاق وبلىسىنىڭ ورتالىعى ىلە پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق ءتىلى كافەدراسى اشىلدى. ەندى قاءزىر پەكيندەگى شەت تىلدەر ۋنيۆەرسيتەتىندە، شي ان قالاسىنداعى وقۋ ورنىندا قازاق ءتىلى كافەدراسى اشىلدى. شي ان قىتايدىڭ باتىس سولتۇستىگىندەگى ەڭ ءىرى قالا، كەزىندە قىتايدىڭ ورتالىعى بولعان. وتكەن جىلى شانحايداعى قازاق ءتىلى كافەدراسىن بىتىرگەن قىزداردى كورءدىم. بۇرىن قازاق ءتىلى كافەدرالارىنا تالاپكەرلەر ورتاشا بالمەن تۇسەتىن، ءقازىر جوعارى بال العان بالالار ءتۇءسىپ جاتىر. ەندى 10-20 جىلدىڭ بەدەرىندە قازاقشا سايراپ تۇرعان قىتاي جاستارى ءوسىپ شىعادى. ولاردىڭ كوپشىلىگى ديپلوماتيالىق جولعا تۇسسە، كەيبىرى ۇلكەن-ۇلكەن كاءسىپورىنداردا جۇمىس ىستەيتىن بولادى.
بۇل تۇرعىدا ءبىز ءالى دە كەنجەلەپ تۇرمىز. ءقازىر قىتايدان كەلگەن قازاق ازاماتتارى ازىراق قىتايشا ءبىلگەنىمىزگە ءماز بولىپ ءجۇرمىز. ءبىراز جىل ىشىندە قازاق ءتىلىن وقىپ جاتقان جۇڭگو جاستارى ءوسىپ شىققاندا شىندىعىندا ءبىز نانسىز قالامىز. قىتايدا «سوعىستا ءوزىڭدى دە، جاۋىندى دا تولىق تۇسىنسەڭ جەڭىلمەيءسىڭ» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. كۇلءلى جۇڭگو زيالىلارى وسىنى ۇستانادى.
سول سەبەپتى كورشىمىزدى تەرەڭ تانىپ، ونىمەن قارىم-قاتىناستا مەيلىنشە نازىك، ءارى وتە ساق بولعانىمىز ابزال.
شەكارامىز اشىق، ونى جاۋىپ قويا المايمىز. ال بۇل تۇستا قىتايعا جۇتىلماۋ ءۇشىن ۇلى قورعاندى ادامداردىڭ جۇرەگىنە سالۋىمىز كەرەك. بۇل كەزىندە قىتايدىڭ اتاقتى بيلەۋشىسىنىڭ اۋزىنان شىققان قاناتتى ءسوز. ال ۇلى قورعاندى حالىقتىڭ جۇرەگىنە سالۋ ءۇشىن ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن كوتەرۋگە، ءبىلىمىن تەرەڭدەتۋگە جول اشۋىمىز قاجەت. سوندا حالىقتىڭ جۇرەگىندە ءوز ەلىنە دەگەن ادالدىق ۇيالايدى. ال مەملەكەتتى قورعاۋدا وعان ادال بولۋدان ارتىق كۇش جوق. ال ادال بولۋ ءۇشىن ۇرپاق ءبىءلىمدى بولۋى ءتيىس.
– قىتايداعى قازىرگى قازاق وقىرمانى قازاق جازۋشىلارىنىڭ قاي شىعارمالارىمەن جاقسى تانىس؟ ونداعى جاستار قازاق ءباسپاسوزىن ءسىز ستۋدەنت كەزدەگىدەي ۇدايى وقي ما؟
– سوڭعى شيرەك عاسىر كەرەمەت جاقسى ۋاقىت بولدى. كەزىندە قازاقستاندا وتكەن قىسقى وليمپيادانى قىتايدىڭ ءتورتىنشى ارناسى تىكەلەي ەفيردەن تاراتتى. سونى كورگەن قازاق جاستارى بىر-بىرىنە: «قانداي كەرەمەت ەلىمىز بار، جەرىمىز بار. ءبىز مۇندا نە ىستەپ ءجۇرمىز؟ ءوز ەلىمىزگە كەتەيىك»، – دەگەن ۇران كوتەرگەن. ودان بولەك قازاقستانداعى بۇكىل ينتەرنەت سايتتارىن ونداعى ازاماتتار كۇندەلىكتى تۇتىناتىن. قىتايداعى مەن بارعان ۇيلەردىڭ بارلىعىندا قازاقستاننىڭ تۋى تۇراتىن. سوڭعى 20 جىل ىشىندە جۇڭگو قازاعىنا قازاقستاننىڭ ىقپالى وتە جوعارى بولدى. قاراپايىم مىسالمەن-اق كوپ دەرەك كەلتىرۋگە بولادى. بىزدە 2000 جىلداردان باستاپ ەكونوميكا وتە قارقىندى دامىدى. قاراپايىم قازاق ءوزىنىڭ ۇيىنە جيھاز السا دا قىتايعا باراتىن. ال قازاقستاننان شىڭجاڭ ايماعىنا بارىپ ساۋدا جاساعان ۇلكەن كومپانيالار قانشاما؟.. وسىنىڭ ارقاسىندا شەكارانىڭ تۇبىندەگى شاعىن قالالاردا، ءۇرىمشى، قۇلجا قالالارىندا ەكى ارادا بروكەرلىك جۇمىسپەن اينالىساتىن قازاق جاستارىنىڭ توبى قالىپتاستى. قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى قىتايداعى قازاقتاردىڭ دا جاعدايىن ءدۇر كوتەرگەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. بۇل – ەكونوميكالىق ىقپال. ال مادەني ىقپال دا كورەر كوزگە ايقىن كورىنىپ تۇر. قىتايداعى 6-7 باسپا وسىندا شىققان كىتاپتاردىڭ ءبىرازىن قايتا باسىپ وتىردى. قازاقستاندا باسپا ءسوز بەتىنە شىققان ەڭ جاقسى ماقالالار قىتايدا شاعىن كىتاپ بولىپ باسىلىپ جاتتى. بۇل قازاقستانداعى رۋحاني جاعدايدىڭ قىتاي قازاقتارىنا قانشالىقتى اسەر ەتكەنىن اپ-انىق كورسەتىپ تۇر. وكىنىشكە قاراي، بىلتىردان باستاپ مۇنىڭ بارلىعى توقتادى. ينتەرنەت جەلىلەرى جابىق. بۇعان جۇڭگو ەلىءنىنىڭ ىشكى ساياساتىنىڭ قاتايۋى، جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارىنىڭ اسىرا سىلتەۋى جانە مۇنداعى اعايىننىڭ ءماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماي كوپ شۋ شىعارۋى سەبەپ بولىپ وتىر. ءبىز بۇدان ەش ۇتقان جوقپىز، ۇتىلدىق. ال ءقازىر پاسپورتتاردىڭ بارلىعىن جيىپ الدى. كەي ازاماتتار ساياسي ۇيرەنۋگە كىرىپ جاتىر. ودان قاشان شىعارى بەلگىسىز. ازاماتتىق قۇقىق تۇرعىسىنان بۇل ىسكە ءبىزدىڭ ەلباسى ارالاسسا عانا شەشىلەدى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ ديپلوماتيالىق شەبەرلىگى وتە مىقتى. ول جۇڭگودىڭ بۇرىنعى باسشىسىمەن دە جاقسى ءتىل تابىسقان، قازىرگى باسشىسىن دا جاقسى بىلەدى. ەكى ەل باسشىلارى ارالاسىپ، ءوزارا كەلىسىمگە كەلسە، مەنىڭشە بۇل قىسىم ازايادى. كوءشى-قون ماسەلەسىنىڭ رەتتەلۋىنە كوپ كەدەرگى كەلتىرگەن «سوتتىلىق» تۋرالى انىقتاما الۋ ماسەلەسى اراعا ءۇش جىل سالىپ ەلباسىنىڭ پارمەنىمەن شەشىلگەنى بەلگىلى. كەز كەلگەن ماسەلەنىڭ شەشىمى بولاتىنى سەكىلءدى، بۇل ماسەلەنىڭ دە ءتۇبى شەشىمى بولادى دەپ سەنەم. ءبىر جاعىنان حالىق تىم ەرەنسىز بولماۋ كەرەك ەكەءنىن ءتۇسىندى. وسى مەزەت شيەلەءنىءسىپ تۇرعان دۇنيە شەشىلسە كوشى-قوننىڭ تاعى ءبىر التىن ءداۋىرى تۋادى دەپ ويلايمىن.
– قىتايدىڭ سىرتقا ەسىك اشۋ ساياساتىنىڭ قازاقستانعا پايداسى قانداي، زيانى نەدە؟
– جۇڭگو ءقاۋپى بىزدە 1990 جىلداردان بەرى قوزعالىپ كەلەدى. اسىرەسە سىرتقى كۇشتەر ونى ۇدايى ەسىمىزگە سالىپ تۇرادى. جالپى، جاۋ سىرتتان كەلمەيدى، ىشتەن شىعادى. ەل ىشىندەگى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك، تابىستىڭ دۇرىس بولىنبەۋى، كلاندىق تارتىستار ءتۇرلى قاقتىعىستار تۋعىزادى. بۇل بەلگىلى جاعداي. جەر-جاھانداعى قاي مەملەكەتتىڭ ساياسي جاعدايى تۇراقسىز بولسا، ونىڭ استارىندا سىرتقى فاكتور ەمەس، ىشكى فاكتوردىڭ ىقپالى بولعانىن ءبىلۋ قيىن ەمەس. ءقازىر ءبىزدىڭ ەلدىڭ ميگراسيا زاڭى كەمەلدەندى. ءدال وسى كەزەڭدە الماتى قالاسى مەن الماتى وبلىسىندا مىقتاپ قولعا الىنا باستادى. تەك قازاقستان عانا ەمەس، ءبۇكىل الەم قىتايدىڭ دەموگرافيالىق ەكسپانسياسىنان ساقتانادى. جۇڭگو حالقىنىڭ 62 ملن-ى شەتەلدە تۇرادى ەكەن. جۇڭگو حالقى بۇرىن «مۇحيت بار جەردە جۇڭگو بار» دەسە، ءقازىر «كۇن تۇسكەن جەردىڭ بارلىعىندا جۇڭگو بار» دەپ ايتادى.
بولاشاقتا قىتايدىڭ ەڭبەك كۇءشى سىرتقا شىعۋىن ازايتادى. ءويتكەنى ءبىر بالا ساياساتىنىڭ قارقىنى كۇشتى بولعاندىقتان ءدال ءقازىر ولاردا ەڭبەك كۇشى بۇرىنعىداي كوپ ەمەس. ءبىر بالانىڭ ناعاشى اتا-اجەءسى، ءوز اتا-اجەسى، اتا-اناسى ءۇش وتباسى ءبىر بالا باعىپ وتىر. ءقازىر قىتايدا ەڭبەك زاڭى شىقتى: 200-300 دوللارعا ءار ادام جۇمىس ىستەمەيدى. سوڭعى جىلدارى جۇڭگو زاۋىتتارى ۆەتنامعا، يندونەزياعا كوشىپ جاتىر. الەۋمەتتىك جاعدايى وتە تومەن ازاماتتار بولماسا شەتەلگە جۇمىسقا بارعىسى كەلەتىن ادام از. ءبىزدىڭ ەلگە ولار اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىنا كەلۋگە مۇددەلى. ءبىراق ولارمەن اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىندا ءبىرىگىپ جۇمىس ىستەۋ ساياساتىن ءجىتى ويلانىپ جۇزەگە اسىرعان ءجون.
جۇڭگو ءبىزدىڭ ەلگە ادەيى، اشىقتان-اشىق ءقاۋىپ توندىرەدى دەپ ويلاۋ دۇرىس ەمەس. ول ەلدىڭ دە ءوزىنىڭ ىشكى قايشىلىعى جەتەدى. وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك، باي مەن كەدەي، تيبەت ءماسەلەسى، ۇيعىر ماسەلەسى سەكىلدى كۇرمەۋى شەشىلۋى ءتيىس دۇنيەلەرى بار.
«بوس جاتقان جەر جاۋ شاقىرادى» دەگەن ءسوز بار عوي. ءبىزدىڭ جەرىمىز كەڭ، بايلىعىمىز كوپ، ادامدارىمىزدىڭ ءبىلىمى ورتادان جوعارى. ءبىزءدىڭ ەڭ وسال جەرىمىز – حالىق سانىنىڭ ازدىعى. ول ءۇشىن شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى الىپ كەلىپ، دەموگرافيالىق جاعدايىمىزدى تۇزەگەءنىمىز ابزال. 1962 جىلى قازاقستانعا قىتايدان ءجۇز مىڭداي قازاق كەلءدى، ولاردىڭ ءار وتباسىندا بالا سانى وننان كەم بولعان جوق. سوڭعى 20 جىلدا دا شەتەلدەن كوپتەگەن قانداستارىمىز كەلدى. كوشى-قون ساياساتى كەشەندى تۇردە ودان ءارى جۇيەءلى جالعاسسا دەگەن ءۇمىت بار.
ءدال ءقازىر كوشى-قوننىڭ ىلگەرى جىلجۋى ءۇشىن قازاقستان تاراپىنان كەدەرگى جوق. قيىندىق جۇڭگو تاراپىنان تۋىنداپ تۇر. ول جاقتاعى ازاماتتارعا پاسپورتتارى بەرىلىپ، ەلگە قايتار مۇمكىندىك تۋسا كوپ ادام لاپ ەتىپ ەلگە اعىلعالى تۇر.
– تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى قىتايدان كەلگەن قازاقتار ورىس ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن كوپ قيىندىققا تاپ بولاتىن. ءقازىر سول قيىندىق سەيىلدى مە؟
– تۇرمىستىق جاقتان سەيىلدى. مەن قازاقستانعا 1994 جىلى كەلءدىم، ول كەزدە بانككە، پوشتاعا كىرسەڭىز سارى شاشتى قىزدار كوپ وتىراتىن. ولارعا ورىس ءتىلىن ءبىلمەيءمىن دەپ ايتساڭ «ەسىڭ دۇرىس پا؟..» دەگەندەي اڭتارىلىپ قارايتىن. ءقازىر بازار، پوشتا، بانك، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورىندارى قازاق تىلىندە سويلەي باستادى. ءبىراق مەملەكەتتىك ءىس قاعازدارى ءالى دە ورىس تىلىندە جۇرگىزىلەدى. ونداعى ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالى سەيىلە قويعان جوق، وعان مەن تۇسىنىستىكپەن قارايمىن. ونىڭ دا ءوز ۋاقىتى كەلەدى.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
اڭگىمەلەسكەن
نازىم دۇتبايەۆا.
