1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا ورىنبوردا ەكىنشى جالپى قازاق سيەزى ءوتتى. سيەزدە الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلدى. ونىڭ ءتوراعاسى بولىپ ءا.بوكەيحان سايلاندى. وسى سيەزدە الاش اۆتونومياسى جاريالاندى. ءا.بوكەيحان باستاعان توپ قازاقستاندى مەكەندەيتىن ورىستاردىڭ ەركىن بىلمەيىنشە اۆتونوميا جاريالاۋدى كەيىنگە قالدىرا تۇرۋدى قاجەت دەپ تاپتى. ال ح.دوسمۇحامەد ۇلى باستاعان توپ اۆتونوميانى دەرەۋ جاريالاۋ كەرەك دەپ سانادى. سوڭىندا ەكى جاق ورتاق كەلىسىمگە كەلدى. ناتيجەسىندە تۇركىستان قازاعىن قوسىپ الىپ، اۆتونوميا جاريالاۋعا 1 اي مەرزىم بەرىلدى. ءبىر اي ىشىندە قوسىلۋ ءىسى جۇرمەسە دە اۆتونوميا جاريالاناتىن بولىپ شەشىلدى. وسى ءۇشىن 1918 جىلى 5 قاڭتاردا شاقىرىلعان سىرداريا سەزىنە «بىرىگۋ ماسەلەسىن قوزعاۋ ءۇشىن» ب.قۇلمانوۆ، م.دۋلاتوۆ، ت.قۇنانباي ۇلى ارنايى جىبەرىلدى. ءبۇل جيىندا تابيعي تالاس-تارتىستان كەيىن تۇركىستاننىڭ وقىعاندارى قوسىلۋعا ىقىلاس تانىتسا كەرەك. ايتسە دە كوزدەلگەن ءبىر ايدا قوسىلۋ جايى سول كۇيىندە وزگەرىسسىز قالدى. تۇركىستان اۆتونومياسى دا امالسىز جۇمىسىن توقتاتتى. قازاق قايراتكەرلەرى اۆتونوميا جاريالاۋ ءۇشىن قايتا جينالعان جوق. II سەزدىڭ قاۋلىسى كۇشىندە قالىپ، ەندى رەسمي قاعازداردا «الاش اۆتونومياسى» دەپ جازىلاتىن بولدى. ءتىپتى وسىنداي ءمور تابانى دا مۇراعاتتارداعى قۇجاتتاردا ساقتالىپ قالعان.

وسى كۇنگە وراي مامبەت قويگەلىنىڭ "الاش - قازاقتىڭ ءبىر اتى" اتتى سۇحباتىن ۇسىنامىز.

ءبىز كەزەكتى سۇحباتقا مامبەت قويگەلدىنى شاقىردىق. باسقانىڭ ءبارىن جيىپ قويعاننىڭ وزىندە، الدا الاش قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىعى كەلە جاتىر. وتكەنىمىزگە ەسەپ بەرىپ، كەم-كەتىگىمىزدى تۇزەيتىن كەز. حح عاسىردىڭ ءون بويىنداعى بىرنەشە ءىرى تاريحي وقيعانىڭ شىندىعى دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن بۇركەمەلەنىپ كەلەدى. ونىڭ دا جاي-جاپسارىن سۇرادىق. كوپ ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى وز-وزىنەن شەشىلگەندەي اسەر الدىق. ءسىز دە ءوز تورەلىگىڭىزدى ايتىڭىز، ءقادىرلى وقىرمان!

– مامبەت اعا، ءوزىڭىز زەرتتەپ جۇرگەن «الاش» قوزعالىسى وزىنەن بۇرىنعىعا دا، كەيىنگىگە دە ۇقسامايتىن ۇلكەن ساياسي كۇش بولعانى بەلگىلى. قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ تۇتاس ءبىر شوعىرى دەسەك تە بولادى. قازاق ۇلتىن ازات ەتۋدى ارمان ەتكەن، مۇرات تۇتقان شوعىر. تاۋەلسىزدىك الىپ، ولاردىڭ ارمان-مۇراتىنا قول جەتكىزدىك دەسەك تە، كوكەيدە ءبىر كۇمان تۇرادى. وسى ءبىز الاش ارىستارى ارمانداعان ازات قوعامنىڭ مازمۇنىن جوعالتىپ العان جوقپىز با؟ اسىرەسە، ءوقۋ-بىلىم، اعارتۋ سالاسىندا الاشتىقتار ارمانداعان ماقسات-مۇراتتاردان اۋىتقىپ كەتكەن جوقپىز با؟

– الاش قوزعالىسىنا ءبىر عاسىرداي ۋاقىت تولىپ وتىر. ياعني، كەم دەگەندە ءتورت بۋىن اۋىستى دەگەن ءسوز. ال بۇل از نارسە ەمەس. الدىمەن قوزعالىس نەلىكتەن «الاش» اتانعانىنا توقتالساق. ويتكەنى، مۇنىڭ قويىلعان ساۋالعا تىكەلەي قاتىسى بار. «الاش» دەگەن ءسوز «ۇلت، قازاق ۇلتى» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. ەندى عانا ۇلت رەتىندە قالىپتاسا باستاعان ەل ءوزىن الاش اتاعان. مۇنداي جاعداي باسقا ەلدەردىڭ دە تاريحىندا كەزدەسەدى. ماسەلەن، نەمىستەر وزدەرىن «دويچە» دەيدى. ال كورشى سلاۆيان حالىقتارى ولاردى نەمىستەر دەيدى. سول سياقتى قازاق حالقىنىڭ دا ەكى اتى بولعان. باستاپقى اتى – الاش. كورشىلەرى قازاق دەپ اتاعان. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ءوزىنىڭ «تاريح-ي-راشيدي» ەڭبەگىندە وسى جاعدايعا توقتالعان. «قازاق دەگەن حالىقتى جانىبەك پەن كەرەي ءابىلقايىردىڭ ۇلىسىنان ءبولىپ الىپ، شۋدىڭ بويىنا كەلگەن ۋاقىتتا سول جەردە ءبىراز ءوز بەتىنشە ەركىن جۇرگەن. سول ۋاقىتتا كورشى حالىقتار ولاردى قازاق دەپ اتاعان» دەپ جازادى. «قازاق» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىنىڭ ۇعىمى – ەركىن، ەركىندىك. سوعان بايلانىستى «قازاقىلىق» دەگەن ۇعىم پايدا بولعان. بۇل تەرمين تۋرالى دا مۇحاممەد حايدار دۋلاتي جازعان. قازاقىلىقتىڭ ءتۇپ ءمانى «ەركىن، باسى بوس قوعام» دەگەنگە كەلەدى. كەيىن بۇل ءسوزدى «قازاق» دەگەن ۇعىم ىعىستىرعانىن بايقايمىز.

XVI عاسىردىڭ سوڭى – XVII عاسىردىڭ باسىندا قادىرعالي بەي قوسىم ۇلى ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە قازاق اتاۋىن پايدالانبايدى. ول كىسى الاش اتاۋىن پايدالانادى. ياعني، قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ىشىندە قابىلدانعان اتاۋدى پايدالانادى. ال مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، كەرىسىنشە، قازاق ۇعىمىنا توقتايدى، سونى قولدانادى. قازاق حاندىعى، قازاق قوعامى دەپ جازادى. تاريحتا وسىنداي دا قىزىقتى جايتتار بار.

1917 جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆ «الاش» پارتياسىن قۇرار الدىندا «قازاق» گازەتىنە ماقالا جازادى. «الاش ءسوزى قانداي ۇعىم-تۇسىنىكتى بەرەدى، وسىعان جاۋاپ بەرە الاتىن ازامات بار ما ەكەن؟» دەپ ساۋال تاستايدى. كوپ ۇزاماي، حالەل دوسمۇحامەد ۇلى ول ساۋالعا جاۋاپ بەرگەن. حالەكەڭ الاش اتاۋىن بىزگە قاتىستى كورشى حالىقتار، سونىڭ ىشىندە قالماقتار پايدالانعان دەگەنگە كەلتىرەدى. ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا، الاش ۇعىمى «قاتىگەز» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ارينە، بۇل پىكىردى الاش ۇعىمىنىڭ مازمۇنىن تولىقتاي اشىپ تۇر دەۋگە بولمايدى. ءبىراق، وسىنداي دا پىكىر ايتىلعانىن بىلە جۇرگەن ءجون.

 1917 جىلدىڭ شىلدەسىندە ورىنبوردا وتكەن ءى جالپىقازاق سەزىندە ءاليحان بوكەيحانوۆ بايانداما جاساپ، «الاش» پارتياسىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسىن ايتقان. جالپىۇلتتىق ساياسي پارتياۋاقىتتىڭ سۇرانىسى دەي كەلىپ، پارتيانىڭ قاجەتتىگىنە نەگىزدەمە بەرگەن. قازاقتى ورتاق يدەيانىڭ توڭىرەگىنە جيناپ، ورتاق ماقساتقا جۇمىلدىرۋ ءۇشىن ساياسي پارتيا كەرەك دەپ تۇيىندەگەن. قازىرگى قالىپتاسقان جاعدايدا پارتياسىز تىعىرىقتان شىعا المايمىز دەگەنگە كەلتىرگەن. ءبىراق، ول سەزدە پارتيانىڭ اتى قويىلماعان. كۇزگە قاراي بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا سايلاۋ ناۋقانى جاقىنداپ قالعان ۋاقىتتا تەز ارادا پارتيانى قۇرىپ، دەپۋتاتتىقتان ۇمىتكەرلەردى ۇسىنۋ قاجەت بولدى. سوعان بايلانىستى كۇزگە قاراي پارتيانى تەز ارادا ۇيىمدىق تۇرعىدان قۇرۋ جۇمىسى باستالىپ كەتەدى دە، بوكەيحانوۆ پارتيانىڭ اتىن «الاش» دەپ اتاۋدى ۇسىنادى. ءبىر عاجابى، ەشكىم قارسى بولمايدى. سول زاماننىڭ زيالىلارى «الاش» اتاۋىن ءبىراۋىزدان قابىلداپ، «ورىندى، ءساتتى اتاۋ» دەپ باعالايدى.

ءبىزدىڭ قوعامدا ءبىر قىزىق جاعداي بار. سوۆەتتىك بيلىك تۇسىندا ءبىز ورىسشا ويلايتىن بولدىق. ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزعا دا ورىستىڭ كوزقاراسىمەن قارايتىن بولدىق. ءوز ومىرىمىزدەگى ءىرى تاريحي قۇبىلىستارعا ورىستىڭ ۇستانىمى تۇرعىسىنان باعا بەرەتىن ادەت پايدا بولدى. بۇل – توتاليتارلىق جۇيەنىڭ، كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ سونشالىق تەرەڭ ءىز قالدىرعانىنىڭ كورىنىسى. حالىقتى رۋحاني جويىلۋعا جاقىن قالدىرعان سول پروسەستەن ءالى شىعا الماي وتىرمىز. ول «الاش» پارتياسىنا دەگەن كوزقاراستىڭ ءالى دە بولسا تەرەڭ ورنىعا قويماعاندىعىنان دا كورىنىپ قالادى. مۇنى، اسىرەسە، باسقارۋشى ەليتاعا قاراتىپ ايتقان بولار ەدىم. باسقارۋشى ەليتا الاش يدەياسىن تولىق قابىلدادى دەپ ايتا المايمىن. «الاش» يدەياسىن قابىلداۋ ءۇشىن ونى الدىمەن ءتۇسىنۋ كەرەك. بويعا ءسىڭىرۋ كەرەك. ۇلتىڭنىڭ بولمىسى رەتىندە ۇعىنىپ، سول ۇلتىڭا قاجەت يدەيا رەتىندە قابىلداۋىڭ كەرەك. قابىلداۋ دەگەن – سونىڭ كەيبىر وزىق ۇستانىمدارىن باسشىلىققا الۋ دەگەن ءسوز. مەن وسى ۇستانىمدى باسقارۋشى ەليتانىڭ ارەكەتىنەن بايقامايمىن. بايقالمايدى. بۇل – ءبىزدىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن ورىستىق ويلاۋدان ارىلا الماي كەلە جاتقانىمىزدى كورسەتەدى.

ارينە، تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى مەملەكەت قۇرۋ، ونى باياندى ەتۋ تۇرعىسىندا جاسالعان جۇمىستاردى مويىندايمىن. ءبىراق، ولاردىڭ نەگىزىندە ۇلتتىق مۇددەگە، ونىڭ وركەن جايۋىنا، تاريحي شىندىققا اينالۋىنا قاجەت جۇمىستار اتقارىلدى دەپ ايتۋ قيىن. الايدا، ول اتقارىلۋى ءتيىس. ونسىز تاۋەلسىز ەل رەتىندە بولاشاعىمىز بولمايدى.

ۇلتتىق بىرەگەيلىك دەگەن ۇعىم بار. مىنە، وسى ۇلتتىق بىرەگەيلىك بولماسا، مۇراتقا جەتۋ قيىن. وسى ارادا ءبىر مىسال كەلتىرەلىك. اتاقتى كير پاتشا – يران پاتشاسى بۇكىل ازيانى باعىندىرعان. سول كير ءبارىن جەڭىپ، ەلىنە ورالعان ۋاقىتتا اقساقالدار قارسى الىپتى. ارقا-جارقا اڭگىمەدەن كەيىن اقساقالداردان بۇيىمتاي سۇرايدى. سوندا ۇلكەندەر جاعى ءوتىنىش ايتادى. «ۇلكەن جەڭىستەرگە جەتتىڭ، پارسىلاردىڭ اتاعىن شىعاردىڭ. مارتەبەسىن ۇلىقتادىڭ. ءبىز وعان ريزامىز. ءبىراق، ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىز بار. ءبىزدىڭ جەرىمىزدىڭ ءبىراز بولىگى قۇم، تاس. ەگىنشىلىككە، شارۋاشىلىققا ونشا قولايلى ەمەس. بىزگە ءومىر ءسۇرۋ جەڭىلگە سوعىپ تۇرعان جوق. نانىمىزدى تاۋىپ جەۋ ءۇشىن كوپ ەڭبەكتەنۋىمىز كەرەك. وسىنشاما جەردى، ەلدى الدىڭ. ەندى ءبىزدى، پارسىلاردى ءبىر دۇرىستاۋ ولكەگە كوشىرىپ اپارسايشى. ءبىز دە بەرەكەلى ءومىر سۇرەيىك»، – دەيدى. سوندا كير ويلانىپ وتىرىپ قالعان ەكەن. ءبىرازدان كەيىن عانا جاۋاپ بەرىپتى: «مۇمكىن سەندەردىڭ وتىنىشتەرىڭ دۇرىس تا شىعار. ءبىراق، ونى ورىنداۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، تۋعان جەردى ادامعا اللا بەرەدى. وسى جەردە تۋىپ، ونىپ-وسكەن حالىق تۋعان جەرىنە تارتىپ وسەدى. مىنەزى، تابيعاتى، بولمىسى تۋعان جەرىنە ۇقساپ كەتەدى، تۋعان جەرى مەن حالىق بىرىگىپ كەتەدى. ءبىر جەردە تامىر جايعان اعاشتىڭ ەكىنشى جەردە تامىر جايۋى قيىنداۋ عوي. حالىق تا سول سياقتى. سەندەر، پارسىلار، وسى جەردە وندىڭدەر، وستىڭدەر. باسقا جەردە ءومىر سۇرە المايسىڭدار. باسقا كەرەمەت جەرگە كوشىرىپ اپارسام، سەندەر ەل رەتىندە، حالىق رەتىندە، مادەنيەت رەتىندە جويىلىپ كەتۋلەرىڭ مۇمكىن. سوندىقتان، تىلەكتەرىڭدى ورىنداي المايمىن»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. مۇنىڭ استارىندا تەرەڭ وي جاتىر. ءبىزدىڭ قازاق قوعامى دا سول سياقتى. ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى ايتەۋىر وسى كۇنگە دەيىن ساقتاپ، جەتكىزدىك. پاتشالىق بيلىك تە، سوۆەتتىك بيلىك تە ءبىزدىڭ بىرەگەيلىگىمىزگە ۇلكەن شابۋىلدار جاسادى. بىرەگەيلىكتى ىدىراتۋعا، جويۋعا كوپ ارەكەت ەتتى. ودان ايىرىلعان حالىق ۇلت بولۋدان قالادى. باسقا ۇلتتىڭ قۇرامىنا ارالاسىپ، ءسىڭىپ كەتەدى. «بەرەگەيلىگى، ۇلتتىق نامىسى جوق حالىق كوڭ سياقتى» دەگەن ءبىر فيلوسوفتىڭ ءسوزى بار. دۇرىس ايتادى. ياعني، ونداي حالىق توپىراقتى تىڭايتقان سەكىلدى باسقا ۇلتتاردىڭ ءوسىپ-دامۋىنا قىزمەت جاساۋى مۇمكىن، ال وزىنە قىزمەت جاساي المايدى دەگەنگە كەلتىرەدى. بۇل ءسوز ءقازىر دە وزەكتى.

– ءسىزدىڭ باسقارۋشى ەليتا تۋرالى پىكىرىڭىزدەن ءبىر سۇراق تۋىپ وتىر. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى شەتىنەن ءبىلىمدى، كاسىبي دەڭگەيلەرى دە جوعارى، زيالى بولعانى بەلگىلى. بۇگىنگىدەي بارلىق جاعداي جاسالىپ وتىرعان ەلدەگى تاۋەلسىز قازاق ۇكىمەتى مەن الاشوردا ۇكىمەتىن سالىستىراتىن بولساق، قانداي بايلانىس تابۋعا بولادى؟ قانداي ايىرماشىلىقتار بار؟

– ءقازىر قالىپتاسىپ، اياققا تۇرىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتىگىمىز بەن الاش زيالىلارى قۇرعان ۇكىمەتتىڭ اراسىندا بايلانىس جوق دەپ ايتا المايمىز. بايلانىس بار. قۇدايعا شۇكىر، ساباقتاستىق تا بار. ويتكەنى، قازاق دەگەن ەل بار. ونىڭ رۋحاني الەمى بار. قازاقتار بيلىكتە دە وتىر. قازاقتىڭ ءانىن سۇيەتىن، ادەبيەتىن قاستەرلەيتىن، تاريحىن قادىرلەيتىن ءبىرلى-جارىم بولسىن ازاماتتار بيلىكتە بار. ياعني، ساباقتاستىق جوق دەي المايمىز. بار ەكەنى ءسوزسىز. سوڭعى جيىرما جىل ىشىندە الاش زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى تۇگەلدەي دەرلىك جارىق كوردى. بوكەيحانوۆتىڭ، بايتۇرسىنوۆتىڭ، دۋلاتوۆتىڭ، شوقايدىڭ كوپتومدىعى، حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ ەڭبەكتەرى جارىق كوردى. قۇدايعا شۇكىر، ولاردىڭ مۇراسىمەن حالىق تانىس. اسىرەسە، «مادەني مۇرا» اياسىندا ءبىراز شارۋا اتقارىلدى. بۇنىڭ بارلىعى باسقارۋشى ەليتانىڭ وسى پروسەستى قولدايتىنىن كورسەتەدى. ءبىراق، اتقاراتىن جۇمىس ءالى كوپ.

الاش يدەياسى ءالى دە بولسا كەڭ تارالىپ وتىرعان جوق. الاشتىق ازاماتتاردىڭ ۇلتقا، مەملەكەتتىلىككە، ەكونوميكاعا، رۋحاني الەمگە قاتىستى كەيبىر ۇستانىمدارىن تەرەڭدەپ وقىتۋ جاعى ءالى دە بولسا كەمشىن. وقۋ پروسەسىنە ەنگىزۋ، تاربيە جۇمىسىندا پايدالانۋ جاعىنان ولقى ءتۇسىپ جاتىرمىز. مۇنى عالىمداردىڭ دا كىناسى دەپ تۇسىنگەن ءجون. اسىلى، الاش يدەياسىن ناسيحاتتاپ، حالىققا جەتكىزۋدە بيلىك پەن عىلىمنىڭ اراسىندا ءوزارا ۇيلەسىمدىلىك بولۋى كەرەك. عالىمدار، زيالى قاۋىم ءتۇرلى عىلىمي جوبالار جاساپ، سولاردى بيلىككە ۇسىنىپ، وتكىزىپ، ورىنداۋدا ءالى دە بولسا تاباندىلىق كورسەتە الماي وتىر عوي دەپ ويلايمىن.

– ءسىز تاريح تۋرالى ءسوز بولعاندا، ەڭ الدىمەن، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس، الاش قوزعالىسى جانە تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس ءسوز بولۋى كەرەك ەكەنىن ايتاسىز. ءارىسىن ايتپاعاندا، 1932-33 جىلدارداعى اشتىق، 1937-38 جىلدارداعى رەپرەسسيا، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى تۋرالى تاريحي شىندىقتى تولىق اشۋ ءۇشىن نە كەرەك؟ نە كەدەرگى؟

– سوڭعى جىلدارى «مادەني مۇرا» دەگەن باعدارلاما جۇزەگە استى. وعان قوماقتى قارجى جۇمسالدى. تۇركيانىڭ جەرگىلىكتى عالىمدارىمەن كەزدەسكەنىمدە وسى باعدارلاماعا مەملەكەت تاراپىنان 6 ميلليارد تەڭگەگە جۋىق قاراجات بولىنگەنىن ايتىپ ەدىم، ءبارى قايران قالدى. راسىندا دا، وتە تاماشا شارا. اسىرەسە، تاريح ءۇشىن، عىلىمنىڭ باسقا دا گۋمانيتارلىق سالالارى ءۇشىن وتە پايدالى شارا بولدى. ال باعدارلاما اياسىندا اتقارىلعان جۇمىستىڭ ناتيجەلەرىن حالىققا، قوعامعا جەتكىزۋ ىسىنە كەلگەندە ۇتقانىمىز اتقارىلعان جۇمىسقا سايكەس ەمەس. قارجى جاقسى ءبولىندى. ءبىراق، سول قارجىنى ءبولۋ، ۇتىمدى جۇمساۋ جاعىنا كەلگەندە كەمشىلىكتەر جىبەرىلدى عوي دەپ ويلايمىن. ناقتى تاريحقا قاتىستى ايتار بولساق، كونە تاريحقا، كونە كەزەڭگە كوپ قارجى كەتتى. ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلىق كەزەڭدەگى تاريحي ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرۋ – وتە جاقسى جۇمىس. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ، تاريحي قۇجاتتاردى ەلگە جەتكىزۋ سياقتى جۇمىستار جاقسى اتقارىلدى. سوۆەت زامانىندا وسى جۇمىستار جاسالىنباي كەلگەن ەدى. سول شارۋا اتقارىلدى. ءبىراق، سونىمەن بىرگە، اعاتتىقتار دا بولدى. ماسەلەن، كەشە ءوزىمىز ءومىر سۇرگەن حح عاسىردىڭ تاريحى، سول ۋاقىتتا ۇلتىمىزدىڭ باسىنان كەشكەن تراگەدياسى «مادەني مۇرا» اياسىندا جاڭا ۇستانىم، جاڭا كوزقاراس تۇرعىسىنان زەرتتەلۋى كەرەك ەدى. سوعان قارجى ءبولىنۋى كەرەك ەدى. وكىنىشكە قاراي، وسى مۇمكىندىكتى جىبەرىپ الدىق. ۇتىلىپ قالدىق دەپ ويلايمىن. حح عاسىرعا قاتىستى مۇراعات قۇجاتتارىنىڭ نەگىزگى ماڭىزدى بولىگى ءالى جارىق كورگەن جوق. ماسەلەن، اشارشىلىق، سوۆەت وكىمەتىنىڭ قازاقستاندا جۇرگىزگەن رەفورمالارى، وتىرىقشىلاندىرۋ، تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ، كونفيسكاسيا، جيىرماسىنشى، وتىزىنشى جىلداردان باستالىپ، ەلۋىنشى جىلدارعا دەيىن بىردە اشىق، بىردە جاسىرىن، ءبىراق ءۇزىلىسسىز جۇرگەن رەپرەسسيا ساياساتى وسى ۋاقىتقا دەيىن تولىق اشىلعان جوق. ساياسي رەپرەسسيا ماتەريالدارىنىڭ قايدا، قاي جەردە جاتقانىن جاقسى بىلەمىن. جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى قورلارمەن جۇمىس جاسادىم. اسىرەسە، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىندا كوپ وتىردىم. كەيبىر باسشىلاردىڭ بەرگەن مۇمكىندىگىنىڭ ارقاسىندا ەركىن جۇمىس ىستەدىم. ال كەيىن، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سول مۇراعات قورلارى جابىلىپ قالدى.

– وسى جەردە ءبىر قىزىق سۇراق بار. ءسىز دە، باسقا تاريحشىلار دا وسى رەپرەسسيا، الاش قوزعالىسىنا قاتىستى قۇجاتتاردىڭ ءالى دە بولسا اشىلا الماي جاتقانىن ايتاسىزدار. ءبىراق، ءوزىڭىز دە بايقاپ جۇرگەن بولارسىز، ت.جۇرتباي «ۇرانىم – الاش» دەگەن اتپەن ءبىراز مالىمەتتەردى جاريالادى. ياعني، تۇرسىن اعامىزدىڭ جاريالاعانى باسقا مالىمەتتەر دە، سىزدەردىڭ ايتىپ جۇرگەندەرىڭىز مۇلدەم باسقا دەرەكتەر دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك پە؟

– ۇشتومدىقپەن دە، «ۇرانىم – الاش» اتتى ەڭبەكپەن دە تانىسپىن. اسىرەسە، ءۇش تومنان تۇراتىن ەڭبەكتى مۇقيات قارادىم. تۇرسىن جۇرتباي تالانتتى جازۋشى، تالانتتى زەرتتەۋشى. ۇستانىمى اشىق ازامات. بۇل تۇرعىدان ول كىسىگە ءمىن تاعا المايمىز. الاش يدەياسىنا قىزمەت ەتۋ باعىتىنداعى جۇمىسىن پايدالى، ناتيجەلى بولدى دەپ ەسەپتەيمىن، قولدايمىن دا. ءبىراق، وسى ءۇشتومدىق قۇجاتتار جيناعى مەن مەن ايتىپ جۇرگەن قۇجاتتاردىڭ اراسىندا ايتارلىقتاي ايىرماشىلىق بار. تۇرسەكەڭ رەنجىمەسىن، ءبىراق، ول كىسىنىڭ باسشىلىعىمەن شىققان ءۇش تومدىق اسىعىس شىعارىلدى. ول اكادەميالىق تۇرعىدان دايىندالعان جيناق ەمەس. اكادەميالىق تۇرعىدان دايىندالعان جيناق بولەك بولادى. مىسالى، الاش ءىسى بويىنشا سوت پروسەستەرى بىرنەشە كەزەڭنەن تۇرعان. 1925-26 جىلدارى جۇرگىزىلگەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ سوتى، 1927-30 جىلدار ارالىعىنداعى الاش زيالىلارىنا بايلانىستى العاشقى تولقىن سوت پروسەسى، 1930-32 جىلدارى جۇرگەن ەكىنشى تولقىن، 1933 جىلى، 1937، 1938 جىلدارى جۇرگەن سوت پروسەستەرىنىڭ ماتەريالدارى ۇلكەن ىجداعاتتىلىقپەن، سونداي ماتەريالداردى دايىنداۋعا قاجەتتى مادەنيەتپەن، اكادەميالىق ۇستانىممەن شىعارىلۋى كەرەك. رەسەيدە بۇل تۇرعىدا ۇلكەن شارۋا اتقارىلدى، ەندىگى ءبىر ارناعا ءتۇستى. سوۆەتتىك بيلىك تۇسىندا رەسەيدە جۇرگەن سوت پروسەستەرىنىڭ ماتەريالدارى كوپتومدىق باسىلىم رەتىندە جارىق كوردى. تۇرسەكەڭنىڭ شىعارعان دۇنيەسىندە ءبىراز كەمشىلىك بار. اتقارىلعان جۇمىسى جامان ەمەس. پايدالى جۇمىس. ءبىراق، اعارتۋشىلىق دەڭگەيدە عانا. عىلىمي دەڭگەيدە ەمەس. كەمشىلىكتەرىن سانامالاپ ايتار بولساق، بىرىنشىدەن، ءۇش تومنان تۇراتىن ماتەريالدار مەن قۇجاتتار جيناعىندا تىكەلەي الاش ىسىنە قاتىستى ماتەريالدار جۇيەسىز، شاشىراندى بەرىلگەن. ماتەريالداردان الاش ءىسى تۋرالى جۇيەلى، تولىققاندى مالىمەت الۋ مۇمكىن ەمەس. قازىرگى ۋاقىتتا ساياسي رەپرەسسياعا قاتىستى مۇراعاتتىق ماتەريالداردى باسپادان شىعارۋ مادەنيەتى بەلگىلى ءبىر دارەجەگە ءتۇسىپ، وقىرمان قاۋىم تاراپىنان قابىلداۋ مادەنيەتى قالىپتاسقان. ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان جيناقتا بۇل ءتارتىپ، وكىنىشكە قاراي، ساقتالماعان. جيناقتاعى ماتەريالدار عىلىمي نەگىزدەۋسىز بەرىلگەن. عىلىمنىڭ ءوزىنىڭ ءتارتىبى، قالىپتاسقان مادەنيەتى بار. سوندىقتان دا جيناقتاعى ماتەريالدار ارقىلى ۇلت تاريحىنان ۇلكەن ورىن العان قوعامدىق قوزعالىستىڭ شىنايى تاريحىنا كوز جەتكىزۋ كەيدە قيىنعا سوعادى. عىلىمي ەتيكا بويىنشا، مۇراعات قورلارىنان الىنعان ماتەريالداردىڭ دەرەك كوزدەرى مىندەتتى تۇردە كورسەتىلۋگە ءتيىس. ءبىز ايتىپ وتىرعان قۇجاتتاردا بۇل تالاپ مۇلدەم ورىندالماعان. قايدان الىندى؟ قانداي پاپكىدەن الىندى؟ ول كورسەتىلمەگەن. 428 بەتتەن تۇراتىن 1-تومنىڭ 270 بەتتەن استام ماتەريالىنىڭ الاش ءىسى بويىنشا جۇرگەن سوت پروسەسىنە تىكەلەي قاتىسى جوق. 3-تومدا بەرىلگەن ماتەريالداردىڭ رەپرەسسيا تاريحىنا قاتىناسى بولعانىمەن، الاش ءىسى سوتىنا قاتىناسى جوق. ءۇشتومدىقتىڭ ەكىنشى جانە ءۇشىنشى تومدارىنداعى كوپتەگەن ماڭىزدى قۇجاتتار ولاردى دايارلاعان كىسىلەردىڭ ەركىن اۋدارماسى تۇرىندە بەرىلگەن. وقىرمانعا ۇسىنىلعان قۇجاتتار وقىرمانعا ءتۇپنۇسقا تىلىندە بەرىلگەنى ءجون ەدى. ارينە، سوت پروسەسىنىڭ ماتەريالدارىن قازاق تىلىندە شىعارۋ قاجەت-اق. ءبىراق، بۇل جۇمىس تيەسىلى عىلىمي دەڭگەيدە جانە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن اتقارىلعاندا عانا كوزدەگەن مەجەدەن شىعا الادى. الاش تۋرالى ايتەۋىر ءبىر تۇسىنىك بەرەتىنى راس، سول تۇرعىدان بۇل ەڭبەكتى قولدايمىن دا. ءبىراق، بولاشاقتا بۇل ەڭبەكتى اكادەميالىق تۇرعىدان شىعارۋىمىز كەرەك.

وتكەن جىلى «حالىق تاريح تولقىنىندا» دەگەن باعدارلاما قولعا الىندى. مارات ءتاجين باسقاردى. سول ۋاقىتتا مەملەكەتتىك حاتشى قىزمەتىن اتقارعان ءتاجين ۇلتتىق بىرەگەيلىك مەملەكەتتىك تاريحتىڭ وزەگى بولۋى كەرەك دەگەندى ايتتى. بۇل – وتە دۇرىس پىكىر. ۇلتتىق بىرەگەيلىككە قاتىستى ىرگەلى زەرتتەۋ كەرەكتىگىن باسا ەسكەرتتى. ال الاش قوزعالىسىنا جاسالعان قيانات – ۇلتتىق بىرەگەيلىككە جاسالعان ۇلكەن شابۋىل. ماقساتتى، باعدارلامالىق تۇرعىدان جاسالعان شابۋىل. الاش قوزعالىسى –  ۇلت تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار قوزعالىس. مۇنداي قوزعالىس ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا ودان بۇرىن دا، ودان كەيىن دە بولعان جوق. ول كادىمگى وركەنيەتتى، ەۋروپالىق دەڭگەيدەگى، باعدارلامالىق نەگىزى بار، ينتەللەكتۋالدار باسقارعان ساياسي قوزعالىس بولاتىن. ونىڭ ماقساتى – ۇلتتى، قازاق ەتنوسىن ساقتاۋ بولدى. ونىڭ جەرىن ساقتاۋدى، مەملەكەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋدى كوزدەدى. ودان ۇلكەن قانداي ماقسات بولۋى مۇمكىن؟! ال وسى الاش قوزعالىسىنا قاتىستى حالىققا ىرگەلى، نەگىزدى تۇسىنىك بەرەمىز دەسەك، وندا الاش ءىسى بويىنشا جۇرگەن سوت پروسەستەرىن ءبولىپ-جارماي، ءبىرتۇتاس كۇيىندە جاريا ەتۋىمىز كەرەك. عىلىمي نەگىزبەن بەرۋىمىز كەرەك. ونداي جۇمىستى اتقارۋعا قازاق تاريحشىلارىنىڭ كۇش-قۋاتى دا، كاسىبي دايارلىعى دا جەتەدى. مەن ءوزىمدى مەملەكەتشىل ادامداردىڭ قاتارىنا جاتقىزامىن. وسى مەملەكەتتىڭ نىعايۋىنا تىلەكتەس، سول ءۇشىن جۇمىس ىستەۋگە دايار اداممىن. ول – مەنىڭ بالالارىمنىڭ بولاشاعى عوي، ءبارىمىزدىڭ بولاشاعىمىز. ال الاش زيالىلارى وسى مەملەكەت ءۇشىن، وسىنداي بولاشاق ءۇشىن كۇرەسكەن جوق پا؟! ولاردىڭ جۇمىسىن نەگە جاسىرۋىمىز كەرەك؟ رەسەيدە تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەر اراسىندا سوڭعى جىلدارى ۇلكەن قوزعالىس باستالدى. ولار «رەسەيدىڭ كەيبىر بيلەۋشى توپتارى رەسەيدىڭ بۇرىنعى قىلمىسىن جاسىرعىسى كەلەدى» دەدى. سوۆەت وكىمەتىنىڭ، پاتشا وكىمەتىنىڭ حالىققا، حالىقتىڭ مۇددەسىنە قارسى جاسالعان قىلمىسىن جاسىرعىسى كەلەتىنىن ايتتى. مۇراعاتتاعى قۇجاتتاردى بەرمەۋگە ىقىلاستى ەكەنىن سىنعا الدى. رەسەيدىڭ قازىرگى بيلەۋشى توبىنداعى كەيبىرەۋلەردىڭ وسى ۇستانىمدى بۇرىنعى وداقتىڭ قۇرامىندا بولعان ەلدەرگە قولدانىپ وتىرعانىن اشىپ ايتتى. سانكت-پەتەربوردا وتكەن ۇلكەن ءبىر جيىندا بيلەۋشى توپ وكىلدەرى تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەر رەسەي وكىمەتىنە قاتىستى دەرەكتەردى جاريالاماس بۇرىن اقىلداسىپ الۋى كەرەك دەگەن دە وي ايتتى. ەگەر ءبىز الاش قوزعالىسىن زەرتتەمەسەك، تاريحي شىندىقتى اشپاساق، وعان قاتىستى ءوزىمىزدىڭ كوزقاراسىمىزدى بىلدىرمەسەك، وندا رەسەيلىك عالىمداردىڭ جاساعان تۇجىرىمىن قابىلداۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. ورىستىق كوزقاراس دەپ وسىنى ايتامىن. سوڭعى كەزدە وداقتىق رەسپۋبليكالاردىڭ تاريحىن سول ەلدىڭ ادامدارى جازا باستادى. قازاقتىڭ تاريحىن قازاقتار، قىرعىزدىڭ تاريحىن قىرعىزدار جازا باستادى. ال بۇل جاعداي رەسەيدىڭ ۇلىدەرجاۆالىق ۇستانىمداعى عالىمدارىنا ۇنامايدى. ولار ءقازىر ءبىزدىڭ وتانىمىزدا ءجۇرىپ جاتقان تاريحتى قورىتۋ پروسەسىنە ىقپال جاساعىسى كەلەدى. ولار ەسكى ادەتپەن سونى باسقارعىسى كەلەدى. ءتىپتى، ورتالىقازيالىق ەلدەردىڭ پرەزيدەنتتەرىن سىناۋدى ادەتكە اينالدىرىپ العان دانىشپانسىماق تاريحشىلار بار. بىردە مەن وعان قاتىستى ۇستانىمىمدى اشىق ءبىلدىردىم دە. وقۋلىقتارعا تالداۋ جاساعان شۋستوۆ دەگەن جانە ءبىر تاريحشىسى مەنىڭ اتىما ءبىراز سىن ايتتى. 11-سىنىپ وقۋلىعىنا اۆتور ەدىم، سونداعى مەنىڭ كوزقاراسىم قولايىنا جاقپاي قالىپتى. ولارعا سالساق، ءبىز تاريحىمىزدى سولاردىڭ رۇقساتىمەن جازۋىمىز كەرەك ەكەن. «وتارشىلدىق دەگەن بولعان جوق، سوندىقتان حح عاسىردا قازاقتاردا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس بولعان جوق. ال قويگەلدييەۆ ونداي قوزعالىس بولعان دەيدى»، – دەدى. ەگەر ونداي بولماسا، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستى قايدا قويامىز؟ قازاق جەرىندە بولعان 370-تەن استام ۇلت-ازاتتىق باس كوتەرۋدى قايدا قويامىز؟ مىنە، ورىس عالىمدارى اراسىندا وسىنداي دا كوزقاراس-ۇستانىم بار. ءبىراق، رەسەيدە ۇلىدەرجاۆالىق ۇستانىمداعى تاريحشىلاردان بولەك، دەموكراتيالىق باعىتتاعى تاريحشىلار دا بار. دەگەنمەن، قازاقستان، ارمەنيا، ۋكراينا سياقتى ەلدەردەگى تاريحي شىندىقتىڭ اشىلۋىنا، مۇراعات قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا كەدەرگى كەلتىرگىسى كەلەتىن توپتار جەتكىلىكتى. ولار كەيبىر قۇپيالاردىڭ، سونىڭ ىشىندە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىنداعى قۇجاتتاردىڭ اشىلىپ قالۋىنان قورقادى. ەگەر ماسكەۋدىڭ ۇستانىمىنا باس شۇلعىپ وتىرا بەرەتىن بولساق، جاعدايىمىز قيىندايدى. ءبىز، تالاس وماربەكوۆ ەكەۋمىز وسى ماسەلەگە ءۇن قاتىپ، رەسپۋبليكالىق «ايقىن» گازەتىندە ارنايى حات جاريالادىق. ۇكىمەتتى مۇنداي كەلىسىمگە قول قويۋدان باس تارتۋعا شاقىردىق. ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، ونىمىزعا ەشقانداي دا رەاكسيا بولعان جوق. بىزدە ىلعي سولاي. سوڭعى 4-5 جىلدا پارلامەنتكە دە بىرنەشە رەت حات جولدادىم. رەاكسيا جوق. ءبىر رەت قانا جاۋاپ الدىم، ونىڭ ءوزى ماردىمسىز. سوسىن «اق جول» پارتياسىنا حات جازدىم. بۇل پارتيا عالىمنىڭ ۇستانىمى دەپ ايتپاستان، دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى. ودان دا ەشتەڭە وزگەرمەدى. 2017 جىلى الاش پارتياسىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل بولادى. توبەسى كورىنىپ تۇر. سوعان دەيىن ءبىراز شارۋا قولعا الىنسا، وڭ بولار ەدى.

 – اعا، ءىس باسىندا جۇرگەن ازاماتتار بولعاننان كەيىن، الاش قوزعالىسىنىڭ ىشىندە دە ازعانتاي كەلىسپەۋشىلىكتەر بولعانى بەلگىلى. وسىنداي كىشىگىرىم كيكىلجىڭدەردىڭ ءوزىن ۇلكەن الاۋىزدىق ەتىپ كورسەتىپ، ءبىرىن قارالاپ، ەكىنشىسىن اقتاۋ بايقالىپ قالادى. مۇستافا شوقاي مەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قارىم-قاتىناسى، رىسقۇلوۆ پەن قوجانوۆتىڭ اراسىنداعى اڭگىمە ۇنەمى ايتىلا بەرەدى. وسىعان ءبىر نۇكتە قويۋعا بولا ما؟ قالاي قويۋعا بولادى؟

– وعان نۇكتە قويىلعان. ءبىراق، بىزدە سوزگە توقتامايتىن ادامدار بار. سوزگە توقتاي المايتىن جالعان عالىمدار بار. جالعان پاتريوتتار بار. الاش پارتياسى مەن ونىڭ قايراتكەرلەرىندە ۇلتتىق ۇستانىم وتە جوعارى بولعان. وكىنىشكە قاراي، ءبىز سول ۇستانىم دەڭگەيىنەن تومەن ءتۇسىپ كەتتىك قوي دەپ قورقامىن. الاش دەگەن جالپىۇلتتىق دەڭگەيدەگى ساياسي قۇرىلىم. ال بۇگىنگى كۇننىڭ جالعان پاتريوتتارى الاشقا وزدەرىنىڭ رۋلىق، جۇزدىك ۇستانىمىن تاڭعىسى كەلەدى. بۇل – وتە كىر، لاس نارسە. وكىنىشتىسى، ودان ارىلا الماي كەلە جاتقاندار ارامىزدا بار. ارينە، الاش زيالىلارى اراسىندا كەيبىر ماسەلەلەر بويىنشا ءتۇرلى ۇستانىمدار بولعان. ولار ديسكۋسسياعا دا تۇسكەن. بۇل ەندى تابيعي زاڭدىلىق ەمەس پە؟! ءبىراق، ولار نەگىزگى ماسەلەدە، جالپىۇلتتىق مۇددەدە ءبىراۋىزدى بولدى. ونى بولشەكتەيمىن دەۋ – ابىرويسىز تىرلىك. «باتىس الاشوردا» بولەك قۇرىلىم بولدى دەپ جۇرگەن «مىقتىلار» بار. ال حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر وزدەرى ايتىپ كەتتى، ەشقانداي دا باتىس الاشوردا بولعان جوق. الاش قوزعالىسى جالپىۇلتتىق ءبىرتۇتاس قوزعالىس بولدى. وسى پروسەستە الاش زيالىلارىنىڭ ءارقايسىنىڭ ءوزىنىڭ ورنى بار. ال بىزدە سونى بۇزعىسى كەلەتىندەر بار. مۇندايدى مەن شالا عالىمدىق دەپ ەسەپتەيمىن. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دا مۇقيات بولۋى ءتيىس. ماسەلەن، جۋىردا عانا «تۇركىستان» گازەتىندە ءبىر اۆتور الاش ءىسى تۋرالى ماتەريال جاريالادى. بىردە-بىر سىلتەمەسى جوق، عىلىمي نەگىزى جوق ماتەريال. وسىنى باسپا ءسوز نەگە جاريالايدى؟ اركىم جاۋاپكەرشىلىكتى وزىنەن باستاعانى دۇرىس.

– ءسىز ءبىر ءسوزىڭىزدى حح عاسىردا كاسىبي تاريح عىلىمى دا، كاسىبي تاريحشىلار دا قالىپتاسقانىن ايتقان ەدىڭىز. الايدا، بۇگىنگى كۇنى سول كاسىبي تاريحشىلار ءبىراۋىزدى، ءبىرسوزدى مە؟ اۋەسقوي تاريحشىلاردى بىلاي قويعاندا، كاسىبي تاريحشىلار اراسىنداعى كەيبىر تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر، بۇرمالاۋشىلىقتار تۋرالى نە دەيسىز؟

– كەزىندە رىسقۇلوۆتىڭ ستالينگە جازعان حاتى بار. ونى باياعىدا وقىعانمىن. ءبىزدىڭ كەيبىر كاسىبي تاريحشىلاردىڭ ءوزى سونى بەرتىندە تاۋىپ الىپ، ءبىراز جالاۋلاتتى. كونتەكستەن ءبولىپ الىپ، وزدەرىنە كەرەگىن جاريالاپ، «رىسقۇلوۆ بۇيتكەن ەكەن، سۇيتكەن ەكەن» دەپ شىقتى. تاريحي فاكتىنى اينالاسىنداعى وقيعالاردان بولەك قاراستىرۋعا بولمايدى. ال كونتەكستەن جۇلىپ العاننان كەيىن، البەتتە، مازمۇنى وزگەرىپ كەتەدى. ونداي مازمۇنداعى حاتتى سەيفۋللين دە جازعان. قايتالانباس تۇلعامىز سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ تا جازعان. سەيىتقالي مەڭدەشوۆ تە جازعان. ولاردىڭ ءوسۋ جولىندا ءوز باسىنا ءتان كەمشىلىكتەرى بولعان. ونى كونتەكستەن ءبولىپ الىپ، ءوز مۇددەڭە پايدالانۋدىڭ نە كەرەگى بار؟ پەندەشىلىگىڭدى باسقا جەردە جاسا، تاريحي پروسەستە پەندەشىلىككە جول جوق. تاريح رۋلىق مۇددەنىڭ الاڭى ەمەس. سوندىقتان، ارىپتەستەرىمدى عىلىمي مادەنيەتتى ساقتاۋعا شاقىرعىم كەلەدى.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن جۇلدىز ءابدىلدا