بىلتىر الاش كوسەمى، الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعى يۋنەسكو دەڭگەيىندە تويلاندى.
وسىعان وراي اتى اڭىزعا اينالعان تاريحي تۇلعانىڭ ءومىرى مەن ەلگە ەتكەن قىزمەتىنىڭ كەيبىر جاريا بولماعان تۇستارى، سونىڭ ىشىندە ماسون ۇيىمىنا مۇشە بولعانى جونىندە بەلگىلى الاشتانۋشى-عالىم، «الاش» مادەنيەتى مەن رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى سۇلتان حان اققۇلىمەن ارنايى سۇحباتتاستىق.
– سۇلتان حان اعا، ءاليحان بوكەيحاننىڭ رەسەيدەگى ماسون ۇيىمىنا مۇشە بولعانىن بىلەمىز. وسى ماسون ۇيىمى قانداي ۇيىم؟ ونىڭ اتىنان نەگە شوشيمىز؟ بۇل ۇيىمنىڭ قازاقتىڭ تاريحىنا قانداي قاتىسى بار؟
– جالپى، ماسون ۇيىمى نەمەسە لوجاسى سونشالىقتى ءبىر ادام شوشيتىنداي قۇبىجىق قۇبىلىس ەمەس. نەگە دەسەڭىز، فرانكماسون دەگەن ۇيىم – سوناۋ ەسكەندىر زۇلقارنايىن زامانىنان كەلە جاتقان قۇپيا قۇرىلىم. سول كەزەڭدە دە ول شىنىندا ءجويiتتەردىڭ قۇپيا ۇيىمى بولعان. ونىڭ قىر-سىرى از ەمەس. ال كەيىنگى داۋىردە فرانكماسون دەگەن ءسوز «ەركىن تاس قاشاۋشى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن. حVII-XIX عاسىرلاردا باتىس ەۋروپانىڭ انگليا، فرانسيا، گەرمانيا جانە ت.ب. ەلدەرىندە ماسوندىق ۇيىمدار قۇرىلعاندا وعان جويىتتەردىڭ ەشقانداي قاتىسى بولماعان. ول كەزدە ءجويىت ۇلتى ەۋروپانىڭ كوپ ەلىندە قۋعىن-سۇرگىن كورەتىن ۋاقىت-تىن. ولار باتىس ەۋروپا كونە داۋىردەگى ءجويىت ۇيىمىنىڭ «قۇپيا، استىرتىن ۇيىم قۇرىپ، ارەكەت ەتۋ» يدەياسىن عانا العان. الايدا ماسون ۇيىمى مىندەتتى تۇردە الدىنا ساياسي ماقسات قانا قويعان ەمەس. باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە، كەيىنىرەك رەسەي يمپەرياسىندا حVءىىى عاسىردا پايدا بولعان ماسون ۇيىمدارىنىڭ الدىندا تەك رۋحاني ماقسات-مۇراتتار تۇرعان. ولاردىڭ كوزدەگەنى بۇكىل ادامزات بالاسىن «باقىتقا جەتەلەيتىن شىركەۋ تۇرعىزۋ» بولعان.
ال حح عاسىرداعى رەسەي يمپەرياسىنداعى ماسوندىق ۇيىمعا كەلسەك، ونىڭ تاريحى 1906 جىلدان باستالادى. تاريحتان بىلەتىنىمىزدەي، 1905-1907 جىلدارى رەسەي يمپەرياسىندا ءى ورىس توڭكەرىسى بولدى. سول كەزدە رەسەي يمپەرياسى كونستيتۋسيالىق مونارحياعا كوشۋدىڭ تابالدىرىعىندا تۇردى. الايدا سول كەزدە رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنداعى ىلگەرىشىل كۇشتەر بىتىراپ، جەڭىستى قولدان بەرىپ قويدى. وسى كەزدە رەسەي يمپەرياسىنىڭ ليبەرالدىق زيالى قاۋىمىنا: «رەسەيدە سامودەرجاۆيەنى تەك ماسون ۇيىمى عانا قۇلاتا الادى. تەك ماسوندىق قۇپيا ۇيىم قۇرۋ ارقىلى رەسەيدىڭ بارشا ىلگەرىشىل كۇشتەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، سامودەرجاۆيەنى قۇلاتۋعا جۇمىلدىرا الامىز» دەگەن وي كەلدى. ءسويتىپ، 1906 جىلى سانكت-پەتەربوردا – «تەءمىرقازىق» («پوليارنايا زۆەزدا»)، ماسكەۋدە «قايتا ورلەۋ» («ۆوزروجدەنيە») دەگەن ەكى ۇيىم پايدا بولدى. ءبىز تاريحتان بىلەتىنىمىزدەي، 1906 جىلى ءاليحان بوكەيحان سەمەي قازاقتارىنىڭ اتىنان ءى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولدى. ەكىنشىدەن، ول 1905 جىلدىڭ قازان ايىندا رەسەيدەگى ەڭ ىقپالدى، مۇشەلەرىنىڭ سانى كوپ كونستيتۋسيالىق-دەموكراتيالىق پارتيانىڭ قاتارىنا ءوتتى. ءوزى عانا سايلانىپ قويماي، سەمەي وبلىسى قازاقتارىنىڭ اراسىنان اتالعان پارتيانىڭ فيليالىن قۇرىپ، ونىڭ العاشقى دەپۋتاتى بولدى. تاعى ءبىر تاريحي مالىمەتتە الەكەڭ ماسون ۇيىمىنا 1908 جىلى كىردى دەلىنگەن.
– ايتىڭىزشى، جالپى الەكەڭ وسى ۇيىمعا قانداي ماقساتپەن كىردى؟ ءوزىنىڭ سوتتاعى سوڭعى سوزىندە «مەن قازاق حالقىن سوۆەت بيلىگىنە قارسى كۇرەسكە باستادىم» دەپ ايتقانىنداي، بولشيەۆيكتەرمەن كۇرەسۋ ءۇشىن كىردى مە؟
– ويلاپ قاراڭىز، رەسەيدەگى ماسوندىق ۇيىم سامودەرجاۆيەنى قۇلاتۋدى ماقسات ەتتى. ال الەكەڭنىڭ الدىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ شاڭىراعىن قايتا كوتەرۋ ماقساتى تۇردى. نەگىزىنەن، الەكەڭ رەسەيدەگى سامودەرجاۆيەنى قۇلاتىپ، فەدەراتيۆتىك پارلامەنتتىك-دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا قۇرماي، قالىڭ قازاق وتارشىل رەسەي «قازىنا مەنشىگى» دەپ جاريالاعان، ءتىپتى ءوز جەرىندە دە ەشقاشان ءوز-وزىن بيلەۋ قۇقىنا يە بولا المايتىنىن ءبىلدى. باسقاشا ايتقاندا، قازاق كوسەمى ءاليحان وتارشىل رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءوزىن تۇبەگەيلى رەفورمالاماي، رەسەيدىڭ قۇرامىندا ءجۇرىپ-اق اۆتونوميا الىپ، جەرىنىڭ شەكاراسىن زاڭدى تۇردە بەلگىلەپ الماي، قازاق ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت بولۋعا جەتە المايتىنىن انىق سەزدى. ماسوندار بولسا، سامودەرجاۆيەنى قۇلاتپاي، رەسەيدى دەموكراتيالىق ەلگە اينالدىرۋ مۇمكىن بولمايتىنىن تۇسىنگەن. وسى جەردە ماسوندىق ۇيىم مەن ءا.بوكەيحاننىڭ كوزقاراسى ءبىر جەردەن شىقتى. الەكەڭ ماسوندار قوزعالىسىنا وسى ماقساتى ءۇشىن كىردى. ول قانداي دا ءبىر قىزىق قۋىپ، ءوزىنىڭ اتاعىن شىعارۋ نەمەسە شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ اقسۇيەكتىك اتاعىن جاڭعىرتۋ ءۇشىن كىرگەن جوق. قازاقتار پاتشالىق رەسەيگە سىرتقى جاۋدان قورعان ىزدەپ، بودان بولىپ كىرەمىن دەپ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىنەن دە، اقىر اياعىندا جەرىنەن دە جۇرداي بولىپ ايىرىلعان جوق پا! سول قۇقىقتىق مارتەبەسىن قالپىنا كەلتىرىپ، قازاقتى بىرتىندەپ تاۋەلسىزدىككە الىپ شىعۋ – مىنە، الەكەڭنىڭ ماسوندىق ۇيىمعا كىرگەندەگى باستى ماقساتى وسى ەدى.
ەكىنشىدەن، الاش كوسەمىنىڭ ماسون ۇيىمىنا كىرۋىنىڭ بىردەن-بىر سەبەبى، سول كەزەڭدە قازاقتاردىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاي ءبىلۋ ءۇشىن، ۇلتتىق قوزعالىستىڭ باعىت-باعدارىن زامانىنا قاراي تۇزەپ وتىرۋ ءۇشىن، الەكەڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورتالىعىندا بولىپ جاتقان ساياسي پروسەستەردى باقىلاپ وتىرۋى كەرەك بولاتىن. دەمەك، الەكەڭ ماسون ۇيىمىنىڭ قۇرامىنا كونستيتۋسيالىق-دەموكراتيالىق پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولا تۇرا، پاتشا سارايىندا، مەملەكەتتىك دۋمادا جوعارى ساياسي دەڭگەيدە قانداي شەشىمدەر قابىلدانعانىن، قانداي قۇبىلىستار پىسىپ-جەتىلىپ كەلە جاتقانىن، قانداي ساياسي وقيعالار ورىن الۋى مۇمكىندىگىن بولجاپ، قاداعالاپ وتىرۋ ءۇشىن كىرگەن. نەگىزگى ماقساتى سول بولدى. مىسالى، ءىى قازاق سيەزىندە حالەل مەن جانشا دوسمۇحامەد ۇلى «الاش اۆتونومياسىن بىردەن جاريالايىق!» دەگەنىندە ءاليحان بوكەيحان: «باۋىرلارىم، اسىقپاڭدار! ويتكەنى ورتالىقتاعى جاعدايدى، ولاردىڭ نە ويلاپ وتىرعانىن بىلمەيمىز» دەپ سابىرعا شاقىردى. سەبەبى، سول كەزدە قازاقتىڭ اۆتونومياسىن قۇرۋ، ونىڭ اياعىنان تىك تۇرعىزۋ قازاقتىڭ ءوز قۇزىرىنا جاتپايتىن. ول ەۋروپا سوعىسىنىڭ مايداندارىندا شەشىلىپ جاتتى. نەگە؟ الاش زيالىلارى رەسەيدىڭ ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جەڭىپ شىعۋىن نەگە قولدادى؟ ويتكەنى رەسەي، انگليا، فرانسيا بىرلەسىپ قۇرعان انتانتا بلوگى گەرمانياعا قارسى سوعىستا جەڭىسكە جەتكەن جاعدايدا، سوعىس بىتكەننەن كەيىن بارلىق حالىقتارعا ءوزىن-وزى باسقارۋ قۇقىن بەرەمىز دەپ ۋاعدالاسقان ەدى. الاش زيالىلارى رەسەيدىڭ سوعىسقا كىرۋىن سول ءۇشىن عانا قولدادى. بۇل جەردە قانداي ستراتەگيالىق كوزقاراس، ماقسات بولعانىن قاراڭىز. كەيىننەن 1917 جىلى قازاندا تومسكىدەگى سيەزدە الەكەڭنىڭ: «مى ترەبۋەم توگو، چتو نام وبەششالي» دەيتىنى بار. «رەسەي يمپەرياسى سوعىستىڭ الدىندا بىزگە بەرگەن ۋادەسىن ورىنداسىن. اۆتونوميا بەرسىن» دەدى الاش كوشباسشىسى.
ءدال سول كەزەڭدە قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىندا ءاليحان بوكەيحانداي بيىك دەڭگەيدەگى ساياساتكەر بولعان جوق. ول – تاريحي فاكتى. داۋسىز نارسە. ءبىراق ءبىز كەيدە «ءاليحان ماسون بولعان» دەپ سونى مويىندامايمىز. مىسالى، تۇرار رىسقۇل ۇلى دا بولشيەۆيك پارتياسىنىڭ مۇشەسى بولعان. اينالايىندار-اۋ، ول بولشيەۆيك تۇگىلى سايتان پارتياسىنىڭ مۇشەسى بولسىن، تەك قازاقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن كىرگەن جوق پا؟!. جاسىراتىنى جوق، قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىر توبى، سول كەزدەگى جاڭا قازاقتار بولشەۆيزمگە ەرىپ كەتتى. ءبىراق ولار، تۇرار رىسقۇل ۇلى، ءالىبي جانگەلدين نەمەسە ساكەن سەيفۋللين بولسىن، ءبارى دە بولشيەۆيزم، ماركسيزم يدەياسىن تەرەڭ ءتۇسىندى مە؟ ولاردىڭ ءبارى دە لەنين باستاعان بولشيەۆيكتەردىڭ قۇر ءسوز، جالاڭ، جالعان ۇندەۋلەرىنە قۇدايداي سەنىپ، اداستى. ماركسيزم يدەياسىن، ونىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق ماتەرياليزءمىن ۋليانوۆ لەنيننەن باستاپ بولشەۆيكتەردىڭ كەز كەلگەنىنەن ءاليحان ءالدەقايدا ارتىق، تەرەڭ بىلەتىن. سەبەبى، تەرەڭ زەرتتەگەن. لەنين ەۋروپاعا قاشىپ، شۆەيساريا، گەرمانيادا سىراعا تويىپ جۇرگەندە، ءا. بوكەيحان ءوز ەلىنىڭ قايناعان ورتاسىندا، قيان-كەسكى كۇرەس-تارتىستا ءجۇردى. قازاق دالاسىنىڭ ءمادەنيەتىن، شارۋاشىلىعىن، ەكونوميكاسىن جانە ت.ب. زەرتتەپ، قازاقستاندا سوسياليزم ورناتۋ مۇمكىن ەمەستىگىنە، ورناتۋدىڭ ءتىپتى قاجەت ەمەستىگىنە كوز جەتكىزدى. ول قازاقتىڭ بولمىسىنا، دىلىنە ءتىپتى جات يدەيا بولاتىن. ءبىز ءقازىر «سوسياليزم» دەگەندە كەشەگى كەڭەس ءداۋىرىن، بولشيەۆيكتەر ورناتقان ءسوسياليزمدى ەسكە الامىز. بۇل – ۇيات.
بولشيەۆيكتەر ورناتقان سوسياليزم مەن ماركس ۋاعىزداعان ءسوسياليزمنىڭ ەكەۋى ەكى باسقا نارسە. بولشيەۆيكتەردىڭ ورناتقانى – «كازارمالىق سوسياليزم». كلاسسيكالىق سوسياليزمگە نورۆەگيا، شۆەسيا، فينلياندياداعى ءسوسياليزمدى جاتقىزۋعا بولادى. 1918 جىلعى «اباي» جۋرنالىنداعى ءبىر ماقالاسىندا ءاليحاننىڭ بولشيەۆيكتەردى «سوسياليزم يدەياسىن ساتقاندار» دەپ ايىپتاۋىنىڭ سىرى وسىندا جاتىر. الەكەڭنىڭ كوزدەگەنى قازاققا سوسياليزم ەمەس، حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنە، ەرەكشە بولمىسى مەن شارۋاشىلىعىنا، ۇلتتىق قۇرىلىمىنا لايىقتى قوعام ورناتۋ بولاتىن.
– سول كەزدەرى ماسوندىق ۇيىمنىڭ قۇرامىندا كىمدەر بولدى؟ ولاردىڭ سانى قانشاعا جەتتى؟ ءبىر دەرەكتە ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ سانى 200-دەن استى دەسە، ەكىنشى بىرەۋىندە 20 مۇشەسى بولعان دەلىنگەن. قايسىسى دۇرىس؟
–تاريحتان بىلەتىنىمىزدەي، رەسەيدەگى ماسون ۇيىمى 1910 جىلعا دەيىن قاتتى قۋعىنعا ۇشىراعان. سەبەبى، ونى جويىتتەردىڭ ۇيىمى دەپ ايىپتادى. رەسەيدىڭ رەاكسياشىل پرەمەر-مينيسترى پەتر ءستولىپيننىڭ كەزىندە بۇلاردى «قارا جۇزدىكتەردىڭ» («چەرنوسوتينسى») كومەگىمەن سوققىعا جىعىپ، باسپا ءسوز بەتتەرىندە جاپپاي قارالاعان. ءبىراق سول كەزدە ماسون ۇيىمىنىڭ قۇرامىندا ورىس اقسۇيەكتەرى (دۆوريان، بارون، گرافتار)، بايلارى، جوعارعى اسكەرباسىلارى، ليبەرالدى ينتەلليگەنسيا وكىلدەرى بولدى. ولاردىڭ ءبىر بولىگى استىرتىن ۇيىمعا قىزىق ءۇشىن كىردى. ال ۇيىمنىڭ جۇمىسىن الىپ جۇرۋگە قارجى قاجەت بولعاندىقتان، وعان قالتالى ازاماتتاردى دا تارتۋعا تۋرا كەلدى.
الايدا ولاردىڭ ىشىندە اۋزىندا ءسوز تۇرمايتىن ادامدار دا بولدى. وسى سەبەپتەن ماسون ۇيىمىن تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋعا تۋرا كەلدى. 1910 جىلى «تەمىرقازىق» ۇيىمى ءسوزى كوپ مۇشەلەرى ءۇشىن رەسمي تۇردە جابىلعان بولىپ، «رەسەي حالىقتارىنىڭ ۇلى شىعىسى» بولىپ قايتا قۇرىلدى. بۇل ۇيىمعا تەك ساياسي بەدەلدى، ءتىسقاققان ساياساتكەرلەر كىردى. مىسالى، 1910 جىلعا دەيىن ماسون ۇيىمىنىڭ قاتارىندا شامامەن 200-گە جۋىق ادام بولسا، قايتا قۇرۋدان كەيىن ولاردىڭ سانى 30-عا دەيىن قىسقاردى.
«ماسون ۇيىمىنا كىمدەر مۇشە بولدى؟» دەگەنگە كەلسەك، نەگىزىنەن، كادەت پارتياسىنىڭ، پروگرەسسيۆتىك پارتيانىڭ، ەڭبەك پارتياسىنىڭ جانە كەيىننەن سامودەرجاۆيەگە وپپوزيسيالىق كوزقاراستا بولعان وزگە دە ساياسي پارتيالاردىڭ مەيلىنشە ىقپالدى وكىلدەرى مۇشە بولدى. ولاردىڭ اراسىندا دۋمانىڭ دەپۋتاتتارى، پارتيا كوسەمدەرى، ورتالىق كوميتەت مۇشەلەرى، ونەركاسىپ قوجايىندارى دا بار ەدى. بۇلار الدىنا «رەسەيدى قايتادان قۇرۋدى» اشىق، ايقىن ماقسات ەتىپ قويا بىلگەن ساياساتكەرلەر ەدى. سولاردىڭ ىشىندە ءاليحان بوكەيحان دا بولدى.
– «رەسەي ماسون ۇيىمى ەۆرەيلەردىڭ ۇيىمى بولدى» دەپ ايىپتاعاندار دا بولدى ەمەس پە؟ بۇعان نە دەيسىز؟
– 1917 جىلعا قاراي ماسون ۇيىمى قۇرامىنداعى ەۆرەيلەردىڭ سانى 10 پايىزعا دا جەتپەگەن. سول سەبەپتەن ولاردىڭ پالەندەي ىقپالى بولعان جوق. اشىعىن ايتقاندا، بولشيەۆيك پارتياسى كوسەمدەرىنىڭ دەنى جويىتتەر بولاتىن. سونى نەگە ۇمىتامىز؟! الەكەڭنىڭ ءوزى «قازاق» گازەتىندەگى ماقالاسىندا ەۆرەيلەردىڭ رەسەيدە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان حالىق ەكەنىن جازدى. ءتىپتى گەرسەنشتەين دەگەن ەۆرەي دەپۋتاتى اليحانمەن بىرگە ءى مەملەكەتتىك دۋمادا پاتشا ۇكىمەتىن جەر ساياساتى ءۇشىن اياماي سىناپ، وزگەلەرمەن بىرگە قازاقتىڭ ءوز جەرىنە دەگەن مۇڭ-مۇددەسىن قورعاعان بولاتىن. سول سەبەپتى ءى دۋما تاراتىلىسىمەن گەرسەنشتەيندى ءستولىپيننىڭ تاپسىرىسىمەن قاستاندىقپەن اتىپ ءولتىردى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، 1917 جىلعى توڭكەرىسكە دەيىن جويىتتەر دە قازاق سياقتى قۋعىن-سۇرگىن، قيىنشىلىق كورگەن حالىق بولاتىن.
– الەكەڭ وسى ۇيىمعا قانشا جىل مۇشە بولدى؟ قاي جىلى ونىڭ قۇرامىنان شىقتى؟
– ەڭ الدىمەن الەكەڭنىڭ «قازاق»، «سارىارقا» گازەتتەرىندە جارىق كورگەن «مەن كادەت پارتياسىنان نەگە كەتتىم؟» اتتى شاعىن ماقالاسىن نازارعا الۋ كەرەك. رەسەي ماسوندارىنىڭ قاتارىندا جەتەكشى ءرول ويناعان كادەت پارتياسى مۇشەلەرى بولدى. دەمەك، الەكەڭنىڭ كادەت پارتياسىنىڭ قاتارىنان شىعۋى ماسون ۇيىمىنىڭ قاتارىنان كەتتى دەگەندى بىلدىرەتىن. 1917 جىلدىڭ ناۋرىز-ساۋىرىندە پاتشا وكىمەتى قۇلادى. ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇرىلدى. ەڭ باستىسى، قۇرىلتاي جينالىسىنا سايلاۋ جاريالاعانى مۇڭ ەكەن، ءاليحان كادەت پارتياسىنان دا، ماسون ۇيىمىنان دا ءبىرجولا كەتىپ، الگى ماقالاسىندا جازعانىنداي، «قازاققا «الاش» پارتياسىن قۇرىپ»، وعان جەتەكشىلىك ەتتى. الەكەڭنىڭ الدىندا ماسون ۇيىمى ءوز مىندەتىن اتقاردى. پاتشانى قۇلاتىپ، قازاققا جالپى سايلاۋ قۇقىن قايتارىپ بەردى. ەندى قازاق رەسەيدىڭ قۇرىلتاي جينالىسىنا قاتىسىپ، ءوزىنىڭ قۇقىن قورعاي الادى. ماسوندىقتىڭ دا، كادەتتىڭ دە كەرەگى جوق. ءسويتتى دە، الەكەڭ باستاعان زيالىلار الاش پارتياسىن قۇردى. ەسەپتەپ قاراساق، الەكەڭ ماسون ۇيىمىنا 1906 جىلدان 1917 جىلعا دەيىن، ياعني، 11 جىل مۇشە بولىپتى.
– ءسال شەگىنىس جاساساق، وتكەن جىلى وتاندىق ءورىستىلدى باق-تار «تاينايا كازاحستانسكايا ماسونسكايا لوجا وتكرىلاس ۆ الماتى» دەپ جارىسا جازىپ، ءسۇيىنشى سۇراستى. «پولوجەنو ناچالو پريسۋتستۆيۋ وردەنا نا كازاحستانسكوي زەملە، زاياۆيل پرەدستاۆيتەل روسسييسكيح ماسونوۆ. 19 سەنتيابريا 2015 گودا ۆ الماتى بىلا وتكرىتا پەرۆايا ۆ يستوريي كازاحستانا ماسونسكايا لوجا يمەني اليحانا بوكەيحانوۆا» دەپ حابارلادى كاراۆان.kz، تەنگرينيۋس.kz سياقتى سايتتار. مۇنداي ىس-ارەكەتتىڭ استارىندا نە سىر بار؟
– مەنىڭشە، مۇنىڭ استارىندا اشىقتان-اشىق ارانداتۋشىلىق پيعىل جاتىر. ودان باسقا وي جوق. سونداعى ماقسات نە؟ ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتىنا كۇيە جاعۋ ما، الدە، ماسوندىق ۇيىمىنا كىر كەلتىرۋ مە؟ بالكىم، بۇل ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا كۇيە جاعۋ شىعار؟ جالپى، ونداي اقپاراتتارعا ءمان بەرۋدىڭ كەرەگى جوق. «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى». بۇقارا حالىق ماسون دەگەن نە ۇيىم ەكەنىن بىلە بەرمەيدى. ماسون دەگەن ءسوزدىڭ وزىنەن شوشيدى. سونى پايدالانىپ، بىرەۋلەر الەكەڭنىڭ اتىنا، ونىڭ جاسامپاز تاريحي تۇلعاسىنا كۇيە جاعۋعا ارەكەتتەندى مە دەگەن ءقاۋپىم بار. ايتپەسە وزگە قانداي ماقساتپەن قۇرىلادى؟! ءقازىر قازاقستاندا ماسوندىق ۇيىم قۇرۋدىڭ، ونى الەكەڭنىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرۋدىڭ قانداي قاجەتى بار؟ ونىمەن قوسا «اليحان بوكەيحانوۆ» دەپ وعان ورىستىڭ سۋففيكسىن قوسىپ قويىپتى. مەنىڭ ايتارىم، الەكەڭنىڭ تەگى – بوكەيحان! كەرەك دەسەڭىز، الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ جارلىقتارىنا قول قويعاندا «ءاليحان بوكەيحان» دەپ جازعان. قانشاما ماقالاسىن وسى ەسىمىمەن جاريالادى. پاتشا زامانىندا ءاليحان بوكەيحان دەپ جازعان كەزدە «وۆ»-تى قارىنداشپەن قوسىپ جازىپ وتىرعان. بۇل – تاريحي فاكتى.
سۇحباتتاسقان تولەن تىلەۋباي،
«ايقىن» گازەتى
