سوعىستىڭ جاقسىسى جوق. بۇل – تالاسسىز تۇسىنىك. قانعا بوككەن سوعىس الاڭى – بىرنەشە بۋىن جەتىم بالا، جەسىر ايەل، تۇرالاعان ءال-اۋقات، قيراعان مەكەننىڭ كەپىلى. اگرەسسوردىڭ شابىنا شي جۇگىرتكەن كىم؟
كوپتەن بەرى 70 جىلدارى حالىقارالىق ديپلوماتيادا ەلەۋلى ەڭبەك ەتكەن، 1969-1975 جىلدارى اقش پرەزيدەنتتەرى ريچارد نيكسون مەن دجەرالد فوردتىڭ قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى جونىندەگى كەڭەسشىسى، 1973-1977 جىلدارى اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان گەنري كيسسيندجەردىڭ ەڭبەكتەرىنە تەرەڭ بويلادىق.
عاسىردىڭ ءجۇزىن كورگەن كيسسيندجەردىڭ ىرگەلى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى – «الەمدىك ءتارتىپ». رەاليست ساياساتكەر وسى ەڭبەگىندە ۆەستفال كەلىسىمىن نەگىزگە الا وتىرىپ، باتىس ەلدەرى قاۋىمداستىعىنىڭ رەسەي، جۇڭگو فاكتورلارىن ەسكەرمەگەنىن سىنعا الادى. سىناپ قانا قويمايدى، الەمدىك ءتارتىپ دەرجاۆالار اراسىنداعى ءوزارا كۇش تەڭگەرىمىنە تاۋەلدى ەكەنىن دالەلدەيدى.
ۋكراينانىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە ءقاۋىپ توندىرگەن سوعىستىڭ باستالعانىنا 4 جىلعا تاياپ كەلەدى. ساناۋلى كۇندە سوعىس توقتاتام دەگەن ترامپتىڭ ءوزى تىراپاي استى. جەر-جاھان جۇزىندەگى 6 سوعىستى توقتاتقانىنا باسا نازار اۋدارعان ترامپ ريتوريكاسىنان بۇل قاقتىعىستىڭ ول ءۇشىن ماڭىزى ازايىپ كەتكەنىن بايقاپ وتىرمىز. ءۇمىت – الداعى كەلىسسوزدەردە. ەگەر زەلەنسكيي-پۋتين كەزدەسۋى وتسە، وندا پۋتين كەلىسسوزدەر جۇرگىزە وتىرىپ زەلەنسكيي بيلىگىنىڭ لەگيمتيمدىلىگىن مويىندادى دەپ ساناۋعا بولادى.
سوعىستىڭ نەگە باستالعانى كوپشىلىككە بەلگىلى. «نەوناسيزم، رۋسوفوبيا» دەگەن سوزدەر – جاي عانا جەلەۋ. كيكىلجىڭنىڭ ءتۇبى – الەمدىك ءتارتىپتىڭ بۇزىلۋى. دەرجاۆالار اراسىنداعى تەڭگەرىم جويىلعاندا بارلىق حالىقارالىق قۇجاتتاردىڭ دا ءمانى جويىلادى. مۇندايدا الىپ مەملەكەتتەر ءوز ىقپالىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بارلىق ايلا-شارعىنى قولدانۋدى ءجون سانايدى.
باتىس ەلدەرى قاۋىمداستىعى ۋكرايناداعى داعدارىستىڭ بارلىق جاۋاپكەرشىلىگىن رەسەيگە جۇكتەيدى. ءپۋتيندى كەڭەس وداعىن قايتا قۇرۋعا ۇمتىلىپ، 2014 جىلى يانۋكوۆيچ بيلىكتەن ايىرىلىپ قالعاندا ۋكراينانىڭ جارتى تەرريتورياسىن باسىپ الۋدى كوزدەدى دەيدى. جانە ءدال وسى ريتوريكا بارلىعىنا ءتان. ادىلەتى قايسى؟ ارينە، ماقساتىمىز رەسەيدىڭ باسقىنشىلىق ساياساتىن اقتاپ الۋ ەمەس، بۇعان ەشكىم مۇقتاج دا ەمەس. تەك ماسەلەگە ءتۇزۋ راكۋرستان قاراپ كورگىمىز كەلەدى.
رەسەيدىڭ دە، اقش-تىڭ دا تۇپكى ۇستانىمدارى ءبىزدىڭ مەنتاليتەتىمىزگە، ۇستانىم-كوزقاراسىمىزعا جات. ولارعا ءتان نارراتيۆ بىزدە جوق. ويتكەنى، ءبىز بولمىسىمىزدان بەيبىتشىلىككە ۇمتىلعان، قازىنالى جەرىمىزدى ساقتاۋدى مۇرات تۇتقان، بۇگىندە تۇراقتى دامۋدى كوزدەگەن ەلمىز. ال الەمدىك ءتارتىپتى قالىپتاستىراتىن دەرجاۆالار اراسىنداعى قاتىناستىڭ پسيحولوگياسى مۇلدە باسقاشا.
2004 جىلى ۋكرايناداعى پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ ەكزيت-پولل قورىتىندىسى بويىنشا يانۋكوۆيچتىڭ يۋششەنكودان باسىم تۇسكەنى «قىزعىلت-سارى ريەۆوليۋسياعا» نەگىز بولدى. بۇل – ءبىر كۇندە ۇيىمداسقان باس كوتەرۋ ەمەس ەدى، بۇل – ەۋرووداقتىڭ جىلدار بويى ۋكراينانى رەسەيدىڭ ستراتەگيالىق ىقپالىنان اجىراتۋعا ۇمتىلىسىنىڭ ناتيجەسى بولاتىن. بۇعان ناتو اليانسىنىڭ، دەموكراتيالىق قوزعالىستاردىڭ ەۋروپا شىعىسىنا قاراي بەلسەندى جۇرگەنىن جەكە فاكتور رەتىندە قوسامىز. ارينە، بۇل كارى قۇرلىق جۇرتىنىڭ تاڭداۋى عانا ەمەس، ەۋرووداق ەلدەرىنە تالاسسىز جوعارى ىقپال ەتەتىن اقش-تىڭ ايرىقشا كۇشەيۋى ەدى.
رەسەي قىزىعۋشىلىعىن قورعايتىن جانە ىقپال ايماعىنا كەپىلدىك بەرەتىن ءارى «دەموكراتيالىق جولمەن سايلانعان» ۋكراينا پرەزيدەنتىنىڭ بيلىكتەن تايدىرىلۋى پۋتينگە، سول كەزدەگى رەسەيلىك بيلىك ەليتاسىنا ۇلكەن سوققى بولدى. 90-جىلداردىڭ ورتاسىندا رەسەيلىك بيلىك ەليتاسى ناتو-نىڭ شىعىسقا قاراي كەڭەيۋىنە قاتتى قارسىلىق تانىتتى. ۋكراينانىڭ ۋىستان شىعىپ بارا جاتقانى رەسەي ءۇشىن اسا اۋىر سوققى بولدى جانە پۋتين قىرىمدى باسىپ الدى. وسىلايشا ۋكراينانىڭ باتىسقا قاراي بەتبۇرۋى ەل ىشىندەگى تۇراقسىزدىققا الىپ كەلدى.
الەمدىك تارتىپتەگى تەڭگەرىمدى ساقتاپ تۇرعان دەرجاۆالاردىڭ ساياسي ۇستانىمى وزگەرە قويۋى قيىن. ەگەر وزگەرسە، بۇل – جاھاندىق جاڭا ءتارتىپتىڭ ورناي باستاۋىنىڭ كورىنىسى. دەمەك، رەسەيدىڭ تۇتقاسىن ۇستايتىن كەز كەلگەن ساياساتكەر ۋكراينانىڭ انتيرەسەيلىك ايماققا اينالۋىنا سوڭىنا دەيىن قارسى تۇرادى. ءبىر عانا وزگەرگەن قۇندىلىق – دەموكراتيا، تاۋەلسىز ينستيتۋتتار مەن ادام قۇقىقتارىن العا تارتا وتىرىپ، ليبەرالدى يلليۋزيا قالىپتاستىرۋ جانە وسىلايشا دەرجاۆالاردىڭ ءداستۇرلى تارتىسىنىڭ فورماسى وزگەرۋى.
پۋتين مەن لاۆروۆتىڭ وزگەرمەيتىن ريتوريكاسىنداعى «جانجالدىڭ نەگىزگى سەبەبى» – ناتو-نىڭ كەڭەيۋى. بۇل وسىلان شيرەك عاسىر بۇرىن باستالعان ەدى. 1999 جىلى پولشا، ۆەنگريا، چەحيا ناتو قۇرامىنا كىردى. ال 2004 جىلى بالتىق ەلدەرىن قوسا العاندا شىعىس ەۋروپاداعى جەتى مەملەكەت اليانس قۇرامىنا كىردى. ال ەڭ نەگىزگى شىدامدى تاۋىسقان قادام – 2008 جىلى ۋكراينا مەن گرۋزيانىڭ ناتو قۇرامىنا قوسىلاتىنى تۋرالى كەلىسسوزدەر مەن ۋادەلەر ەدى. كارى تاريحتان بىلەمىز، 2008 جىلدىڭ تامىزىندا رەسەي اسكەرى گرۋزياعا باسىپ كىرگەن. ءبىراق باتىس ەلدەرى بۇل سيگنالدى دا ەلەمەي ۋكراينامەن ينتەگراسيانى كۇشەيتە بەردى.
ءبىز ءسوز باسىندا وي جالعاعان گەنري كيسسيندجەر دە سوناۋ 2014 جىلدان باستاپ عاسىر جاساپ تۇرعاندا دا «بۇل سوعىستىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن تەك رەسەيگە ارتۋعا بولمايدى، ەۋرووداق پەن اقش تا تىكەلەي جاۋاپتى» دەپ پىكىر بىلدىرگەن، ارنايى ەسسە جازعان. اقش پەن ەۋرووداقتىڭ يانۋكوۆيچتى تاقتان تايدىرۋعا الىپ كەلگەن باسكوتەرۋلەردى اشىق قولداۋىن رەسەي «ۋكراينانىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسۋ» دەپ باعالادى. لوگيكاعا تومپاق كەلەدى دەۋ قيىن. دەرجاۆالاردىڭ ىقپال ايماعىن سوڭىنا دەيىن قورعايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى ەدى.
الەمدىك ءتارتىپ قاعيدالارىنا سۇيەنسەك، رەسەيدىڭ بۇل ارەكەتتەرگە كۇشپەن جاۋاپ بەرەرى انىق ەدى. قىرىمدا باسىپ الدى دا، ستراتەگيالىق ءمانى بار قادام جاسادى. بۇل – جانجالدى كۇشپەن رەتتەۋ پروسەسىنىڭ باسى ەدى. ال سيەۆاستوپول – قارا تەڭىز فلوتىنىڭ بازاسى. وسىدان كەيىن رەسەيلىك ساياسي تەحنولوگتار ۋكراينا شىعىسىنداعى ىشكى قايشىلىقتارعا استىرتىن ايتاق قوسا بەرگەن. ون جىلعا جۋىق ۋاقىتتا تۇتاس ولكەدەگى ءبىر قارا قاۋىمنىڭ رەسەي ساياساتىن قولداپ شىعا كەلۋى – سول استىرتىن ساياساتتىڭ جەمىسى. جالعىز ماقسات – كييەۆتىڭ باتىس ەلدەرىمەن ينتەگراسياسىن ۋاقىتشا بولسا دا تەجەۋ. ال ونىڭ سالدارى – مىسالى، سانكسيالار ەكىنشى دەڭگەيلى سۇراقتار قاتارىنا كوشەدى.
اقش-تىڭ ۋكرايناداعى داعدارىسقا جاۋاپتى بولاتىن سەبەبى – باستى باسەكەلەسىنىڭ ءبىرى رەسەيدىڭ گەوساياسي قىزىعۋشىلىقتارىنا نەمقۇرايلى قاراعانى، حالىقارالىق قاتىناس ساياساتىنىڭ رەاليستىك لوگيكاسىن ەسكەرمەگەنى. ارينە، رەسەيدىڭ باسقىنشىلىق ساياساتىن اقش-تىڭ ارەكەتى اقتاپ الا المايدى. ايتپاعىمىز – الەمدىك ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتەتىن، جاھاندىق قاتىناس جۇيەسىنىڭ نەگىزى بولاتىن دەرجاۆالاردىڭ جاۋاپسىزدىعى، سونىڭ اسەرىنەن تۋعان جانجال، جانجالدىڭ ارتى قاندى قىرعىن سوعىسقا اينالعانى.
الەمدىك ساياساتتا دەرجاۆالاردىڭ قولتىعىنا كىرۋدەن باسقا جول دەسەك، ورەسكەل قاتە بولادى. اسىرەسە، ەكى دەرجاۆانىڭ ىقپال ايماعىنىڭ ورتاسىنداعى ەلدەرگە نەيترايتەت ۇستانىمى ءتان. قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتى – وسى ءسوزىمىزدىڭ ايقىن دالەلى. بۇرىنعى قازاقستان دەرجاۆالار اراسىندا تەڭگەرىمگە ءۇمىت ارتسا، جاڭا قازاقستان دەرجاۆالار اراسىنداعى تەڭگەرىمدى قالىپتاستىرۋعا بەلسەندى ارالاسىپ كەلەدى. تاعدىرى ءبىر، تاريحى ۇقساس ۋكراينانىڭ دا ۇتىمدى جولى وسى ەدى. قانداي دا ءبىر دەرجاۆانىڭ اسكەري ايماعىنا اينالعانشا، بەيتاراپ ءارى ەگەمەن ءومىر سۇرگەن ارتىق!
