ادام - قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ نەگىزگى قۇراۋشىسى، ماڭىزدى بولىگى جانە ونىڭ تيىسىنشە ءوز قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى بار.
ادام بالاسىنىڭ ەشكىم ەشقاشان ايىرۋعا ءتيىستى ەمەس ەڭ ۇلكەن قۇندىلىعى مەن باستى قۇقىعى ء-ومىرى مەن ءومىر ءسۇرۋ قۇقى. كەز-كەلگەن قوعامنىڭ ءۇشىن ادام باستى قۇندىلىق ەكەنى راس. بارلىعى ادامدار ءۇشىن جاسالادى. زاڭ دا تيىسىنشە ادامدار ءۇشىن قىزمەت ەتەدى. الايدا ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى شەكتەلەتىن كەزدەر دە بولادى. مىنە، وسىنداي جاعدايدىڭ ءبىرى – ادامدى ءومىر ءسۇرۋ قۇقىنان ايىرۋ.
ارينە، قۇداي بەرگەن ءومىردى ادامنىڭ نەمەسە مەملەكەتتىڭ ياكي بولماسا باسقا بىرەۋدىڭ قيۋى مورالدىك تۇرعىدان دا، ءدىني تۇرعىدان دا دۇرىس ەمەس دەپ ەسەپتەيمىز. الايدا اركىم ءوزىنىڭ ءومىرى ءۇشىن جاۋاپتى. جانە وسى جاۋاپكەرشىلىك ادامنىڭ بارلىق ءومىرى بويىندا موينىندا بولادى. دەمەك ادام ءوز ءومىرىنىڭ قوجايىنى، يەسى بولعاندىقتان ول ءوزىنىڭ جاساعان، ىستەگەن ارەكەتتەرىنە تيىسىنشە جاۋاپتى.
قاتپارى مەن قالتارىسى مول تارلان تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، ءولىم جازاسىنىڭ ءقايسىبىر زاماندا بولماسىن، قاي مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياساتىندا، زاڭىندا بولماسىن وزەكتى ءارى داۋلى ماسەلە بولعانىن كورەمىز. قامشى اقپاراتتىق اگەنتتىگى الەمدەگى ءولىم جازاسىنىڭ داۋمى مەن ادام قۇقىعى جايىنداعى ماقالانى وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
ادامنىڭ جاساعان قىمىسى نە بولماسا دۇرىس ەمەس ارەكەتى ءۇشىن ءومىرىن قيۋ ارقىلى جازالاۋ- سوناۋ ەرتە زامانداردا، ءتىپتى قوعام قالىپتاسپاي تۇرعان تاپتىق كەزەڭدەردە ورىن العان. ەڭ العاشقى ءولىم جازاسىنىڭ ەۆوليۋسياسى «قاندى كەكتەن» باستاۋ الادى.
ەرتە كەزدەردە ادامدار بىر-بىرىنەن كەك الماسا ول ۇلكەن وسالدىق، السىزدىك دەپ، جاساعان قىلمىس ءۇشىن ادام ەڭ اۋىر جازا تارتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەلگەن.
ال بۇگىن الەمنىڭ كوپتەگەن مەملەكەتتەرى ءولىم جازاسىن قولداپ ونى ءوز تاجىريبەلەرىندە بەلسەندى تۇردە قولدانۋدا.
ءولىم جازاسى- ادامدى ءومىر ءسۇرۋ قۇقىنان ايىرا وتىرىپ جازالاۋدىڭ ءتۇرى. بۇل جازا اسا اۋىر قىلمىس جاساعان قىلمىسكەرلەرگە قولدانىلادى.
الەمدە ءولىم جازاسىنىڭ مىناداي تۇرلەرى قولدانىلادى:
-اتۋ جازاسىنا كەسۋ؛
ء-دارى (ينەكسيا) ەگۋ؛
-دارعا اسۋ؛
-تاسپەن اتۋ؛
-باس شابۋ:
-ەلەكترلى ورىندىق ارقىلى؛
-گازدالعان كامەرا؛
اتۋ جازاسى – جازاعا كەسىلگەن قىلمىسكەردىڭ كوزىن بايلاپ قابىرعاعا تاقاپ تۇرعىزادى نەمەسە باعانعا بايلاپ قويادى. قىلمىسكەردى بىرنەشە مەرگەن اتادى. مەرگەندەردىڭ ءوز وقتارىنىڭ قىلمىسكەرگە تيىپ-تيمەگەنىن ءبىلۋدى قيىنداتۋ ءۇشىن جازاعا تارتىلۋشىعا ارنايى كيىم كيگىزەدى. بۇگىندە اتۋ جازاسىن جۇڭگو، سومالي، تايۆان، بەلورۋس وزبەكستان، ۆەتنام سياقتى ەلدەر قولدانادى.
دارعا اسۋ- مويىنعا بايلانعان ارقاننان ادام دەنەسىنىڭ سالماعىنىڭ قىسىمىنان پايدا بولاتىن اسفيكساسيا. دارعا اسىلعان ادامنىڭ تىنىس الۋ ورتالىعى قىسىلىپ 4-5 ميناتتان كەيىن كوز جۇمادى. بۇل جازا ءتۇرىن قولداناتىن ەلدەرگە مىسىردى، يران، يوردانيا، پاكىستان، سينگاپۋر، يراك، جاپونيانى دا جاتقىزامىز.
باس شابۋ- بيولوگيالىق ءولىم وتە تەز جۇزەگە اسادى. جازانىڭ بۇل ءتۇرى يراك پەن ساۋدا ارابياسىندا قولدانىلادى.
ەلەكترلى ورىندىق- 19 عاسىردا اقش-تا ويلاپ تابىلعان. ادامدى توق ۇرۋ ارقىلى ءولتىرۋ. تۇتقىندى ورىندىققا وتىرعىزىپ اياق قولىن بايلايدى. باسىنا ارنايى دۋلىعا كيگىزىپ كوزىن بايلايدى. دەنەسىن بەلدىكتەرمەن بەكىتەدى. باستاپقىدا 2000 ۆولت توق وتكىزەدى، ودان كەيىن توق مولشەرىن ازايتىپ تاعى ءبىر رەت جىبەرەدى. ادام بۇدان جۇرەگى توقتاپ ولەدى.
ءدارى ەگۋ (ينەكسيا)- ءولىم جازاسىنىڭ ەڭ ءبىر جەڭىل ءتۇرى رەتىندە بەلگىلى. قىلمىسكەرگە ءۇش ءدارى ەگەدى. ءبىرىنشىسى انەستەزيا ءۇشىن، ەكىنشىسى – دەنەنىڭ سالدانۋىنا اكەلەدى، ال ءۇشىنشى ەكپە جۇرەك توقتاۋىنا اسەر ەتەدى. بۇل ءولىم جازاسىنىڭ ءتۇرى اقش-تىڭ 38 شتاتىنىڭ 37-دە قولدانىلادى، فيليپپين ارالىندا دا جازانىڭ بەلسەندى ءتۇرى.
گازدالعان كامەرا-بۇل جازانىڭ ءتۇرى اقش-تا عانا قولدانىلادى. كامەرا ىشىندە جازاعا كەسىلۋشىنى ورىندىققا بايلاپ ارنايى قۇبىرلار ارقىلى گاز جىبەرەدى. گازدىڭ اسەرىنەن ادام ەسىنەن تانىپ 9 مينۋتتان كەيىن كوز جۇمادى.
تاس لاقتىرۋ
ءولىم جازاسى الەم ەلدەرىندە
شىعىس ەلدەرى مەن ازيانىڭ ءبىر قاتار ەلىندە تاسپەن لاقتىرىپ ادامدى جازالاۋ كەڭ تارالعان. يران مەن اۋعانستاندا، سۋدان مەن نيگەريادا وسىنداي جازا ءتۇرىن كەزدەستىرۋگە بولادى. ءبىر توپ ادام جينالىپ قۇرباندى جەرگە باسىن كورىنەتىندەي ەتىپ كومىپ تاستايدى. سودان كەيىن وعان تاس لاقتىرادى.
بۇگىندە الەمنىڭ 170 ەلى ءولىم جازاسىنان باس تارتىپ نەمەسە ماراتوريي جاريالادى. سوڭعى ۋاقىتتارى ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ءبىرشاماسى جازاعا تارتۋدىڭ بۇل تۇرىنەن باس تارتىپ جاقاندىعىن، ءتىپتى جىل سايىن بىر-ەكى مەملەكەتتىڭ ءولىم جازاسىنان باس تارتۋى تەندەنسياعا اينالىپ كەلە جاتىر. بۇۇ دا ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتەردى مۇنداي اۋىر جازا تۇرىنەن باس تارتۋعا شاقىرىپ جاتقانىن اتاپ وتۋگە بولادى.
«ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعى- ادامنىڭ نەگىزگى ماڭىزدى قۇقىعى. ومىردەن ايىرۋ – قايتىمسىز پروسەسس. ءبىر ادامنىڭ وزگە بىرەۋدىڭ ءومىرىن ايىرۋعا بولمايدى. بۇل تولىقتاي ادامدىق پەن ادامگەرشىلىكتىڭ جوقتىعى»-دەپ اتاپ ءوتتى بۇۇ باس حاتشىسى.
وسىعان قاراماستان الەمنىڭ 58 ەلىندە ءولىم جازاسى قولدانىلادى. بۇل ەلدەردىڭ ىشىندە اقش، اۋعانستان، ۆەتنام، يراك، يران، يەمەن، قحر، كحدر، ءباا، پاكىستان، ساۋدا ارابياسى، سينگاۋپر، پالەستينا، مىسىر بار.
2006 جىلعى ەسەپ بويىنشا الەمدە 5 مىڭ 628 ادام ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن. Amnesty International جۇرگىزگەن 2014 جىلعى ەسەپ بويىنشا الەمنىڭ 22 ەلىندە 1061 ادام ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن. 2014 جىلى بۇۇ-عا مۇشە 20 ەلدە ءولىم جازاسى وتكىزىلگەن.
سونىمەن بىرگە ۇكىم جاريالانىپ ءبىراق ءولىم جازاسى ىسكە اسپايتىن مەملەكەتتەر دە بار. ولارعا كاريب باسسەينىنىڭ ەلدەرى مەن ازيا، افريكا قۇرلىعىنىڭ بىرنەشە مەملەكەتىن جاتقىزۋعا بولادى.
ءبىر قىتايدىڭ وزىندە 1996 جىلى 4،5 مىڭ ادام ءولىم جازاسىنا تارتىلعان. حالىقارالىق ادام قۇقىعىن قورعاۋ پروبلەماسى بۇگىندە ۇلكەن رەزونانس تۋدىرعان ماسەلەگە اينالىپ وتىر. «دەموكراتيالى» ەلدەردىڭ وزىندە قىلمىسكەرلەرگە ۇكىم شىعارۋ، جازالاۋ كەزىندە ناسىلدىك ديسكريميناسيا ورىن الادى. سونىمەن بىرگە سوت پروسەسى كەزىندە ايىپتالۋشى جاقتىڭ قورعاۋشىسىنىڭ بولماۋى، جازانىڭ قايتا قاراۋعا، اپپيلياسياعا ۇسىنىلماۋى سىندى ولقىلىقتار وتە كوپ. بىلايشا ايتقاندا دەموكراتيالى مەملەكەتتەردىڭ وزدەرى ادام قۇقىنىڭ تاپتالۋىنا جول بەرىپ جاتىر.
ءولىم جازاسىنا كەسۋ پروبلەماسىنىڭ ەڭ قورقىنىشتى جاعى – ونىڭ كامەلەتكە تولماعان بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە دە قاتىستى قولدانىلۋى. يران، پاكىستاندا جازاعا تارتۋدىڭ مۇنشالىقتى سوراقى بولۋى- شىن مانىندە جاعا ۇستاتارلىق.
قازاقستانداعى ءولىم جازاسى
قازاقستاندا ءولىم جازاسى (اتۋ) تەك ايرىقشا اۋىر قىلمىستار (لاڭكەستىك، گەنوسيد، ايۋاندىقپەن كىسى ءولتىرۋ، ت.ب.) ءۇشىن تاعايىندالادى. 18-گە تولماعان جاسوسپىرىمگە، ايەل ادامعا، سوت ۇكىمى شىققانعا دەيىن 65 جاسقا تولعان ەر ادامعا قولدانىلمايدى. راقىمشىلىق جاسالعان جاعدايدا ءولىم جازاسى ءومىر بويىنا نەمەسە 25 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىنا اۋىستىرىلۋى مۇمكىن. قازاقستان كورشىلەس رەسەي فەدەراسياسى سەكىلدى ءولىم جازاسىن ۋاقىتشا توقتاتىپ 2003 جىلدان باستاپ ءولىم جازاسىنا موراتوريي جاريالادى. دەسەك تە، سوڭعى ۋاقىتتارى اۋىر قىلمىستاردىڭ كۇرت ءوسۋى، پەدوفيلدەردىڭ كوبەيۋى مەن ولاردىڭ لايىقتى جازالارىن الماۋى سەكىلدى فاكتورلار ءبىزدىڭ ەلىمىزگە دە ءولىم جازاسىن ەنگىزۋ كەرەك پە دەگەن ساۋال تۋدىرادى. وسى ورايدا حالىقتىڭ پىكىرىن ءبىلۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەن ساۋالناماعا نازار اۋدارساق:
قاراپايىم حالىقتىڭ پىكىرى زاڭدى تۇردە ەكىگە بولىنەدى: ءبىر جاق ءولىم جازاسى كەرەك دەسە، ەندى ءبىرى ونى ەنگىزۋدى ءجون سانامايدى. كەيبىرەۋلەر ادامنىڭ ءومىرىن قيۋ دۇرىس ەمەس، قىلمىس جاساعان ادامعا تۇزەلۋگە مۇمكىندىك بەرىلۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
ساۋالناما: حالىق پىكىرى
ساۋالناماعا قاتىسقان 22 ادامنىڭ 16-سى ءولىم جازاسىن قولدايتىندىقتارىن جەتكىزدى. 5-تەن كوپ ادام ولتىرگەندەر مەن پەدوفيلدەرگە قاتىستى عانا ءولىم جازاسى قولدانىلۋ كەرەكتىگىن اتاپ ءوتتى. ال قالعان 6 ادام كىمنىڭ بولماسىن ءومىرىن قيۋ مۇلدەم دۇرىس ەمەس ەكەندىگىن، قانداي جاعداي بولماسىن ادامدى ءومىر ءسۇرۋ قۇقىنان ايىرۋعا بولمايتىنىن جەتكىزدى.
رۋسلان 28 جاستا: «قازاقستاندا ءولىم جازاسىن ەنگىزۋدى قولدايمىن. ءبىزدىڭ مەملەكەتكە قاجەت. پەدوفيلدەردىڭ سانىن ازايتاتىن ەدى دەپ ويلايمىن».
سارسەنباي يگىلىكوۆ 65 جاستا: «ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزگە ءولىم جازاسى كەرەك. سەبەبى مۇلدەم ءتارتىپ بولماي كەتتى».
اليشەر 24 جاستا: «مەن ءولىم جازاسىنا مۇلدەم قارسىمىن. ءبىز بىرەۋدىڭ ءومىرىن قياتىنداي كىمبىز؟ ەگەر ءبىز ادام ولتىرگەن قىلمىسكەردى ولتىرەتىن بولساق، ءبىزدىڭ ودان قانداي ايىرماشىلىعىمىز بولادى؟ ءبىز دە سونىڭ دارەجەسىنە تۇسەمىز. سەبەبى – ادام ولتىرەمىز. قىلمىس جاساعان ادام جازاسىز قالمايدى. ول زاڭ نەگىزىندە جاۋاپقا تارتىلادى. ەرتەڭ دە ونى مىندەتتى تۇردە باسقا جازا كۇتەدى».
دۋمان 23 جاستا: «مەن ءولىم جازاسىن تەك سيرەك جاعدايدا عانا قولدانۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. نەگە دەسەڭىز، حالىقتى قىرعان، ادامدارعا وتە اۋىر دەڭگەيدە ءجابىر كورسەتكەن، ولاردىڭ بوستاندىعى مەن بولاشاعىنا بالتا شاپقان، جاس بالالار مەن كامەلەت جاسقا تولماعانداردىڭ جىنىستىق تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلتىرگەن ازاماتتاردىڭ قىلمىسى تولىعىمەن دالەلدەنسە، وسى ىسكە بايلانىستى كەمىندە 15 كۋاگەردەن نەمەسە بىرنەشە بەينەباقىلاۋ قۇرىلعىلارىنان الىنعان قىلمىستىق ءىس ماتەريالدارى نەگىزىندە عانا ءولىم جازاسىن ىسكە اسىرعان ءجون دەپ ويلايمىن. بۇل ساناتقا لاڭكەستەردى، پەدوفيلدەردى، نيكروفيلدەردى، ۇلتارازدىق قاقتىعىس تۋدىرۋشىلاردى جاتقىزعان ءجون شىعار».
جالپى العاندا، زاڭ تۇرعىسىنان قاراعاندا قازاقستان قۇقىقتىق مەملەكەتكە اينالۋدى جوسپارلايدى. ەۋروپانىڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ ءبىرقاتارى بۇۇ-نىڭ 2007 جىلعى حاتتاماسىنا سايكەس ءولىم جازاسىنان باس تارتىپ جاتىر. سوندىقتان ەلىمىزدىڭ موراتوريي جاريالاپ وتىرعانى دا بەكەر ەمەس. دۇرىستاپ ويلانىپ قاراساق قىلمىستىڭ سانىن ازايتۋ ءۇشىن قايتا ورتا عاسىر كەزەڭىنە ورالۋدىڭ ماڭىزى بار ما؟ بىرەۋدى قورلاۋ، زورلاۋ ارقىلى كىم باقىتقا كەنەلەدى؟
«يت مەنى قاپتى دەپ، ونى قاپسام، ادامدىق اۋزىمدا نە قاسيەت قالادى» دەپ م.اۋەزوۆ اتامىز ايتپاقشى، وزگەگە جاماندىق تىلەپ، ونى ومىرىنەن ايىرساق ادامدىعىمىز، ادامگەرشىلىگىمىز قايدا قالماق؟ قىلمىسكەرلەردى جازالاۋدىڭ باسقا دا التەرناتيۆتى جولدارى بار دەپ ەسەپتەيمىن. ماسەلەن، ەكپە ارقىلى ءولتىرۋ. نەمەسە ادامدى مورالدىك تۇرعىدان، ساناسىنا اسەر ەتەتىندەي جازا تۇرلەرىن قولدانۋعا بولادى. قوعامنان الىستاتىپ، يزولياسيالاۋ نەمەسە «اق بولمە» سىندى ورىنداردا ۇستاۋ جانە ت.ب. مەنىڭشە، ءولىم جازاسىنا كەسۋ- ول پروبلەمانى شەشۋ جولى ەمەس. ول- كەك. جاماندىققا جاماندىقپەن جاۋاپ بەرۋ.
ارينە، قىلمىسكەردىڭ اتى قىلمىسكەر. كىناسىن ءوز موينىنا الىپ، كەشىرىم سۇراپ جاتسا ءبىر ءسارى. جاسارىن جاساپ قانشا دايەك پەن ايعاقتارعا قاراماستان قىلمىستارىن مويىندامايتىن كەيبىرەۋلەرىنە نە دەرسىڭ...
مۇندايدا سەزىنىپ، كورىپ، بىلگەن ادام عانا ءبارىن تۇسىنە الادى. جاقىندارى قاندىقولدىڭ كەسىرىنەن قازا تاپقان، پەدوفيلدىڭ كەسىرىنەن تاعدىرى ويراندالعان بالانىڭ اتا-اناسى- ناعىز قايعىنى سولار عانا تۇسىنەدى. ولار ءۇشىن جاۋىز بولعان قىلمىسكەردىڭ ءولىمىن سولاردان ارتىق ەشكىم قالامايدى. ال قىلمىسكەردى كەشىرۋ دەگەن- ءتىپتى بۇل دۇنيەدە بولۋى مۇمكىن ەمەس نارسە.
ەشكىمنىڭ تاعدىرى ويىنشىق ەمەس. ءومىر ءبىر-اق رەت بەرىلەدى. اركىمنىڭ ءوز ءومىرى-قۇدايدىڭ اماناتى.
نازەركە مۇسا
پىكىر قالدىرۋ