("قازاق ەلى - 550 جىل" شىعارماشىلىق بايگەسىنە)
1) ب.د.د. زامانداردا كازىرگى ورتا ازيادان باستاپ ەۆروپاعا دەيىنگى دالانى جايلاعان كوشپەلىلەردى يراندىقتار ساك دەپ، ەجەلگى گرەكتەر سكيف دەپ اتاعان. ساق حالقىنىڭ ۇزىكۇي (يازىگي)، ءقاڭعۇي (كانگيۋ)، ءسيراقۇي (سيراكي)، البان، سىبان، اداي (داي)، ءالباۇز (سايريما، سارمات، الازون دەپ ءارقالاي كورسەتىلگەن) دەگەن تايپالارى بولعان. ساق حالقى ارىس باباسىنا تابىنعان، ولاردىڭ اسپان قۇدايىنا ارناپ قاسيەتتى قىلىشپەن «قۇرباندىق» شالعانىن گەرودات كورسەتكەن. وسى سەبەپتەن بۇل قىلىش «الدىاسپان» دەپ اتالىپ كەتكەن، ياعني «ول ارقىلى اسپان قۇدايى قۇرباندىق الدى» دەگەن سەنىم ماعىناسىندا (قازاق كازىردە قىلىشتىڭ اسىلىن الداسپان دەپ اتايدى).
ب.د.د. 3ء-شى مىڭجىلدىقتا كازىرگى شىڭجاننان باستاپ ورتالىق جۇڭگو ايماعىنا دەيىنگى ورماندى تاۋلاردى جايلاعان حالىق جۇڭگو دەرەكتەرىندە جۋندي، ال ولاردىڭ سولتۇستىگىندەگى دالالى ايماقتاعى حالىق حۋنيۋي دەپ كورسەتىلگەن. بۇل دەرەكتەر العاشقى قىتايلىق سيا مەملەكەتىنە بايلانىستى ايتىلادى. «جۇندەس» تاۋلىقتاردى دالا حالقى ءجۇندى دەپ، ال ءجۇندى حالقى ءوڭىن جەل قاقتاعان قوڭىر ءتۇستى دالالىقتاردى قۇڭىر (قوڭىر) دەپ اتاعانىن كورەمىز. سوندا جۋندي دەگەنى ءجۇندى، ال حۋنيۋي دەگەنى ءقۇڭرۇيى. «ر» ءارپى جوق جۇڭگو دەرەكتەرى قۇڭر اتاۋىن حۋن نەمەسە حۋننۋ دەپ كورسەتەدى، بىزدەر ونى ەسكەرمەگەندىكتەن اتاۋدى عۇڭ دەپ كەتتىك (ماعىناسىز ءسوز). سول زامانداردا «حۋ» دەگەن تايپادا بولعان، «شىعىس حۋ» تايپاسى جاپون ۇلتىنىڭ ارعى اتاسى بولار.
العاشقى قىتايلىق سيا ەلىنىڭ ورنىن شان ديناستياسى باسقانى جانە سيا ەلىنىڭ ءبىر بولىگى دالا تايپالارى جەرىنە كەتكەنى ايتىلادى. ولار «حۋ» تايپاسىنىڭ دالالىق رۋلارىمەن قوسىلىپ سيانبي دەگەن حالىققا اينالىپ، ونداعى ءقۇڭرۇيى حالقىنا كورشى ورنىقتى. سيانبي حالقىنىڭ ۇرپاقتارى كازىر وزدەرىن موڭعول حالقى دەپ اتايتىن ويرات، قالماق، جوڭعار ءتارىزدى تايپالار.
2) ب.د.د III ع. دەيىن كورشىلەرى ءجۇندى حالقىن ەكىگە ىدىراتتى، دالالىق ايماققا قىتايلىق تيان (ءتاڭرى) سەنىمىن الىپ بارعان جۇندىلەر «ءدىنلى» (دينلين) دەگەن اتاۋعا يە بولدى (دينلين ۇرپاقتارى قىرعىز، ۇيعىر، حاكاس، باشقىر ءتارىزدى ۇلتتار).
جۇندىلىك ارىن تايپاسىنىڭ كەي توبى «شىعىس حۋ» تايپالارىنا بارىپ قوسىلدى («ر» ءارپى جوق قىتايلارشا «اين» دەپ اتالعان ولار جاپوندارعا ءسىڭدى)، ارىن تايپاسىنىڭ قۇڭر حالقىنا قوسىلعاندارى ارقۇڭ دەپ اتالىپ كەتتى (كازىر «ارعىن»).
ءجۇندى حالقىنىڭ شىڭجاندا قالعانىن قۇڭرلىق (حۋندىق) توپ بيلەدى، «قۇڭرمىن» دەگەن ولاردى جۇڭگو جازباسى «گۋنمو» دەپ كورسەتكەن. ونداعى جۇندىلەر نەگىزىنەن وشاق تايپاسى بولاتىن، ولار جۇڭگو جازبالارىندا يۋەچجە دەپ كورسەتىلگەن (قىتايشا «و» دىبىسىن «يۋە» ارىپتەرىمەن بەرگەن جانە سوڭعى «ق» ايتىلماعان. قىتايشا تولىق ايتسا «وشاق» اتاۋى «يۋەچجاقى» بولار ەدى، قىتايلار اتاۋدى «يۋەچجي» دەپ قىسقاشا ايتقان. وسى سەبەپتەن: «قازاق» اتاۋى «حاساحى» ەمەس، «حاسا» دەلىندى، «ءساقۇي» اتاۋى «ساحىيۋ» ەمەس، «سيۋ» دەلىندى قىتايلىق دەرەكتەردە). وشاقتار ءوز حالقىن «ءجۇندى» ەمەس، «جاندى» دەۋدى ءجون كورگەن جانە مەملەكەتتەرىن ءۇيجان دەپ اتاعان ءتارىزدى. ولاردى «جۋن حالقى» دەپ تانيتىن قىتايلارشا مەملەكەت «ۋيجۋن» دەپ اتالدى، كەيىن جازبالارعا «ۋيسۋن» بولىپ ەندى.
ءجۇندى حالقىنىڭ نەگىزگى توبى باتىسقا ىعىسىپ ورتا ازيادا وتىرعان ساق (سكيف) حالقىن باسىپ الدى. كەلگەندەر نەگىزىنەن ارىن تايپاسىنان بولاتىن، ولار كازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىندا وزدەرىنە باعىندىردى. بۇل ايماق يراندىق ماعىناسى «ارعى جاق» بولاتىن «پارفيە» سوزىمەن اتالاتىن، وسى سەبەپتەن ارىن تايپاسى ورناتقان مەملەكەت «پارفيا» دەلىنىپ تاريحقا ەندى، كوپ ۇزاماي وعان يران مەن زاكاۆكازە ايماقتارىدا باعىندى. كوشپەلىلەردى «ساك» دەيتىن يراندىقتار، پارفيا بيلەۋشىلەرىن ارىنساك دەپ اتادى. وسى اتاۋ تاريحقا ارشاك بولىپ ەندى، ال زاكاۆكازەدە ولار ارانشاح دەپ كورسەتىلدى. جۇڭگو جازباسى پارفيا پاتشالىعىن انسي دەپ كورسەتكەن، ياعني «ر» ءارپى جوق قىتايلار ارىنساق ورنىنا انسي دەپ جازدى («ساق» ءسوزىن «سي» دەيتىنىن ايتتىق).
3) وسى ب.د.د. III ع. «كورشىڭ كىم دەسە سولسىڭ» دەگەن قاعيدامەن قۇڭر حالقى اتاۋى «قۇڭ» بولىپ قالىپتاسىپ كەتتى («قۇڭر»، تەك قۇڭرات دەگەن رۋىنىڭ اتاۋىندا ساقتالدى). قۇڭ حالقى 24 تايپالى بولعان، ولاردىڭ قۇمان (حۋيان)، ءسىيبورى (سيۋيبۋ)، اسىلۇياڭ (سيليۋان)، ۇلان (ليان) دەگەن تورتەۋى تاڭداۋلى دەپ تانىلعان. قۇڭ حالقى بيلىگىنە كەلگەن مۇدە اتاقتى قۇڭ يمپەرياسىن ورناتتى. مەملەكەتتى بيلەگەن اۋلەت ءشىڭۇي (شانيۋ) دەپ اتالعان جانە اۋەلدە 24 تايپا كوسەمدەرى اراسىنان سايلانعان. مۇدە ءوز زامانىندا، ءشىڭۇي تەك اسىلۇيا تايپاسىنان سايلاناتىن ءداستۇر ەنگىزدى. وسى تايپا ادامدارىن، باسقالارى «اسىلۇياڭدار» دەيتىنىن ەستىگەن جۇڭگو جىلناماسىشىسى تايپانى «سيليۋان-دي» دەپ كورسەتتى (اۋەلگى «ا» ءارپى ءالسىز ەستىلەتىندىكتەن ءتۇسىپ قالعان جانە سوڭعى «ر» ءارپى قىتايدا جوق). بۇكىل ەۆرازيانى بيلەپ كەلگەن اس نەمەسە ءاسىلۇي پاتشالارى ديناستياسى تاريحى وسىلاي باستالدى.
4) ب.د.د. II ع. جۇڭگو يمپەرياسى وشاق (يۋەچجي) تايپاسىمەن وداقتاستىققا قول جەتكىزدى، ءۇيسۇن مەملەكەتىن بيلەگەن قۇڭر (گۋنمو) توبىنە جۇڭگو قىزدارى ايەلدىككە ۇزاتىلدى. جۇڭگو يمپەرياسى كومەگىنە سۇيەنگەن ءۇيسۇن مەملەكەتى وسى ب.د.د. II ع. كورشى ارىن (پارفيا) پاتشالىعىن باعىندىردى. وسىلايشا ءجۇندى حالقىنىڭ ەكى مەملەكەتى قوسىلۋىنان الىپ ءۇيسۇن (ءۇيجان) يمپەرياسى ورنادى، ونىڭ بولعانىن تەك XIX ع. مويىنداعان تاريحشىلار ونى كۋشان يمپەرياسى دەپ بۇرمالاپ اتايدى («ۇلى جىبەك جولىنىڭ» قالىپتاسۋى وسى ءۇيسۇن پاتشالىعىنىڭ ورناۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى). ءۇيسۇن يمپەرياسىنىڭ ەلتاڭباسى «تاز قارا» دەگەن الىپ قۇس بەينەسى بولدى (قىتايشا جازبادا «قارا» اتاۋى «قارعا» دەپ بۇرمالانىپ جازىلدى، نەمەسە اۋدارماشى سولاي ءتۇسىنىپ جازدى). بۇل قۇستى يراندىقتار سيمرۋگ («تاۋ قۇسى» دەگەن ماعىنادا)، ال ەرتەگرەكتەر «گريفون» دەپ كورسەتكەن.
5) ب.د. باسىندا قىتاي-سيانبي-ۋيسۋن وداعى قۇڭ يمپەرياسىن جويىپ، قۇڭ حالقىن تورتكە ىدىراتتى. قۇڭداردىڭ ءبىر توبى جۇڭگو شەكاراسىن كۇزەتۋشىگە اينالدى (كوبى تاڭداۋلى قۇمان تايپاسى بولار، كەيىن «قاراقتاي» نەمەسە «قيدان» دەپ اتالعان)، ولاردىڭ كەيىنگى اتاۋى نايمان ءتارىزدى (8 رۋدان تۇراتىن قۇمان تايپاسىن، سيانبيلەر «نايما كۋمان» جانە قىسقاشا «نايكۋمان» دەگەندىكتەن اتاۋ كەيىن «نايمان» بولىپ قالىپتاسقان). قۇڭداردىڭ ەكىنشى توبى سيانبيلەرگە باعىندى دەلىنگەن، ال ءۇشىنشى توبى امۋر-ارگۋن ايماعىندا قالدى (كەيىن «قىپشاق حالقى» دەپ اتالعاندار). قۇڭداردىڭ نەگىزگى بولىگى باتىسقا ىعىسىپ، قازاقستان-سىبىر-ورال-دون-كاۆكاز ايماقتارىنداعى ساق (سكيف) حالقىن باسىپ الدى. باتىسقا ىعىسقان قۇڭداردىڭ ارتىنان سيانبي بيلەۋشىسى تانشيحاي اسكەر جىبەرگەن، ول اسكەردى تارباعاتايدا وتىرعان ابار تايپالارى توقتاتتى.
باتىسقا ىعىسقان قۇڭدار، ب.د. III ع. ورتاسىنا دەيىن ءۇيسۇن يمپەرياسى (كۋشان پاتشالىعى) ايماعىن (ورتا ازيا) باعىندىرا المادى. ويتكەنى اتالعان مەملەكەتتى بيلەگەن توپ جۇڭگو يمپەرياسىمەن وداقتاس بولاتىن.
قۇڭداردىڭ ءبورىقۇڭ تايپاسى باسىم بولعان توبى سولتۇستىك ەۆروپاعا ورنىقتى (بۇل تايپا بۋرگۋند دەپ تانىلادى تاريحتا). كازىرگى «ىشكى رەسەي» ايماعىنا ورنىققان قۇڭدار «ىشكى ءۇي» (ۋشكۋيناكي) دەپ اتالىپ كەتتى جانە ولاردىڭ نەگىزگى توبى تاتار تايپاسى بولعان ءتارىزدى (قۇڭرات تايپاسى ورنىققان ايماق حۋنگراد دەپ اتالعان، ول كەيىن نوۆگورود بولىپ وزگەرتىلگەنىن رەسەي تاريحشىسى تاتيششيەۆ جازعان). ەۆروپا مەن زاكاۆكازە ايماعىنا جەتكەن قۇڭداردا ۇلان تايپاسى باسىم بولدى («ۇلانمىن» دەگەن ولاردى ەۆروپالىقتار الەمان دەپ كورسەتسە، كاۆكازعا جەتكەندەرى الان دەلىنىپ تاريحقا ەندى). ەدىل مەن دنەپر اراسىنداعى دالانى باسىپ العان قۇڭداردا قۇمان تايپاسى باسىم بولعاندىقتان، ول ايماق كۋمانيا دەلىنىپ تاريحقا ەندى (كازىرگى كۋبان وزەنى سول زاماننان قۇمان دەپ اتالعان). ۇلكەن كاۆكازدىڭ تاۋلى ايماعىن باسىپ العان قۇڭداردىڭ باسىم بولىگى قابار تايپاسى بولعاندىقتان، ول تاۋ «قاب تاۋى» دەپ اتالىنا باستادى.
قۇڭ حالقى يەلەنگەن كازىرگى قازاقستان ايماعىن كورشىلەرى قۇڭزاق دەپ اتاپ كەتتى («قۇڭ ايماعى» دەگەن ماعىنادا، «جاق» ءسوزى ورنىندا «زاق»). وسىلايشا سول ايماق حالقىن «قۇڭزاق» دەپ اتاۋ قالىپتاسا باستادى (قۇڭ مەن ساق تايپالارىنان قۇرالعان حالىق، اراسىندا ابار تايپاسىدا بار).
6) ب.د. III ع. ءۇيسۇن (كۋشان) مەملەكەتىن قۇڭدار باسىپ الدى، ولاردىڭ نەگىزگى كۇشى تاڭداۋلى ءسىيبورى (سيۋيبۋ) تايپاسى ەدى. بيلەۋشىسى ءشىڭۇي دەپ اتالعاندىقتان مەملەكەت شىڭجان دەپ اتالدى (ءۇيسۇن نەمەسە ءۇيجان ورنىن شىڭجان باستى). بۇل مەملەكەت IV ع. جۇڭگو شەكاراسىنا دەيىن سوزىلعان ەجەلگى قۇڭ يمپەرياسى ايماعىن جانە باتىسىنداعى زاكاۆكازە ايماعىندا باسىپ الدى. ولارعا ەرتەدەن ءوش قىتايلىقتار، شىڭجان ورنىنا مەملەكەتتى جۋجان دەپ اتادى (قىتايشا ماعىناسى «جەر باۋىرلاۋشى») جانە مەملەكەت ەلتاڭباسى ۇيسۇندىك «تاز قارا» بولىپ قالدى. وسىلايشا جۇڭگو شەكاراسىنان باستاپ زاكاۆكازەگە دەيىن سوزىلعان الىپ يمپەريا ورنىقتى (گۋنن يمپەرياسى مەن جۋجان قاعاناتى اۋەلدە وسىلاي ءبىرتۇتاس يمپەريا بولعان). وسى جۋجان يمپەرياسىن بيلەگەن اس (ءاسىلۇي) توبى مەن سىيبورىلىك جەتەكشى رۋدىڭ وداقتاسۋىنان ءسىيبوراس اتاۋلى تايپا قالىپتاستى، ال ءسىيبورى تايپاسىنىڭ نەگىزگى بولىگى جالايىر دەلىنىپ اتالىپ كەتتى (اتاقتى قولباسشىسىنىڭ جالايىر دەگەن جاناما اتاۋىمەن).
جۋجان قاعاناتى قۇرامىنا زاكاۆكازەدە كىرگىزىلدى (كازىرگى كاسپيي تەڭىزى سول زاماننان جۋرجان دەپ اتالدى). وسى زامانعا دەيىن زاكاۆكازەنى بيلەگەن ارانشاح (ارىنساق) تايپاسى III ع. حريستياندىق قابىلداعان ەدى (ءدىندى «ەجەلگى گرەك» تىلىندە قابىلداعاندىقتان ءوز تىلدەرى وزگەرىپ باستاعان). بيلىكتەن ايرىلعان ولار، قول استىنداعى حالىقتى باستاپ كىشى كاۆكاز تاۋىنا ىعىستى، مىنە وسىلايشا حريستيان ءدىندى كازىرگى ارميان ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋى جىلدامدادى (ياعني، ارميان ۇلتىن قالىپتاستىرۋشى ارىن نەمەسە كازىرگى اتاۋى ارعىن بولعان تايپا).
جۋجان اسكەرى بولىپ كاۆكازعا جەتكەن ابار تايپاسى ورنىققان ايماعىن قۇڭزاح دەپ اتادى (داعىستانداعى حۋنزاح دالاسى مەن حۋنزاح اۋىلى). ويتكەنى بۇل زاماندا كازىرگى قازاقستانداعى حالىق قۇڭزاق دەپ اتالاتىن (ابارلار وسى حالىقتىڭ ءبىر تايپاسى بولاتىن).
ال IV ع. سوڭىندا جۋجان قاعاناتىنىڭ كاۆكاز-ەۆروپالىق ايماعى اتتىلى (اتتيلا) پاتشا بيلىگىمەن دەربەستىككە يە بولدى، گۋنن يمپەرياسى زامانى باستالدى (بيلەۋشى ءسىيبوراس تايپاسى اتاۋى بۇرمالانعاندىقتان، مەملەكەتتىڭ V ع. كاۆكازدىق بولىگى «ساۆير» اتاۋمەن يران-ۆيزانتيا جازبالارىنا ءتۇستى. الايدا جەرگىلىكتى ەتنوستار ولاردى «جۋجان» دەپ اتايتىن، ولار V ع. «ورتاگرەك» ءتىلى نەمەسە ۆيزانتيا ارقىلى حريستياندىقا كوشتى جانە VII ع. كەيىن بولاشاق گرۋزين ۇلتى بولىپ قالىپتاسا باستادى. ويتكەنى، VII ع. ولار بيلىكتەن ايرىلىپ كىشى كاۆكاز تاۋىنا ىعىستى).
وسى IV ع. جۋجان قاعاناتىنىڭ ورتا ازيا-شىڭجان-اۋعانىستان جانە يندياعا دەيىنگى ايماعىن ۇزىك تايپالارى باسىپ الدى (ۇزىكۇي نەمەسە گرەكشە «يازىگي»). كورشىلەرى «ەپتى الپ ءيتتى» نەمەسە قىسقاشا «ەپتاليتى» (الاباي ءيتى سەبەبىنەن) دەگەندىكتەن، ولاردىڭ مەملەكەتى «ەفتاليتى پاتشالىعى» بولىپ تاريحقا ەندى. وسى ۇزىك حالقىن بيلەگەن توپ «ءاقۇز» دەپ اتالعان، رەسەيلىكتەر ونى «ءوقۇز» دەپ بۇرمالاپ تاريحقا وعىز اتاۋىن ەنگىزدى.
ۇزىك تايپاسىنا ورتا ازيا-شىڭجان-اۋعانىستانداعى وتىرىقشى ۇيسۇندەر باعىندى (ءۇيسۇن يمپەرياسى حالقى وتىرىقشى جانە كوشپەلى بولىپ بولىنگەنى جۇڭگو دەرەكتەرىنەن ءمالىم). بيلەۋشى توپتارىن بەك دەيتىن ءۇيسۇن وتىرىقشىلارى، وزدەرىن بيلەۋشىگە اينالعان ءۇز ادامدارىن ۇزبەك دەپ اتاپ كەتتى. وسى اتاۋ كوپ ۇزاماي بارشا وتىرىقشىلارعا تاڭىلدى، وتىرىقشى ادامداردى ۇزبەك دەۋ قالىپتاستى، ونداعى ءۇيسۇن مەن ۇزىك تىلدەرى ارالاسۋىنان جەكە ۇزبەك ءتىلى پايدا بولدى.
IV ع. وردوستاعى قۇڭداردى بيلەگەن اسىلۇيالىق رۋ تورگى دەپ اتالعان («ءو»، «ر»، «ءى» ارىپتەرى جوق جۇڭگو جازباسىندا تۋگە دەپ كورسەتىلگەن)، قىسقاشا تورگى اسۇياڭ (قىتايشا اسيان-شە). سيانبيلىك توبعاش تايپاسى ىعىستىرعان ولاردىڭ ۇلكەن توبى V ع. التاي تاۋىنا قونىستاندى، جۋجاندارعا تەمىر ءوندىرۋ ارقىلى وداقتاستىققا قول جەتكىزدى (ارعى انالارى ءسىيبورى تايپاسىنان بولعاندىقتان جۋجان يمپەرياسىن بيلەگەن ءسىيبوراس تايپاسىنا جيەن سانالعان. ولاردىڭ «ارعى اتاسىن ەمىزگەن ءبورى-قانشىق» دەگەن اڭىز، انالارى ءسىيبورى قىزى بولعاندىقتان تۋعان).
7) VI ع. جۋجان قاعاناتى بيلىگىنە التاي ايماعىنىڭ تورگى اسۇيا ادامدارى ارالاستى، تورگى قاعاناتى زامانى باستالدى. ولاردىڭ اتاۋى وزگەتىلدەردە بۇرمالانىپ «تيۋركي اشينا بيلەگەن تيۋركي قاعاناتى» دەلىنىپ تاريحقا ەندى. بۇل عاسىردا قازاقستانداعى حالىقتىڭ قۇڭزاح اتاۋى قازاق بولىپ قالىپتاسقان ەدى (قۇڭزاق اتاۋى «ۇڭ» بولىگىنسىز اۋەلى قزاق، سوسىن كوپ ۇزاماي قازاق بولدى). مەملەكەت بيلەۋشى تايپا اتاۋىمەن تۇركى قاعاناتى دەپ اتالعاندىقتان، مەملەكەت حالقىنىڭ ءوز اتاۋى «كولەڭكەدە» قالدى. دەگەنمەن تاريحي دەرەكتەردە قازاق اتاۋى ساقتالدى، VI ع. قاشقار ايماعى حالقى جۇڭگو جازباسىندا حاسا دەلىنگەن. ءارابارىپتى جازبالارداعى، تۇركىلەر اسكەرى بولىپ ءۇندىستانعا جەتكەن قازاقتاردى جازىلۋ ۇقساستىعىنان حالادج نەمەسە حيلدج دەپ، ال اقۇزدەر (وعىز) ايماعىنداعى قازاقتاردى قزىق جانە قنىق دەپ بۇرمالاپ كەتتى. كازىرگى وڭتۇستىك رەسەي مەن ۋكراينا ايماعىنداعى قازاقتار «ەسكىورىستىق» جىلنامالاردا گزاك، كاسوگ، كوزاگي بولىپ كەزدەسەدى.
تۇركى قاعاناتى اتاقتى ەفتاليتى پاتشالىعىن جويدى (ۇزىك تايپاسى ەكەنىن ايتتىق)، ولاردىڭ قىسىمىنان ءاقۇز (وعىز) حالقىنىڭ حازار تايپاسى زاكاۆكازەگە كەتتى. وسى كەلگەن حازارلاردى اسكەرى ەتكەن يران-ۆيزانتيا وداعى زاكاۆكازەدەگى ساۆير (ءسىيبور) مەملەكەتىن جويدى. ساۆير ەلىنىڭ كىشى كاۆكازعا ىعىسىپ ۆيزانتياعا باعىنعاندارى جۋجان دەپ اتالىپ، گرۋزين حالقىنىڭ نەگىزىن قالادى (جۋرجان، جۋرزان، گۋرزان، گۋرزين). ولاردىڭ يرانعا باعىنعان ۇلكەن كاۆكازداعىلارى استاناسى قۇڭزاق قالاسى بولعان سارير مەملەكەتىن ورناتتى (اۆار جەرى). ساۆير ەلىنىڭ ەۆروپاعا كەتكەندەرى وندا استاناسى ساۆاريا (ۆەنگريا ايماعىندا) بولعان اۆار قاعاناتىن ورناتتى. ۆەنگرياداعى كۋنزاك (كيشكۋنزاك، نادكۋنزاك) اتاۋلى جەرلەر سول ابارلاردان قالدى. وسى اتاۋلار قىپشاق دەۋ قاتەلىك. ۆەنگريا مەن داعىستانداعى قۇنزاق اتاۋلارى جانە اۆارلاردىڭ تارباعاتايلىق ابارلاردان ەكەندىگى قۇنزاق اتاۋىنىڭ وتانى كازىرگى قازاقستان ەكەنىن دالەلدەيدى.
ەۆروپا ايماعىندا اۆار قاعاناتى ورناۋى تۇركى قاعاناتىنىڭ تىكەلەي كومەگىمەن بايلانىستى، اۋەلدە ءسىيبوراس جانە تورگى تايپالارى وداقتاس بولدى. اۆار قاعاناتىنىڭ اشەكەيلەرىندە گريفوننىڭ ءجيى كەزدەسۋى جۋجان قاعاناتىنىڭ «تاز قارا» (سامۇرىق) ەلتاڭباسىن اۆار قاعاناتىدا قولدانعانىن كورسەتەدى. دەمەك، ساۆير مەملەكەتى مەن اۆار قاعاناتى پاتشالارى جۋجان قاعاناتىن بيلەگەن ءسىيبوراس اۋلەتىنەن بولعان. تۇركى قاعاناتى بۇل زامان ۇلكەن كاۆكازداعى سارير مەملەكەتى بيلىگىن يەلەنىپ، ولاردىڭ ەلتاڭباسىن ءبورى ەتتى. ال زاكاۆكازە يران ىقپالىندا قالىپ قويدى.
8) VII ع. ءسىيبوراس جانە تۇركى اشينا اۋلەتتەرى اراسىنداعى باقتالاستىقتان تۇركى قاعاناتى ەكىگە ىدىرادى. ءسىيبوراستار جۋجان قاعاناتىنان وداقتاسى بولعان ساق-ۇيسۇندىك توعىز تايپا كومەگىمەن «ون اق ءتۇتىن قاعاناتى» (باتىس تۇركى قاعاناتى) بولىپ ءبولىندى، ال تورگى اسۇيا (تۇركى اشينا) تايپاسى شىعىس تۇركى قاعاناتىن يەلەنىپ قالدى. وسى جاۋلىق اسەرى ءسىيبوراس اتاۋىن ءشيبوراش ەتتى، تۇركىلەردىڭ باتىسقا ىعىسقاندارى وزدەرىن ءبورىشى دەپ اتادى. قىتايلار «ون اق ءتۇتىن قاعاناتى» ورنىنا «ءونۇي ءشيبوراش» اتاۋىن قولدانىپ، ونى وزدەرىنشە «نۋشيۆي» دەپ كورسەتتى. شىڭعىسحان شىققان تايپانىڭ X ع. دەيىن شيۆەي مونگۋ (ءشيبوراش ماڭعى) دەپ اتالۋى، ونىڭ ءشيبوراش ۇرپاعى ەكەنىن كورسەتەدى (قازاق عالىمدارىنىڭ گەنندىك زەرتەۋلەرىدە ونى راستايدى). اتاۋدىڭ «ءونۇي ءشيبوراش» ەكەنىن باتىس تۇرىك قاعاناتىن «ون اق ءتۇتۇن» قاعاناتى دەپ اتاعانىدا دالەلدەيدى، ونى يەزۋيدتىك تاريحشىلار «ون وق ءبۇتۇن» دەپ بۇرمالدى (ورحون ەسكەرتكىشتەرىندەگى جازبالاردى سولار قولدان جاساعان). ولار تۇركى مەن ءشيبوراش باقتالاستىعىن جاسىرىپ، ونى «بەس تايپا نۋشيۆي» مەن «بەس تايپا دۋلۋ» جاۋلىعى جانە وسىلاردىڭ ورتاق اتاۋى «ون وق بۋتۋن» دەپ سەندىردى.
اسىلۇيلىك ەكى تايپا باقتالاستىعىنان اۆار قاعاناتى ورنىن اشينا تۇركىلەرى بيلەگەن ۇلى بۋلگاريا باستى. ءسىيبوراس (ءشيبوراش) توبى قىرىمداعى اورس (رۋس) جانە ساك البان (ساكاليبا) تايپالارىنىڭ ءبىر بولىگىندەگى بيلىگىن ساقتاپ قالدى (ولار اۋەلى ءبورى، كاتوليكتىكتى قابىلداعانسوڭ بورىك دەلىنگەن. تاريحقا ۆارياگ جانە ريۋريك اتاۋلارمەن ەندى). البانيا مەن رەسەيدىڭ ەلتاڭبالارى بىردەي، ونداعى «ەكىباستى ورەل» دەگەنى «تاز قارا»، ەكەۋىندە ورناتقان بورىك (ريۋريك) اۋلەتى.
رۋس پەن ساك البان تايپالارىنىڭ ەكىنشى بولىگىن اشينا تۇركىلەرى بيلەدى، ولار ءبورىشى دەپ اتالدى (اتاۋ كەيىننەن بەرىش بولىپ ورنىقتى. بەيبارىس سۇلتان قىرىمدىق ءبورش توبىنان، ونى بالا كەزىندە قۇلدىققا ساتقان بورىك توبى دەۋ ورىندى).
«ون اق ءتۇتىن قاعاناتى» ىعىستىرعان اشينا تۇركىلەرىنىڭ ءبىر بولىگى قازاق حالقىنىڭ وزدەرىنە باعىنىشتى بولىگىمەن VII ع. (626 جىل) زاكاۆكازەنى باسىپ الدى. ونداعى حازار تايپالارى ولاردىڭ وداقتاسىنا اينالدى، وسىلايشا استاناسى ساماندار (كازىرگى گياندج ءتارىزدى) بولعان حازار قاعاناتى ورنادى. جاڭا كەلگەن قازاق حالقى ەكى كاۆكاز تاۋى اراسىنداعى دالانى يەمدەندى، زاكاۆكازەدەگى كازىرگى قازاق اتاۋلارى سول VII ع. ورنىقتى. اراب تاريحشىلارى قازاق قالاسىنىڭ VIII ع. حاليفات جەرىندەگى اسكەري بەكىنىس ەكەنىن كورسەتكەن. ۆيزانتيا يمپەراتورى IX ع. ەكى كاۆكاز تاۋى اراسىندا، قارا تەڭىزدەن قاسپيي تەڭىزىنە دەيىن كاساحيا ەلى وتىرعانىن جازدى. X ع. ايماقتى ارالاعان اراب تاريحشىسى ال-ماسۋدي قازاقتار (ورىسشادا كاشاك) جايلى دەرەكتەر بەرەدى، ودان مۇسىلمان قازاق ەلىنىڭ استاناسى كازىرگى كازاح (ورىسشادا كاراح) قالاسى ەكەنىن جانە كولحيدا ايماعىنداعى قازاقتار ەسكى سەنىمدە بولعانىن كورەمىز. ال-ماسۋدي قازاقتاردىڭ باسقا حالىقتارعا قاراعاندا بەتتەرى تازا دەيدى. دەمەك زاكاۆكازەدە وتىرعان 300 جىلدا قازاقتار ازيالىق كەلبەتىن جوعالتقان، الايدا كاۆكازدىقتارعا تولىق ۇقساماعان.
زاكاۆكازەگە VII ع. كەلگەندەردىڭ قازاق دەپ اتالىنۋى ولار شىققان قازاقستان ايماعى حالقىنىڭ اتاۋى كەم دەگەندە VI ع. قازاق بولعانىن دالەلدەيدى. سولتۇستىك كاۆكازدا (كازىرگى وسەتيا، چەچنيا، ينگۋشەتيا ايماعى) وتىرعان قازاقتاردى سول زاكاۆكازەلىك قازاقتار «تەرىسكەي قازاقتارى» دەپ اتادى (كەيىن تەرسكيە كازاكي دەپ اتالعاندار).
(جالعاسى بار)
بەكجان ادەن ۇلى
پىكىر قالدىرۋ