جەلتوقسان كوتەرىلىسى ءبىز ءۇشىن قايعىسى دا قاسىرەتى دە اۋىر تراگەديا. مۇمكىن جاستار قاتىسقاندىقتان با الدە كوزبەن كورمەسەك تە ءبىز ءومىر سۇرگەن كەزەڭدە بولعان سوڭ با. مۇمكىن جاراسى جازىلماي، شىندىعى اشىلماعاندىقتان بولار… نازارلارىڭىزعا جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان ارۋلاردىڭ  ءار جىلدارى ءارتۇرلى باسپا ءسوز بەتتەرىندە جاريالانعان ەستەلىكتەرىن ۇسىنامىز 

جۇماگۇل بەكەنتايەۆا

1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنى ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ ورنىنا ەسىمى قازاق جۇرتىنا بەيسمالىم گ.كولبين وتىرعىزىلدى. باسشىلىقتىڭ اۋىسۋى حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى.
ورتالىق كومپارتيانىڭ شەشىمىنە نارازىلىق بىلدىرگەن جاستاپ 17 جەلتوقسان كۇنى تاڭەرتەڭنەن الاڭعا جينالدى. ولاردىڭ ىشىندە قازپي-ڭ  2ء-شى كۋرس ستۋدەنتى جۇماگۇل بەيسەنتايەۆا دا بار ەدى. جاستار الاڭعا كوپ جينالدى. قولدارىندا پلاكاتتارى بار، كەتىڭدەر دەگەن باسشىلىقتىڭ ءسوزىن نازارعا الار ەمەس. كەزەك-كەزەك جارىسا سويلەپ جاتىر. جەلتوقسان ايى بولعان سوڭ با، قىستىڭ ىزعارى بىلىنەدى.
كەنەت الاڭ شەتىندە بەس قارۋى بويىندا، ساپەر كۇرەكتەرى قولىندا، قاسقىر يتتەرىن جانىندا ۇستاپ تۇرعان سولداتتار جاستارعا قاراي لاپ قويدى. ايقاي-شۋ، جەر-كوكتى دۇربەلەڭگە سالعان توپالاڭ باستالىپ كەتتى.
قولعا تۇسكەندەردىڭ ءبارىن ماشيناعا تيەپ جاتىر. اسكەريلەر ەشكىمدى ايار ەمەس، جاپ-جاس قىزداردى شاشتارىنان سۇيرەپ، تەپكىنىڭ استىنا العان. وسى ساتتە جانۇشىرا جۇگىرىپ كەلە جاتقان جۇماگۇل دە قولعا ءتۇسىپ، ەكى سولدات ونى قوس بۇيىردەن تەپكىلەي باستادى. كوز الدى تۇماندانىپ كەتتى. ارعىسى ەسىندە جوق.
ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتان سوڭ، ەسىن جيىپ قاراسا، وزىنە قارسى زۋلاپ كەلە جاتقان ماشينەنى كوردى. قانشا بۇلقىنسا دا، ورنىنان تۇرا الار ەمەس. ومىرمەن ءبىرجولا قوش ايتىسار ءسات جاقىنداعانداي. ساناۋلى سەكۋندتاردا كوز الدىنا اتا-اناسى باۋىرلارى ەلەستەپ، ىشتەي قوش ايتىستى. كەنەت ءبىر قازاق سولداتى ونى جەردەن كوتەرىپ الىپ، ارى قاراي لاقتىرىپ جىبەردى. سودان سوڭ «قاش! تەزىرەك!» دەدى بۇيىرىپ…
جۇماگۇل كۋرستاسى شاتتىگۇل ەرعوجينامەن قول ۇستاسىپ، الاڭنان ۇزاي باستاعان. ءبىراق ولاردى ەكى ميليسيا ۇستاپ الىپ، كىسەندەپ ىشكى ىستەر بولىمىنە اپارادى. سودان كۇندە تەرگەۋ، كۇندە سۇراق…ابدەن ەسىن شىعارادى. كەيىننەن قۇربىسى ەكەۋىن 15 كۇنگە تۇرمەگە جابۋ تۋرالى شەشىم شىعادى.
حاباردى ەستىگەن ارقالىقتاعى تۋعان-تۋىسى الماتىعا كەلگەنىمەن، جۇماگۇل بوساتىلعانشا ونىمەن كەزدەسۋگە رۇقسات الا الماعان. جۇماگۇل قاماۋدان شىققاندا، ولار كوز جاسقا ەرىك بەرمەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. بەت-اۋزىنان ساۋ تامتىق قالماعان. دەنەسى كوكالا قويداي. ۇرىپ-سوققان. قيناعان. سول جەردەن جۇماگۇلمەن بىرگە 700-گە جۋىق ستۋدەنت، جۇمىسشى جاستاردى شىعارادى. ولارمەن جىلاپ قاۋىشقان اتا-انانىڭ اڭىراعان داۋىسىنان قۇلاق تۇنادى. جۇماگۇل كەلەسى كۇنى ينستيتۋتتان شىعارىلىپ، امالسىز ۇيىنە قايتارىلادى. قاۋلى بويىنشا ول تەك قارا جۇمىسقا عانا قابىلداناتىن بولدى. وسى ەسكەرتۋ بويىنشا جۇماگۇل ساۋىنشى بولىپ ەڭبەك ەتتى. قاماۋ كەزىندە قوس بۇيىرىنەن قاتتى سوققى العان قىزعا مۇنداي جۇمىس قيىنعا سوعادى. ءجيى-جيى اۋرۋحاناعا تۇسەدى. اكەسىنىڭ وتىنىشىمەن مەكتەپ-ينتەرناتقا تاربيەشى بولىپ ورنالاسقانىمەن، ءبىر اپتا وتەر-وتپەستەن سوۆحوز ديرەكتورى «ۇكىمەت باسشىسىنا قارسى شىققان ادامدى ۇرپاق تاربيەسىنە ارالاستىرۋعا بولمايدى» دەگەن ۋاجبەن جۇمىستان شىعارادى.
تەك ارادا جەتى جىل وتكەننەن كەيىن عانا جۇماگۇل ەسكەندىر قىزى قازپي-دەگى وقۋىن سىرتتاي جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك الادى. ءومىر قيىنشىلىعىنا مويىماعان جۇماگۇل بۇگىندە تۋعان جەرى جانگەلدين اۋدانىنداعى شەگەن اۋىلىندا جوعارى دارەجەلى ءمۇعالىم. اۋداندىق ۇستازدار بايقاۋىنىڭ بىرنەشە مارتە جەڭىمپازى جانە مەكتەپ وقۋشىلارى، اۋىل، اۋدان حالقى تاراپىنان قۇرمەتكە يە.
(«نۇر استانا» رەسپۋبليكالىق جاستار اپتالىعى، 17.12.2009 ج.)

جانسايا ءسابيتوۆا

1948 جىلى بالقاش اۋدانىندا دۇنيەگە كەلدىم. ورىس مەكتەبىن وتە جاقسى ءبىتىرىپ، جاعداي بولماي اۋىل مەكتەبىندە ءمۇعالىم بولىپ ىستەدىم. 1966 جىلى قازپي-گە وقۋعا ءتۇسىپ، الماتىدا قىزمەت بابىمەن قالىپ وقىدىم. 31 جاسىمدا تۇرمىس قۇرىپ، قىزدى بولدىم.
كەڭەس داۋىرىندەگى يدەولوگيامەن ىشتەي كۇرەستىم، سول سەبەپتى وزات ءمۇعالىم رەتىندە كپسس قاتارىنا وتۋگە مەكتەپ تاراپىنان مۇمكىندىك بەرگەندە، ءوز ەركىممەن باس تارتتىم. ءسويتىپ وزىممەن ءوزىم ارپالىسىپ جۇرگەندە جەلتوقسان وقيعاسى بۇرق ەتە قالدى.
ورىمدەي جاستار يتپەن تالاسىپ، سوققىعا جىعىلىپ جاتقاندا مەن قالاي ۇيدە بالامدى قۇشاقتاپ وتىرامىن، الاڭعا شىعىپ كەتتىم. ءۇنپاراقتار تاراتقانىم دا، سوققىعا جىعىلعان جاستارعا اراشا تۇسكەنىم دە راس. مۇنىڭ ارتى – تەرگەۋ، تۇرمە، سەنىمسىزدىك كوزقاراستار 1987 جىلى قاڭتاردىڭ 5ء-ى كۇنى 3-اق كۇنگە سوزىلعان تەرگەۋدەن سوڭ بەس جىلعا قاتاڭ ءتارتىپتى جازامەن سوتتالىپ كەتە باردىم. ءۇش اي بويى مەنىڭ ءولى نە ءتىرى ەكەنىمدى جاقىندارىم بىلە الماعان. بۇل كەزدە كورمەگەن قورلىعىم جوق. الماتى وبلىسى، ىلە اۋدانىنداعى ايەلدەر تۇرمەسىندەگى، كگب-نىڭ تۇرمەسىندەگى، قاراعاندى تۇرمەسىندەگى ازاپتى كۇندەردى دۇشپانىما دا تىلەمەيمىن. اقىرى ادىلدىك ورناپ، 1989 جىلى 2 اقپاندا مەرزىمىنەن بۇرىن تۇرمەدەن بوساتىلىپ شىقتىم. ءالى تالاي شىندىق اشىلىپ، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ءادىل باعا بەرىلەپ دەپ ويلايمىن.
( «تۇركى الەمى» گازەتى، №11-12 قاراشا، قاڭتار (82-83) 2008 جىل)

اقگۇل ۇسەنوۆا

ول كەزدە ءقازمۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى بولدىق. بۇل كۇنى ءبىر ستۋدەنتتەر «جۇرىڭدەر الاڭعا بارامىز. كولبيندى تاققا سايلاپ جاتقاندا، تىنىش قاراپ وتىرامىز با، قازاق بولىپ» دەدى.  وسى ءسوز قامشى بولدى ما، ءبارىمىز ءبىر كىسىدەي كەلگەن اۆتوبۋس، تروللەيبۋستارعا جۇگىرىپ مىندىك. كەلسەك، الاڭدا ادامدار جينالىپ جاتىر. تەاتر ينستيتۋتىنىڭ جىگىتتەرى «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانىن شىرقاپ تۇر. جۇرت ىعى-جىعى، جالىندى سوزدەر ايتىپ، پاتريوتتىق اندەر ورىندالىپ جاتىر. بويىمىزدى پاتريوتتىق رۋح كەرنەدى، نە ءۇشىن كەلگەنىمىزدى تۇسىنگەندەيمىز. انگە قوسىلا كەتتىك. جاسى ۇلكەن اعالار بىزگە ريزا بولىپ جاتىر، «ەندى ۇيلەرىڭە قايتىڭدار» دەپ جاتىر. ءبىراق ءبىز بيلىك تاراپىنىڭ جاۋابىن ەستىگىمىز كەلدى. ساعات كەشكى 6 بولدى. ساقىرلاعان اياز. ال ءبىز قايتپايمىز. تۇنگە قاراي الاڭنان قايتا قويماعان جاستارعا كۇش كورسەتىلە باستادى. ءورت سوندىرگىش ماشينەلەرمەن ۇستىمىزگە ىستىق سۋ شاشتى. قاسىمداعى باتەس قۇربىم ەكەۋمىزدىڭ ءۇستى-باسىمىز مالمانداي سۋ. سول كۇنى ايازدىڭ بۋى ەرەسەن ەدى. ۇستىمىزدەگى مالشىنعان كيىمدەرىمىز سۋىقتان قاتىپ، سىرەسىپ قالدى. ميليسيالار كەلىپ، جاستاردى الاڭنان قۋا باستادى. قولىنا ىلىككەندەرىن كولىككە توعىتىپ جاتىر. الدەقايدا الىپ كەتىپ جاتتى. گۇلنار ءاشىموۆا سىندى ستۋدەنتتىڭ قايراۋىمەن جاۋاپ رەتىندە «قازاق باسشى، قازاق باسشى»، «كولبين تاقتان ءتۇسسىن» دەپ قوسىلا ايقايلايمىز. جاتاقحاناعا كەلسەك، وقىتۋشىلار ءجۇر. ءبارىنىڭ وڭدەرى قاشىپ كەتكەن. بۇل كۇنى جينالىس بولعان جوق.
17 كۇنى تاعى باردىق الاڭعا. كەشەگىدەي ەمەس، ميليسيانىڭ ەكپىنى قاتتى. بىرنەشە ادامدى الىپ كەتتى. ءبىز تاعى قالىر قويدىق. ءۇستىمىز سۋ، كۇن اياز. تەاتر ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتتەرى جينالعان جەردە ميليسيامەن ارادا قاقتىعىس بولدى. بيلىكتەگىلەر شىعىپ: «جاستار تاراڭدار، ءقازىر مۇنىڭ ارتى نە بولاتىنى بەلگىلى» دەگەندەي ءسوز ايتتى.
سول كۇنى تالاي جاس سولاقاي ساياساتتىڭ قۇربانى بولىپ، قىرشىن كەتە باردى. كۇناسىز جاستاردىڭ باسى جارىلىپ، كوزى شىقتى. قىزداردى شاشتارىنان سۇيرەپ، سابادى. ىشتەن اياماي تەپكىلەدى. قاردىڭ ءۇستى قىپ-قىزىل. قان. ءار جەردە ءتۇسىپ قالعان تاقيا. جۇلىنىپ قالعان ەتىك. ءبىر سىڭار بيالاي.
ءبىزدى وقۋدان شىعارماقشى بولدى. جەلتوقساننان باستالعان تەرگەۋ ناۋرىزعا دەيىن سوزىلدى. ناق ءبىر حالىق جاۋىنداي كىرىستى. الاڭعا بارعان بەسەۋمىزدى سوتتاماق بولدى. ستيپەنديادان قاعىلدىق. ۇستاپ اكەتكەن توپتاعى ۇلداردى ەل بىلمەيتىن جەردە ەكى كۇن ۇستاپتى. كەيىن ۇلدار: «قىزدار، قولعا تۇسپەگەندەرىڭ دۇرىس بولدى، ول جەردە قىزداردى اياعان جوق» دەپ، كۇرسىنە جىلاپ وتىرىپ ايتاتىن.
(«نۇر استانا» رەسپۋبليكالىق جاستار اپتالىعى، 17.12.2009)

دەرەككوز: arular.kz