– بەرىك ءۋالي ۇلى، جۋىردا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ توراعالىعىمەن ۇكى­مەت­ءتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسى ءوتتى. مەملەكەت باس­شىسى اتالعان جيىندا ەلىمىزدىڭ دامۋ ماقساتتارىنا ساي كە­لەتىن كوپتەگەن مىندەتتى بەلگىلەدى. ونىڭ ءىشىن­دە قان­داي ماڭىزدى باستامالاردى اتاپ ايتار ەدىڭىز؟

– بۇل – جىل سايىن ءداستۇرلى تۇردە وتەتىن وتە كەڭ فورماتتاعى باسقوسۋ. جيىندا ۇكىمەت مۇشە­لەرى­ءنىڭ الداعى جىلى اتقاراتىن قىزمەتىنىڭ نەگىزگى باعىت-باعدارىنا باسىمدىق بەرىلەدى. سوندىقتان كەڭەيتىلگەن وتىرىستاعى پرەزيدەنتتىڭ كەز كەلگەن تاپ­سىرماسى مەن باستاماسى ەلىمىزدىڭ دامۋى ءۇشىن اسا ماڭىزدى. قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى ساياسات­تا­عى ۇتقىرلىقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دا­مۋ­داعى ناقتى قادامدارمەن ۇيلەستىرۋدى ءجون سا­نايدى. ياعني، تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە جول اشقان رە­­­فورمالاردىڭ ورىندالۋى ەلىمىزدىڭ ءال-اۋ­قاتىنان دا كورىنىس تابۋعا ءتيىس. وسى رەتتە ءبىر جىل بۇرىن جاڭادان جاساقتالعان ۇكىمەتكە وتە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلىپ وتىر. ويتكەنى پرە­زي­دەن­ءتىمىز ايتقانداي، قازىرگى كەزەڭ جاھان جۇرتشىلىعىنا جەڭىل ءتيىپ وتىرعان جوق. ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى ءار­ءتۇرلى تەكەتىرەس، سونىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق سانكسيالار ساياساتىن كۇشەيتۋ، ءار جەردە مازداعان كيكىلجىڭدەر مەن بەيبىت تۇرعىنداردىڭ مازاسىن قا­شىرعان قارۋلى قاقتىعىستار بۇگىندە الەم ەل­دەرىن قاتتى الاڭداتادى. سونداي-اق سوڭعى جىل­دارى كليماتتىق وزگەرىستەر دە انىق بايقالا باس­تادى. تەحنولوگيالىق جارىس ناتيجەلەرى بۇرىن-سوڭدى بولماعان باسەكەلەستىك تۋدىردى. مىنە، وسى ىسپەتتى سىن-قاتەرلەر ەلىمىزدى بارلىق سالادا بەت­پە-بەت كەلەتىن كۇردەلى كۇرمەۋلەردى دەر كەزىندە، ءتىپ­ءتى الدىن الا شەشىپ وتىرۋعا مىندەتتەيدى. شيى­رىپ ايتقاندا، كورپەگە قاراي كوسىلەتىن ۋاقىت كەل­ءدى. مەملەكەت باسشىسى بيۋدجەت قاراجاتىن وڭ­تايلى جۇمساۋ، مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ ءتيىم­دىلىگىن ارتتىرۋ، ارتىق شىعىندى بولدىرماۋعا باسا ءمان بەرۋ كەرەگىن قاداپ ايتتى. پرەزيدەنت بايان­دا­ما­سىنىڭ نەگىزگى جۇلگەسى وسىعان سايادى.

– مەملەكەت باسشىسى بيىلعى بايان­داماسىندا دا ەكونوميكالىق دامۋ ماسەلەل­ەرىنە كوپ توقتالعانىن بايقادىق...

– ەكونوميكا – مەملەكەتتىك دامۋدىڭ نەگىزگى وزە­گى. البەتتە، وتاندىق ەكونوميكا، جوعارىدا ايتقانداي، كۇللى الەمدە ورىن الىپ جاتقان ءتۇرلى تارتىستىڭ سالدارىن سەزىنىپ وتىرعانى بەلگىلى. ويتكەنى ءبىزدىڭ باستى قاعيداتىمىز بويىنشا، قازاقستان – الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ بەلسەندى مۇشەسى. بۇل ەكونوميكاعا دا تيەسىلى ۇستانىم. سون­دىقتان جاھاندىق ساۋدا تىزبەگىنە كەلتىرىلەتىن قانداي دا ءبىر نۇقسان ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزعا دا اسەر ەتپەي قويمايدى. وسى جاعدايدا ورنىقتى دامۋدى قالاي قامتاماسىز ەتەمىز دەگەن ورىندى ساۋال تۋادى. بۇل جونىندە پرەزيدەنت بۇعان دەيىن دە ايتىپ كەلەدى. ۇكىمەتتىڭ كەڭەي­ءتىل­گەن وتىرىسىندا وسى باعىتتاعى سترا­تەگيانى تاعى دا پىسىقتاپ، ۇكىمەت پەن قۇزىرلى ورگاندار باسشىلارى ءۇشىن نە­گىزگى ماسەلەلەردى قايتارا ەسكە سالدى. ماسەلەن، ەل ەكونوميكاسىن ءارتاراپتان­دىرۋ – وتە ماڭىزدى باعىت. سونىڭ ىشىندە وسىعان دەيىن وڭ ءوسىم تىركەلىپ كەلە جاتقان وڭدەۋ ونەركاسىبىنە بارىنشا جاعداي جاسالىپ جاتقانىنا توقتالدى. ەرەكشە نازار اۋ­داراتىن دۇنيە، ءىرى ونەركاسىپ جوبالارىنىڭ ىسكە اسىرىلۋى باياۋ ءجۇرىپ جاتقانىن سىنعا الدى. ونى ەلدەن شى­عار­ىلعان زاڭسىز اكتيۆتەردى قازىناعا قايتارۋ ىسىمەن قاتار جۇرگىزۋ قاجەتتىگىن ايتتى. ۇكىمەتكە ورتا بۋىنداعى كاسىپورىن­دار شوعىرىن قالىپتاستىرۋ تۋرالى تاپ­سىرما بەردى. ءقازىر الەم­دە كوپتەگەن ەل ءتيىمدى پايدالانىپ وتىرعان تۋريزم سا­لا­سىنان دا قارجى تابۋدى ءجون سانايتى­نىن جەت­كىزدى. اگروونەركاسىپ كەشەنىنىڭ الەۋەتىن ارت­تىرۋ باعىتىنداعى ماڭىزدى باستامالار بار. ەكىن­ءشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ ەكونوميكانى قارجى­لاندىرۋى تۇرعىسىنان ناقتى مىندەتتەر جۇكتەدى. يگەرىلۋى كۇردەلى كەن ورىندارىن ەكونو­مي­كالىق اي­نالىمعا قوسۋ تۋرالى ويىمەن ءبولىستى. 

تاعى ءبىر ءمان بەرەتىن ماسەلە بار: ۇكى­­مەت­ءتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا قوس­ىمشا قۇن سالىعىن كوتەرۋگە قاتىستى ۇس­ى­ن­ىس ايتىلعانى بارشاعا ايان. بۇل جايت قوعامدا قىزۋ تالقىلاندى. قاراپاي­ىم جۇرتشىلىقتان باستاپ ساراپشىلارعا دەيىن وسىعان قاتىستى ويلارىمەن ءبولىستى. پرەزيدەنت تە اتالعان ماسەلەگە ءجىتى كوڭىل ءبولىپ، وتكەن اپتادا وتاندىق بيزنەس وكىل­دەرىمەن كەزدەسۋدە ءوزىنىڭ پىكىرىن جەتكىزدى. مەملەكەت باسشىسى كەز كەلگەن رەفورمانى جان-جاقتى ساراپتاپ، باي­ىپ­پەن جۇرگىزگەن ءجون ەكەنىن اتاپ ءوتتى. پرە­زيدەنت بۇل تاراپتا ءتۇرلى نۇسقانى قاراستىرىپ، قوسىمشا قۇن سالىعىنىڭ مولشەرلەمەسى سارالانىپ بەلگىلەنۋگە ءتيىس ەكەنىنە ەرەكشە ءمان بەردى. ۇكىمەتتىڭ بۇل باعىتتاعى جۇمىسى بيزنەس، قوعام، ساراپ­شىلار مەن دەپۋتاتتاردىڭ، ياعني بارلىق تاراپتىڭ پىكىرى ەسكەرىلە وتىرىپ جالعاسۋى كەرەگىن قاداپ ايتتى.

وسىلايشا، مەملەكەت باسشىسى سترا­تە­گيالىق باعىتتاردى بەلگىلەپ، جەلدىڭ قاي جاقتان سوعاتىنىن، وعان قارسى امال­داردى سانامالاپ ايتىپ بەردى. ەندى ۇكى­مەت مۇشەلەرى مەن باسقا دا ءتيىستى ور­گاندار وسى مىندەتتەردى ورىنداۋعا جان-تانىمەن كىرىسىپ، بۇكىل كۇش-جىگەرىن جۇ­مىل­دىر­ۋى كەرەك. بۇل رەتتە پرەزيدەنت ەكو­نوميكانىڭ بارلىق سالاسىنا ين­ۆەس­تيسيا تارتۋدىڭ وتە وزەكتى ەكەنىن اتاپ كورسەتتى.

– شىنىندا، قاسىم-جومارت توقايەۆ شەتەلدەن ينۆەستيسيا تارتۋ جونىندە ءجيى ايتتى. جالپى، ەلىمىزدە قازىرگى ينۆەستيسيا­لىق كليمات قانداي؟

– مەملەكەت باسشىسىنىڭ باستاما­سىمەن ەلىمىزدە ينۆەستيسيالىق شتاب قۇ­رى­ل­عانىن جاقسى بىلەسىزدەر. بۇل بيۋرو­كراتيالىق كەدەرگىلەرگە، توپتىق مۇددەلەرگە قارسى تۇراتىن، قۇقىقتىق تۇرعىدان ين­ۆەس­توردى قورعاي الاتىن قابىلەتكە يە ينستيتۋتقا اينالۋعا ءتيىس. شتابتىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋىنە قاجەتتى بارلىق جاعداي جاسالىپ، ونىڭ ورىندالۋىن قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى تىكەلەي باقىلاۋىندا ۇستاپ وتىر. دەگەنمەن پرەزيدەنت ۇكىمەتتىڭ مىندەتى ينۆەستورلار­دىڭ جەكەلەگەن ماسەلەلەرىن شۇعىل شەشۋ عانا ەمەس، ەلىمىزدەگى جالپى ينۆەستيسيالىق احۋالدى جاقسارتۋ ەكەنىن ەرەكشەلەپ ايتتى. بىلتىر جىل سوڭىندا رەسپۋبليكا­لىق باسىلىمدارعا جازعان ماقالامىزدا دا اتاپ وتكەنبىز، پرەزيدەنت 2024 جىلى جيىرمادان استام مەملەكەتكە ساپارمەن باردى. كوپتەگەن حالىقارالىق جيىنعا قاتىستى. سونىڭ بارىندە ەڭ اۋەلى مەملە­كەتتەر باسشىلارىمەن جانە شەتەلدىك بيزنەس وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ، ەلىمىزدەگى شەشىمىن تاپپاي جاتقان سالالارعا قاراجات تارتۋعا تىكەلەي باستاماشى بولىپ كەلەدى. بۇۇ مالىمەتتەرىنە سايكەس، قازاقستان ەكونوميكاعا ينۆەستيسيا تارتۋ كورسەت­كىشتەرى بويىنشا ايتارلىقتاي تابىسقا قول جەتكىزدى. ءبىراق پرەزيدەنت وعان توق­مەيىلسۋگە بولمايتىنىن جەتكىزدى. ويتكەنى بىرىنشىدەن، ەلىمىزدە بيۋدجەت تاپشىلىعى ورىن الىپ وتىر. ينۆەستيسيانىڭ ازايۋىن بيۋدجەت ەسەبىنەن وتەۋ قىسقامەرزىمدى عانا ناتيجە بەرەتىنىن تىلگە تيەك ەتتى. سول سەبەپتى وڭىرلەرگە، الماتى قالاسىنا قۇيىلاتىن شەتەل ينۆەستيسياسىن ارتتىرۋ مىندەتى قويىلدى. ۇكىمەتتەن بارلىق دەڭگەيدە، ياعني ورتالىق بولسىن، ءىرى قالالارىمىز بولسىن، وڭىرلەرىمىز بولسىن، ينۆەستور اكەلۋگە قولايلى جاعداي جاساي­تىن ءبىرتۇتاس ەكوجۇيە قۇرۋ تالاپ ەتىلەدى. ەكىنشىدەن، ءقازىر الەمدە سيرەك كەزدەسەتىن مەتالداردى ءوندىرۋ مەن وڭدەۋگە ارتىپ كەلە جاتقان سۇرانىستى ءتيىمدى پايدالانۋ كەرەك. وسى ماقساتتا ەلىمىزدىڭ الەۋەتىن دۇرىس ىسكە اسىرعان ءجون. ماسەلەن، ۇكىمەت باسشىسى ەلىمىزدە اتالعان باعىتتا 17 كەن ورنى اشىلعانىن ايتتى. ونىڭ ىشىندە ءليتييدىڭ ورنى ەرەكشە. مىنە، وسى سالاعا ينۆەستيسيا تارتىلسا، وزىق تەحنولوگيالار كەلسە، شەتەلدىك جانە وتاندىق ينۆەستور­لارعا بىردەي جاعداي جاسالسا، ەلىمىزدەگى ينۆەستيسيالىق كليماتتى ايتارلىقتاي جاقسارتا تۇسەتىنى انىق. ءقازىر بۇل تاراپتا گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ينۆەستورلارعا ۇلكەن مۇمكىندىك بەرىلىپ وتىر. ياعني، ولار ءوز شىعىندارى ەسەبىنەن ءارى بارلاۋ جۇرگىزەدى، ءارى جەر قوي­ناۋ­ىن پايدالانۋ قۇقىعىنا يە بولادى. وسى رەتتە ەلىمىزدە جەر قويناۋىن پايدا­لانۋ بويىنشا رەفورما جۇرگىزىلىپ، ونىڭ زاڭ­نامالىق پلاتفورماسى ازىرلەنىپ جا­تىر. جالپى بىلتىرعى قۇيىلعان قار­جى كولەمى الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا شەتەلدىك ينۆەستيسيانىڭ ءبىرشاما كەمى­گەنىن كورسەتەدى. بۇل – تۇسىنىكتى. سەبەبى ءقازىر دۇنيەجۇزى بويىنشا ينۆەستيسياعا تالاس ءجۇرىپ جاتىر. ەلدىڭ ورنىقتى دامۋ­ىن قامتاماسىز ەتۋدە ينۆەستيسيانىڭ ءرولى وتە ۇلكەن. مەملەكەت باسشىسى ەكو­نوميكاعا ينۆەستيسيا تارتۋ ەلىمىزدىڭ الەمدىك كارتاداعى ورنىن انىقتايتىنىن ايتىپ، بۇل ءىستىڭ ءمانى زور ەكەنىن جەتكىزدى.

– ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ ماسەلە­لەرىندە ايتىلعان جوبالار قانشالىقتى ورىندالادى؟

– كەيىنگى جىلدارى ەلىمىزدىڭ ءبىرقاتار قالاسىنىڭ جىلۋ جۇيەلەرى قىستىڭ كوزى قىراۋدا اپاتقا ۇشىراعانى قوعامعا ءمالىم. مۇنداي وقيعالاردىڭ ەلدىڭ بە­دەلىنە نۇقسان كەلتىرەتىنى دە كۇمانسىز. وسى ورايدا پرەزيدەنت نارىق تالابىنا ساي تاريف ساياساتىن قايتا قاراۋدى تاپسىردى. ويتكەنى تمد ەلدەرىندەگى باعا ءبىزدىڭ نارىقتان الدەقايدا جوعارى. بۇل – كونتراباندالىق قىلمىستى ءورشى­تەتىن جاعداي. ءتىپتى، شەكارا باعاندارىنىڭ استىنان توننەل قازىپ، جانار-جاعارماي تاسىعان وقيعالار ورىن العانىن قۇزىرلى ورگاندارىمىز انىقتادى. سوندىقتان ەنەرگياعا، جىلۋعا، سۋعا قاتىستى تۇتىنۋ باعالارىن وزگەرتۋ كوممۋنالدىق نىسان­داردى دەر كەزىندە جاڭا ستاندارتتارعا بەيىمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىنىن ۇمىتپاعان ءلازىم. پرەزيدەنت ايتقانداي، ەسكىرگەن ەنەرگەتيكالىق نىسانداردى يننوۆاسيا­لىق ستانسالارمەن الماستىرۋ كەرەك. قۋات كوزى تاپشىلىعى ارتقان سايىن اتوم ەنەرگياسىن پايدالانۋعا سۇرانىس كۇشەيەدى. بۇل تۇرعىدا قازاقستان اتوم ونەر­كاسىبىنە قاجەتتى وتىن كوزىنىڭ ۇلكەن قورىنا يە ەكەنى بەلگىلى. ياعني، ۋرانعا باي ەلمىز. سونىمەن قاتار ەلەكتر جەلىلەرىن بىرىكتىرۋ، گاز-بۋ قوندىرعىلارى مەن قۇبىر جەلىلەرىنىڭ قۇرىلىسىن اياق­تاۋ تۋرالى ناقتى تاپسىرمالار جۇكتەلدى.