قازىرگى تاڭدا قوعام مەن مەكتەپ اراسىندا حيجاپ ماسەلەسى ءجيى داۋ تۋدىرىپ، وزەكتى دۇنيەگە اينالدى. وزگە ۇستانىمداعى قانداستارىمىز زايىرلى مەملەكەتتىڭ زاڭ تالاپتارىن ەلەمەي، قىزدارىن جالپى ءبىلىم بەرۋ وشاقتارىنا تۇمشالاپ جىبەرۋى كوپشىلىك تاراپىنان تالقىعا اينالعانى قاشان. ءبىر قىزىعى، باليعاتقا تولماي باسىنا «قارا جامىلعان» قاراكوزدەردى قولدايتىندار دا بار. ۇلتتىڭ ەرتەڭىن ويلاپ، ۋلاپ-شۋلاعاندار دا جەتەرلىك. ماسەلەنىڭ ءمانىسىن فيلوسوفيا جانە تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور دوساي كەنجەتايدان سۇراعان ەدىك…

 – دوساي تۇرسىنباي ۇلى، سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدە قىز بالالاردىڭ باسىنا ورامال تاعۋ ماسەلەسى ءجيى كوتەرىلىپ ءجۇر؟ نەگە بۇل احۋال ۋشىعىپ كەتتى؟  

– ول راس، ورامال تاعۋ ەمەس، «حيجاپ» قوعامدىق سانادا ەلەۋلى قايشىلىقتار الىپ كەلگەنى جاسىرىن ەمەس. ەگەر ورامال تاعۋ ءدىني تانىمدىق ماسەلە رەتىندە كورىنىس بەرگەن بولسا، ونىڭ جاراسى جەڭىل. ونىڭ ساۋاتىن اشۋ، ءدىني نەگىزدەرىن كورسەتۋ ارقىلى تانىمىن كەڭەيتىپ، اعارتۋشىلىق جولمەن شەشكەن بولار ەدىك…نەگىزىنەن بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى تاراپىنان كوپتەگەن ءىس شارالار ۇيىمداستىرىلىپ، ماقالالار جارىق كوردى. ءبىراق حالىق اراسىندا قوعامدىق ساناعا اسەرى بايقالماي كەلەدى. ەندى ونىڭ سەبەپتەرىن انىقتاۋعا تىرىسىپ كورەيىك.

بىرىنشىدەن، قازىرگى ب ا ق ىشىندە وسى قۇبىلىستى ىزدەپ ءجۇرىپ جاريالايتىن تەندەنسيالىق ارەكەتتەر بايقالادى. دەمەك، وسى تاقىرىپتى ۇدەتۋ تۋرالى تاپسىرما بولۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل تاپسىرىس ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ىشكى تۇراقتىلىعىنا سىزات ىزدەپ جۇرگەن سىرتقى ساياسي كۇشتەردەن بولۋى ىقتيمال.

ەكىنشىدەن، وسى ورامال ارقىلى سىرتقى قۇقىق قورعاۋ ورتالىقتارى قوعامداعى جىنىس نەگىزىندەگى ساياساتتارىنا جول سالىپ جاتقان سىڭايلى. مىسالى، گەندەرلىك ساياساتتىڭ قازاقستاندىق شابلونىنا ءدىني موتيۆتەردى قوسىپ، جان-جاقتان قىسىم كورسەتۋگە دايىندىق جاساپ جاتقان دا بولۋى مۇمكىن. سوندا حيجاپ ولار ءۇشىن قوعامدا قايشىلىق تۋعىزۋدىڭ جىنىستىق (گەندەر)، ءدىني، الەۋمەتتىك، ساياسي، قۇقىقتىق ورتالىعىنا وز-وزىنەن اينالىپ شىعا كەلەدى. راس سىرتقى كۇشتەرگە، ولاردىڭ وسىنداي تۇزاعىنا قۇرال بولىپ كەتپەۋ ءۇشىن دە ءبىزدىڭ قوعامدىق، دەموكراتيالىق كەلىسىمگە نەگىزدەلگەن زايىرلىلىق ۇستانىمىنا قۇرىلعان مەملەكەت پەن ءدىن قاتىناسىنىڭ مازمۇنى مەن يدەياسىن قوعامنىڭ كەز كەلگەن قاباتتارىنا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جەتپەي جاتىر.

ۇشىنشىدەن، ءدىني تۇرعىدان الساق، التى جاسار قىز بالانىڭ اللا الدىندا ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىگى جوق. سوندىقتان ول بالانىڭ وسى جاستا جىنىسىن ناقتىلاپ، ءدىني ەرەكشەلىگىن كورسەتىپ، سىنىپتاستارىنان وقشاۋلانۋى دىنىمىزگە دە، دىلىمىزگە دە، زاڭىمىزعا دا قارسى ارەكەت. ەندى وسى ارەكەتتى سول بالا جاساپ وتىرعان جوق، ونى تاربيەلەپ وتىرعان اتا-اناسى. وعان ونىڭ ەركى دە، ساناسى دا، اقىلى دا، ىشكى ءدىني سەزىمى دە جەتپەيدى. بۇل اتا-اناسىنىڭ بالاسىن قۇرال قىلۋى، سول ارقىلى ەركىن زاڭعا قارسى ەكەندىگىن، زايىرلىلىق تالاپتارىن مويىندامايتىندىعىن كورسەتىپ وتىر.

ءبىز – يسلام ارقىلى مادەني بولمىسقا اينالعان، ۇلتتىعىمىزدى قالىپتاستىرعان، ءداستۇرلى مەملەكەتتىلىگى مەن تاريحي تاجىريبەسى بار حالىقپىز. ءبىز كەشە عانا مۇسىلمان بولعان ەل دە ەمەسپىز. قازىرگى قوعامداعى نەسالافيلىك تەندەنسيا وسى جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ ءبارىن جوققا شىعارىپ، ءدىندارلار اراسىندا تەرىس پسيحولوگيالىق پيعىل قالىپتاستىرۋعا مۇرىندىق بولىپ وتىر. بۇل ۇدەرىس وتباسى ينستيتۋتىن زايىرلى قوعامنان وقشاۋلاۋ، يممانەنتتى ماندەگى ىشكە ءبۇرىنۋ، قوعام تالابىنا نەمقۇرايدى قاراۋ، زاڭدى ەلەمەۋ، كەڭىستىك پەن ۋاقىت ۇندەستىگى ۇيلەسىمدىلىگىنە قاتىسپاۋدى ءوز قۇرالدارىنىڭ ەرەكشەلىگى مەن سيپاتى رەتىندە سومداپ جاتىر.

تورتىنشىدەن، يسلامدا جىنىسىنا قاراماستان ەر مە، ايەل مە جاراتىلىسىنان تەڭ، ءبىر رۋحتان شىققان. بىرەۋلەردىڭ نەگىزدەپ جۇرگەنىندەي، «يسلامدا ايەل ەركەكتىڭ قابىرعاسىنان جارالماعان». اللا الدىندا تەڭ بولعاندىقتان دا يسلامدا ايەل مەن ەركەككە بىردەي ءبىلىم الۋ پارىز ەتىلگەن. بۇل ءبىلىم الۋدىڭ مازمۇنى دا سول ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ تالابىنا ساي بولۋى قاراستىرىلعان. بۇگىنگى جاھاندانعان دۇنيەدە ءبىلىم الۋ مازمۇنىندا، ەلىمىز باسقالارمەن تەرەزەسى تەڭ بولۋ ماقساتىن كوزدەگەن بولسا، حانافي مازحابى دا بۇل شارتتى قولدايدى. ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى زايىرلى سيپاتتا، بۇل – شارت. ولاي بولسا، ءدىني ۇكىم تۇرعىسىنان دا ول ءدىندار ايەل نە ەركەك بولسىن، اللا الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتەن ادا بولادى. ءبىراق ەلىمىز يسلام ءدىنىنىڭ وركەندەۋىنە بارىنشا قولداۋ كورسەتىپ وتىرعان بىردەن ءبىر مەملەكەت.

زايىرلىلىقتى ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قۇندىلىق رەتىندە تانىتتى. ال قۇندىلىق – اكسيولوگيالىق تۇرعىدان قۇرمەتتەلۋى ءتيىس تۇعىر. سوندىقتان التى جاسار بالا عانا ەمەس، باليعاتقا جەتكەن، ورتا مەكتەپتە وقيتىن كەز كەلگەن جاسىمىز ءدىني اتريبۋتتاردى جەلەۋ ەتىپ، مەملەكەتتىك مەكەمەدە وقشاۋلانۋىنا، دارالانۋىنا، ەرەكشەلەنۋىنە جول بەرىلمەيدى. وسى جاستاعى كەز كەلگەن جاس، مەكتەپتەن ءبىلىم الۋى شارت، مەملەكەتتىك مىندەتتى ءبىلىم ستاندارتىنان اتتاپ كەتە المايدى. زايىرلىلىق ۇستانىمى بۇل ماسەلەنى دە شەشىپ قويعان، ءدىني اتريبۋتتارمەن ءبىلىم الاتىن ارنايى مەكتەپ، وقۋ ورىندارى بار. ال مەكتەپتى ءبىتىرىپ شىققان سوڭ، ول ازامات ءارى قاراي جوعارى ءبىلىم الا ما، الماي ما،ءوز ەركى.

بەسىنشىدەن، ەرەكشە ەسكەرەتىن جايت، مەكتەپ، وتباسىلىق قۇندىلىقتار مەن زايىرلى تالاپتاردى ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى بولاتىن بولاشاق جاستارعا پەداگوگيكالىق ستاندارتتاردى قالاي، قانداي جولدارمەن ءسىڭدىرۋ توڭىرەگىندە جەتى ويلانىپ، مىڭ تولعانىپ شەشىلۋ كەرەك. قازىرگى مەكتەپ قابىرعاسىندا ءجۇرىپ-اق جۇكتى بولىپ قالاتىن، جۇكتى قىلىپ قوياتىن «بالا-اكە، بالا-شەشەلەردىڭ» بەلەڭ الۋى اتا-انانى الاڭداتپاي قويمايدى. اتا-انا بالاسىن ءدىني تانىمدىق شەڭبەرلەرگە تىققىسى كەلەتىندىكتەرى دە قازىرگى مەكتەپتەگى وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەردەن بولۋى ىقتيمال. ياعني، مەكتەپتە، ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيە جۇمىستارى ءوزارا قابىسپاي جاتىر دەگەن ءسوز. مىنە، اتا-انا وسىنداي سەنىمسىزدىكتەن ءدىني پسيحولوگيالىق كۇيزەلىسكە ءتۇسىپ، بالاسىنا مىنا قوعامنىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە پاراللەل «پانانى» ءدىني تانىمنان ىزدەۋى تابيعي جايت بولسا كەرەك. بۇل اتا-انانىڭ ۇرەيى بالاعا اۋىسقاندا، قانداي قوسۇرەي پايدا بولاتىندىعىن پسيحولوگتار جاقسى تۇسىنسە كەرەك-تى. سودان ورتادا زارداپ شەگەتىن بالا بولىپ قالا بەرەدى.

تۇپتەپ كەلگەندە، قىز بالاسىن مەكتەپكە جىبەرمەي قويۋدان، اتا-اناسى سەنىمدى بولعانىمەن، بولاشاقتا ول قىز قوعامعا دا جيىركەنە قاراۋى ىقتيمال. كۇدىك، ۇرەي، قورقۋ، وكىنۋ، جەككورۋ، سوڭىندا رەجيمگە قارسى تۇرۋ پسيحولوگياسىنىڭ بۇلاعى ەكەندىگىن ەستە ساقتاعانىمىز ءجون. بۇل پسيحولوگيا سەيىلمەسە، قوعامدا ۋاحابيلىك تەندەنسيا ورشىمەسە، السىرەمەيدى. ولارعا وسى تۇس ناعىز ازىق، ناعىز «سىنىققا سىلتاۋ» بولىپ قالا بەرمەك. ناتيجەسىندە مۇنداي قوعامدا ءدىني تانىم عىلىمي تانىمعا قاراعاندا باسىمدىققا يە بولادى.

التىنشىدان، قوعامدا ۋاحابيلىك تەندەنسيا موداعا اينالىپ بارا جاتىر. ول جاستاردىڭ ءدىني تانىمدىق سۇراعىنان ناقتى كورىنىس بەرەدى. ول – «قۇراندا بار ما؟» سۇراعى… كەز كەلگەن ماسەلە، قۇبىلىس ياكي ءومىردىڭ قاراپايىم مىسالدارىنا قۇراننان جاۋاپ ىزدەيدى. ەڭ بولماسا، قۇران وسى ماسەلەگە قالاي قارايدى دەپ ءبىر ۇستانىم، تۇسىنىك، تۇجىرىم، تانىم رەتىندە سۇراسا، اينالاسىڭ. ولار ۇعىم، قاعيدا، ەرەجە، زاڭ رەتىندە سۇرايدى. ەگەر ۇعىم رەتىندە قاراساڭ، قۇراننان مولدا، مەدرەسە، ورازا، ناماز، پايعامبار، حيجاپ، قۇداي ت.ب. ۇعىمداردى تاپپايسىڭ. بۇلاردىڭ ارابشا بالامالارى بار. ساۋم، سالات، نابي، راسۋل، حۋمۋر سياقتى. سوندىقتان بۇل تەندەنسيا، ءبىزدىڭ جاستارىمىزدى، ءدىني كيىم رەتىندە قابىلدانعان «اراب مادەنيەتى مەن ءدىني تانىمىن» قوسا قابات الىپ كەلىپ جاتقاندارىنان بەيحابار. كىسىسى ولگەن جەسىر سياقتى «قارا جامىلىپ»، ەرتە قارتايعىسى كەلگەن قاۋعا ساقال شايح بولىپ جۇرگەندەرگە اراب مۇسىلماندىعىنىڭ وكىلدەرى ەكەندىكتەرىن ءتۇسىندىرۋ قاجەت-اق. بۇلارعا وسى كورىنىستەرىمەن-اق قوعامداعى «يسلاموفوبيا» ەسكەرتكىشتەرى ەكەندىكتەرىن مويىنداتۋ كەرەك.

جەتىنشىدەن، حيجاپتىڭ ارتىندا ۇلتتىڭ ترانسفورماسيالانۋى، ءداستۇردىڭ ريەۆيزيالانۋى، ءدىلدىڭ تىلىمدەنۋى كەلە جاتىر. قازاق مادەنيەتىنىڭ، سالت ساناسىنىڭ، وتباسىنىڭ ورتالىعى – انا. ۋاحابيلىك تانىممەن تۇمشالانعان قىزدارىمىز، بولاشاق انالارىمىز، ارابتىڭ سالت ساناسىمەن دە تۇنشىقتىرىلىپ جاتىر. بۇل كەشەگى كوممۋنيزم يدەولوگياسىنان دا ءقاۋىپتى. بىرگە تۋىس-اعايىندار وسى ۇستانىم ارقىلى، ەگەر ۇيدە باۋىرى جوق بولسا، بوساعادان اتتاپ كىرە المايتىن جاعدايعا جەتەمىز. نەگە؟ ۇيدە ەرى جوق. قازاقى ءدىل كەيىنگە شەگىنىپ بارادى. بارا-بارا جەتى اتا دا قالادى. سەبەبى، قۇراندا ەمشەكتەس بولماسا بولدى، نەكەگە رۇقسات. وسىنداي ءدىني تانىممەن تۇمشالانعان قازاقتىڭ بالاسى، ەرتەڭ نەمەرە قارىنداسىنا باسقاشا كوزبەن قاراماسىنا كىم كەپىل؟

جالپى، بۇل ۋاحابيلىك تانىم قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگى، ءدىني تانىمى، ءدىلى مەن سالت، ءداستۇرىن دە رەستاۆراسيالاعالى تۇر. قازاق فورماعا ەمەس، مازمۇنعا، فەنومەنگە ەمەس، مانگە كوڭىل اۋداراتىن حالىق ەدى. ەندى بۇگىن قىزدار تۇمشالانباسا، فيتناعا سەبەپ بولاتىن بولىپتى. بۇل جەردە قازاق قىزدارىنا جاراسقان ۇلتتىق كيىمى بولعاندىعىن ايتىپ وتىرمىز. ەگەر وسىلاي كەتە بەرسەك، كەز كەلگەن ۇرعاشى، ول جەڭگە دەمەي، قارىنداس دەمەي، فيتناعا سەبەپ بولادى دەيتىن بولارمىز. ال قۇراندا اۋرەتتى جابۋدىڭ ار جاعىندا جۇرەكتى جابۋ تۇرعاندىعىنا نازار اۋدارمايتىن بولدىق. سوندىقتان قارىنداستارىما ايتارىم، جامىلعىنى جۇرەككە سالايىق، الدىمەن ءبىلىم الايىق، نادان بولىپ قالمايىق. ەرتەڭ اناسى نادان ۇرپاقتان قانداي ءبىلىمدى ۇرپاق، ەلى ءۇشىن وي تولعايتىن ازامات شىعادى؟اتا-انالاردى دا توزىمدىلىك پەن شىدامدىلىققا شاقىرامىن.

– قاراپ وتىرساق، كەيبىر ءدىندارلار مەن وقۋ ورنى باسشىلارى ءبىر مامىلەگە كەلە الماۋدا. سەبەبى نەدە؟

– سەبەپتەرىنە جوعارىدا توقتالدىم. بۇل ماسەلە ەكى جاقتىڭ دا ءدىني تانىمدىق، زايىرلىلىق تۇرعىسىنان ساۋاتسىزدىعىنا تىرەلىپ وتىر. ەڭ باستىسى، بۇل داۋ قوعام شارتتارىن، كەڭىستىك پەن ۋاقىت تالابىن تاني الماۋدان تۋىنداۋدا. جالپى، يسلام دىنىندە قىز بالاعا ەڭ ءبىرىنشى «ءبىلىم الۋ پارىز با»، الدە «ورامال تارتۋ ما»؟ يسلامدا قىز بالاعا ءبىلىم الۋ – پارىز. اللاعا قۇلشىلىق ەتۋ ءۇشىن دە، الدىنداعى تۇپكىلىكتى مىندەتى مەن جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ شەگى مەن مۇمكىندىگى اراسىن اجىراتۋ ءۇشىن دە ءبىلىم، تانىم، ويلاۋ، سانا تۇرادى. ورامالدىڭ دا كەزەگى كەلەدى سوسىن.

– بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ قانداي وڭتايلى تەتىكتەرى بار؟

– باستى تەتىك ءبىزدىڭ زايىرلى زاڭىمىزدا ناقتى كورسەتىلگەن، وندا «وگىز دە ولمەيتىن، اربا دا سىنبايتىن» تەتىكتەر بار. سول تەتىكتەر قولدانىستان تىس قالىپ قويعان. ونى قوعاممەن ۇندەستىكتە، ۇيلەسىمدىلىكتە قولداناتىن مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار مەن قوعامدىق ءدىني ۇيىمدار اراسىنداعى «كوپىردى» قايتا جاراقتاۋ قاجەت. ەكى ينستيتۋتتىڭ دا باعىتتارى مەن مۇددەلەرى توعىسىپ، ءبىرى-بىرى تولىقتىرىپ وتىرۋى ءتيىس. مەملەكەت – «اكە»، قوعام – «انا» ءرولىن جاقسى بەلسەندى اتقارسا، ورتادا «بالا» دا ەشكىمگە قۇرال بولماس دەگەن ويدامىن…

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان زارينا كيبايەۆا