قازاق ەلى ءالىپبيىن كيريلدەن لاتىنعا كوشىرۋ تۋرالى ساياسي شەشىم قابىلداعالى بەرى لاتىنعا نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيىنىڭ كوپتەگەن نۇسقاسى جاسالدى. بىرنەشەۋى ۇكىمەتكە قاراۋعا ۇسىنىلدى. الدىمەن ديگراف نۇسقاسى ۇسىنىلىپ، بۇل نۇسقا حالىق اراسىندا قولداۋ تاپپادى. سودان كەيىن كەي دىبىستاردى اپوستروف ارقىلى تاڭبالاۋعا نەگىزدەلگەن ەكىنشى جوبا ۇسىنىلدى. بۇل جوبانىڭ اۆتورلارى اپوستروفتى ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ دايەكشەسىمەن شاتاستىرىپ، ۇلكەن قاتەلىككە ۇرىندى. ناتيجەسىندە بۇل جوبانى دا حالىق قولدامادى. 2018 جىلدىڭ 22 قاڭتارىندا قازاقستان «عالىمدار وداعىنىڭ» مۇشەلەرى ق ر پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆقا اشىق حات جولداپ، اپوستروفسىز جاڭا لاتىن ءالىپبيىنىڭ نۇسقاسىن ۇسىندى. وسى جىلدىڭ 19 اقپانىندا ق ر پرەزيدەنتى جارلىعىمەن جاڭا ءالىپبي بەكىتىلدى. بۇل الىپبيدە عالىمداردىڭ «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا بولسىن» دەگەن ۇسىنىسى ەسكەرىلىپ، اپوستروفتى اكۋت دياكريتيكاسىنا اۋىستىردى. ەلباسىنىڭ: «بۇل – جاڭا ءالىپبي. جاڭانىڭ اتى – جاڭا، ول ءىس جۇزىندە تەكسەرىلمەگەن. سوندىقتان جاڭا ءالىپبيدى ءسوز قۇرامىندا، ءماتىن قۇرامىندا، جازۋدا، ايتۋدا ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەپ، قولدانىستا قالاي بولاتىنىن ءبىلۋ كەرەك، كەم-كەتىكتەرىن تولىقتىرىپ، جەتىلدىرۋ كەرەك»، – دەگەن تاپسىرماسىنان كەيىن، 2018 ج. 1 ناۋرىزدا لاتىننەگىزدى قازاق ءالىپبيىن جەتىلدىرۋ جونىندە «عالىمدار وداعى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ جۇمىس توبى ق ر پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆقا ەكىنشى رەت اشىق حات جولداپ، ءوز تاراپتارىنان لاتىن ءالىپبيىنىڭ ەكىنشى نۇسقاسىن ۇسىندى. جاڭا ءالىپبيدى جەتىلدىرۋ جۇمىستارىندا «عالىمدار وداعىنىڭ» ەكىنشى نۇسقاسى دا ەسكەرىلەر دەگەن ۇمىتتەمىز.

ديگراف جانە اپوستروف نۇسقالارى تۇيمەتاقتاداعى 26 تۇيمەگە نەگىزدەلسە، اكۋت نۇسقاسى 28 تۇيمەگە نەگىزدەلدى. دەمەك ەلباسىنىڭ پارمەنىمەن «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» نۇسقاسى بەكىتىلىپ، وسى نۇسقانى جەتىلدىرۋگە جول اشىلدى.

ءبىز بۇل جۇمىسىمىزدا رەسمي بەكىتىلگەن اكۋت نۇسقاسى مەن «عالىمدار وداعىنىڭ» ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ۇسىنعان نۇسقالارىنا جانە حالىق اراسىندا كوپشىلىكتىڭ قولداۋىنا يە بولىپ وتىرعان ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ۇسىنعان «ۇلتتىق جوباعا» (1-كەستە) توقتالا وتىرىپ، ءوز پىكىرىمىزدى ورتاعا سالۋدى ءجون سانادىق.

1-كەستە. ءالىپبي نۇسقالارى

كەستەدەن كورىنىپ تۇرعانداي كيريلشەدەگى [ا] /a/، [ب] /b/، [ۆ] /v/، [گ] /g/، [د] /d/، [ە] /e/، [ج]، [ز] /z/، [ك] /k/، [ق] /q/، [ل] /l/، [م] /m/، [ن] /n/، [و] /o/، [پ] /p/، [ر] /r/، [س] /s/، [ت] /t/، [ف] /f/ دىبىستارىن لاتىن ارىپتەرىمەن بەرۋدە ءتورت نۇسقانىڭ اۆتورلارى دا بىرىزدىلىك تانىتقان. ال ءو، شش، ، ، ە، يۋ، يا ارىپتەرىنىڭ دىبىستارى قازاق تىلىنە ءتان بولماعاندىقتان بارلىق نۇسقانىڭ اۆتورلارى بۇل ارىپتەردى ءالىپبي قۇرامىنا ەنگىزبەگەن. جوبالاردىڭ اۆتورلارى [ي]، [ي]، [ۋ]، [ح]، [ش]، [س]، [چ] دىبىستارى مەن قازاق تىلىنە عانا ءتان [ءا]، [ع]، [ڭ]، [ءو]، [ۇ]، [ءۇ]، [ھ]، [ى]، [ءى] دىبىستارىنىڭ تاڭبالارىندا كەلىسە الماي جۇرگەنى بايقالادى. الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن باسپا ءسوز بەتتەرىندە كوپشىلىك تالقىلاعان ماسەلەلەر دە وسى دىبىستاردىڭ تاڭبالارىنا قاتىستى بولدى.

سونىمەن، جارلىقپەن بەكىتىلگەن اكۋت نۇسقاسىنان باستايىق. جوبا اۆتورلارى جوعارىداعى تالاستى دىبىستاردان [ۋ] مەن قازاق تىلىنە ءتان [ءا]، [ع]، [ڭ]، [ءو]، [ءۇ] دىبىستارىن /ý/، /á/، /ǵ/، /ń/، /ó/، /ú/ دەپ اكۋت دياكريتيكاسىمەن، [ش]، [چ] دىبىستارىن /sh/، /ch/ ديگرافتارىمەن بەرگەن.

لاتىننەگىزدى ءالىپبي قولدانىلاتىن الەم تىلدەرىندە اكۋت دياكريتيكاسى بەلگىلى ءبىر ماقساتتا قولدانىلادى. مىسالى، چەح جانە سلوۆاك تىلدەرىندە سوزىلىڭقى داۋىستى á، é، í، ó، ú، ý دىبىستارىنىڭ تاڭباسىن بەرۋدە قولدانىلسا، سلوۆاك تىلىندە سونىمەن قاتار بۋىن جاسايتىن سوزىلىڭقى داۋىسسىز ŕ جانە ĺ دىبىستارىنىڭ تاڭباسىنا قولدانىلادى. پولياك تىلىندە داۋىسسىز ć، ś، ź، ń دىبىستارىندا قولدانىلىپ، ولاردى جىڭىشكەرتۋ قىزمەتىن اتقارسا، قىسقا داۋىستى و دىبىسىن سوزىلىڭقى ó دىبىسىنا اينالدىرادى. يسپان تىلىندە á، é، í، ó، ú ارىپتەرىندە قولدانىلىپ، ەكپىن جانە ومونيم سوزدەردى بىر-بىرىنەن اجىراتۋ قىزمەتىن اتقارادى. يسلاند تىلىندە داۋىستى á، é، í، ó، ú، ý دىبىستارىنىڭ تاڭبالارىنا قولدانىلىپ، بۇل دىبىستاردا ەكپىننىڭ قاتتى ەكەنىن، يرلاند جانە ۆەنگر تىلدەرىندە داۋىستى á، é، í، ó، ú دىبىستارىنىڭ تاڭبالارىنا قولدانىلىپ، بۇل دىبىستاردىڭ سوزىلىڭقىلىعىن بىلدىرەدى. بايقاعانىمىزداي لاتىن ءالىپبيىن قولداناتىن تىلدەردە اكۋت دياكريتيكاسىنىڭ بەلگىلى دارەجەدە ءمان-ماعىناسى بار. داۋىستى دىبىستاردىڭ تاڭباسىندا نە سوزىلىڭقىلىق، نە قاتتى ەكپىن،  ال داۋىسسىز دىبىستاردىڭ تاڭباسىندا جىڭىشكەرتۋ نە بۋىن قۇراۋ ءۇشىن ولاردى سوزۋ قىزمەتىن اتقارادى. قىسقاشا ايتقانا اكۋت دياكريتيكاسى ءار تىلدە ءبىرىڭعاي ماقساتتا قولدانىلادى.

ال سوڭعى قابىلدانعان قازاق الىپبيىندە اكۋت دياكريتيكاسى جۇيەسىز قولدانىلعان. مىسالى، جۋان داۋىستى [ا] /a/، [و] /o/، [ۇ] /u/ دىبىستارىنىڭ جىڭىشكە سىڭارلارى [ءا]، [ءو]، [ءۇ] دىبىستارىن جىڭىشكەرتۋ ماقساتىندا /á/، /ó/، /ú/ دەپ قولدانىلعان دەيىن دەسەك، جۋان داۋىستى [ى] دىبىسىنىڭ جىڭىشكە سىڭارى [ءى]ء-نىڭ تاڭباسىنا اكۋت دياكريتيكاسى قولدانىلماعان جانە تاڭبالارى دا ءارتۇرلى. سونىمەن قاتار [ع]، [ڭ]، [ۋ] دىبىستارىنىڭ /ǵ/، /ń/، /ý/ تاڭبالارىنان دا الەمدىك تاجىريبەدەگىدەي اكۋت دياكريتيكاسىنىڭ داۋىسسىز دىبىستاردى ءبىرىڭعاي جىڭىشكەرتۋ نە جۋانداتۋ قىزمەتى بايقالمايدى. مىسالى /ǵ/ تاڭباسىمەن بەرىلگەن [ع] دىبىسى قازاق تىلىندە تەك قانا جۋان دىبىستالسا (مىسالى، اعا، جاعا)، ń تاڭباسىمەن بەرىلگەن [ڭ] دىبىسى بىردە جۋان (مىسالى، اڭ، تىڭ)، بىردە جىڭىشكە (مىسالى، ءوڭ، ءىڭىر)، ý تاڭباسىمەن بەرىلگەن [ۋ] دىبىسى دا بىردە جۋان (مىسالى، تاۋىق)، بىردە جىڭىشكە (مىسالى، تاۋلىك) دىبىستالاتىنى بەلگىلى.

ۇلتتىق دىبىستارىنا دياكريتيكالىق تاڭبالار قولدانعان تىلدەر ءبىر عانا دياكريتيكامەن شەكتەلمەگەن. مىسالى، لاتىن گرافيكاسىن قولداناتىن يسپان ءتىلى الىپبيىندە قىزمەتتەرىنە قاراي ەكى ارىپتە (ç، ñ) ەكى، شۆەد جانە فين الىپبيلەرىندە ءۇش ارىپتە (å، ö، ä) ەكى، فرانسۋز الىپبيىندەگى بەس ارىپتە (é، è، ç، à، ù) ءۇش، تۇرىك جانە ءازىربايجان الىپبيلەرىندەگى بەس ارىپتە (ğ، ü، ş، ö، ç) ءۇش، تۇركىمەن الىپبيىندەگى سەگىز ارىپتە  (ç، ä، ž، ň، ö، ş، ü، ý) بەس، ۆەنگەر الىپبيىندەگى توعىز ارىپتە (í، ö، ü، ó، ő، ú، ű، é، á) ءۇش، لاتىش الىپبيىندەگى ون ءبىر ارىپتە (ū، ē، č، ž، š، ķ، ģ، ņ، ī، ā، ļ) ءتورت، ليتۆا الىپبيىندەگى توعىز ارىپتە (ą، č، ę، ė، į، š، ų، ū، ž) ءتورت، مالتا الىپبيىندەگى ءتورت ارىپتە (ċ، ġ، ħ، ż) ەكى، رۋمىن الىپبيىندەگى بەس ارىپتە (â، ă، î، ș، ț) ءۇش، سلوۆاك الىپبيىندەگى ون ءۇش ارىپتە (ľ، š، č، ť، ž، ý، á، í، é، ú، ä، ň، ô) التى، سلوۆەن الىپبيىندەگى بەس ارىپتە (š، đ، ž، č، ć) ءۇش، حورۆات الىپبيىندەگى بەس ارىپتە (š، đ، ž، č، ć) ءۇش، چەح الىپبيىندەگى ون ءبىر ارىپتە (ě، š، č، ř، ž، ý، á، í، é، ú، ů) ءۇش، ەستون الىپبيىندەگى ءتورت ارىپتە (ü، õ، ö، ä) ەكى، ءتۇرلى دياكريتيكالىق تاڭبالار قولدانىلعان. قاراپ وتىرعانىمىزداي ۇلتتىق دىبىستارىن ءبىر عانا دياكريتيكالىق تاڭبامەن شەشكەن ەشقانداي ءتىلدى كورىپ تۇرعان جوقپىز.

ديگراف پەن اپوستروف نۇسقالارى (ديگراف پەن اپوستروفتىڭ كوركەم ءارى ىڭعايلى بولعاندىعىنان ەمەس) قازاق ءتىلى دىبىستارىنىڭ تاڭبالارىن تۇيمەتاقتاداعى دايىن تۇرعان 26 تۇيمەدەن اسىرماۋ ماقساتىندا جاسالعان بولاتىن. بۇل ەكى نۇسقاعا دا قوعامنىڭ قارسى بولۋى قازاق ءتىلىنىڭ ءالىپبيىن 26 تۇيمەگە سىيعىزۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن كورسەتتى. ناتيجەسىندە 30 تۇيمەگە نەگىزدەلگەن اكۋت نۇسقاسى جاسالدى. بۇل نۇسقانى 1994 جىلدان بەرى ءتۇرلى نۇسقاداعى ءالىپبي جاتتاپ كەلە جاتقان قاراقالپاق باۋىرلاردىڭ سوڭعى  الىپبيىنە قاتتى ۇقساتۋعا بولادى. 2016 جىلى ءتورتىنشى رەت قابىلدانعان سوڭعى الىپبيىندە التى دىبىستىڭ تاڭباسىنا (á، ǵ، í، ń، ó، ú) اكۋت دياكريتيكاسى جۇيەسىز قولدانىلعان جانە /sh/، /ch/ ديگرافتارى بار.

ەندىگى كەزەكتە 26 تۇيمەمەن شەكتەلمەيتىن بولعاندىقتان، جۇيەسىز قولدانىلعان اكۋتقا بايلانىپ قالۋدىڭ ءجونى جوق. جوعارىداعى نۇسقالاردا ءبىر پىكىرگە كەلە الماعان دىبىس تاڭبالارىن الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ فونولوگيالىق جۇيەسىن تولىق كورسەتەتىن ءارتۇرلى دياكريتيكالىق تاڭبالار ارقىلى شەشكەنىمىز ءجون دەپ سانايمىز.

لاتىنعا كوشۋدەگى ۇلى ماقسات قازىرگى زامانعى تەحنولوگيالىق ورتا­نى، كوم­مۋنيكاسيانى، سونداي-اق، ءححى عاسىر­داعى عىلى­مي جانە ءبىلىم بەرۋ پروسەسىنىڭ ەرەكشە­لىك­تەرىن العا تارتا وتىرىپ، تۇركى دۇنيەسىمەن رۋحاني جاقىنداسۋ جانە ورىس تىلىنەن كۇشتەپ ەنگىزىلگەن باسى ارتىق ارىپتەر مەن كيريلدەگى ءتىل بۇزار ەملە-ەرەجەلەردەن قۇتىلۋ بولاتىن. ول ءۇشىن قىپشاق توبى، وعىز توبى دەپ بولمەي، بىرنەشە جىلدان بەرى قولدانىلىپ كەلە جاتقان تۇرىك، ءازىربايجان، تۇركىمەن، وزبەك، قاراقالپاق تىلدەرىنىڭ ءالىپبي اۋىستىرۋ تاجىريبەلەرىن نازاردا ۇستاپ، ولاردا جىبەرىلگەن قاتەلەردى قايتالاماعانىمىز جانە قازاق ءتىلىنىڭ فونەمالىق جۇيەسى مەن فونەتيكالىق قۇرىلىمىنىڭ وزىندىك سيپاتتارىن بارىنشا ساقتاۋعا كۇش سالعانىمىز ءجون.

اكۋت نۇسقاسىندا /Ch/ch/ ديگرافى ارقىلى بەرىلگەن افريكات [چ] دىبىسى جانە «عالىمدار وداعى» ۇسىنعان نۇسقالارداعى /سس/ تاڭباسىمەن بەرىلگەن [س] دىبىسى [شش] سەكىلدى قازاقتىڭ ءتول دىبىسى ەمەس. ورىس تىلىنەن ەنگەن چەمودان، بوچكا ت.ب. سوزدەر شابادان، بوشكە بولىپ تىلىمىزگە بەيىمدەلىپ كەتكەن. سوندىقتان بۇل دىبىستاردىڭ تاڭباسىن دا ءالىپبي قۇرامىنا قوسپاعانىمىز ءجون.

ءتورت جوبانىڭ دا اۆتورلارى [ۆ] دىبىسىنىڭ تاڭباسىن ءالىپبي قۇرامىنا ەنگىزىپ /v/ ارپىمەن تاڭبالاعان. بۇل دىبىس تا [چ]، [س]، [شش] دىبىستارى سەكىلدى كىرمە دىبىس. ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن ەۆروپا، ۆەلوسيپەد، ۆاگون، ساموۆار ت.ب. سوزدەر ەۋروپا، بەلسەپەد، باگون، ساماۋرىن ت.ب. بولىپ فونەتيكالىق وزگەرىسكە ءتۇسىپ، تىلىمىزگە بەيىمدەلىپ كەتكەنى بەلگىلى. چ، ۆ ارىپتەرىن ءالىپبي قۇرامىنان الىپ تاستاساق، ءتولقۇجاتتارىمىزدى لاتىن گرافيكاسى بويىنشا قايتا راسىمدەۋ جۇمىستارى كەزىندە اتى-جوندەرىمىزدەگى بوتەن -وۆ، -يچ، -وۆنا جۇرناقتارىنان ءبىر مەزەتتە ءبىرجولا قۇتىلاتىن بولامىز.

اكۋت نۇسقاسىندا [ش] دىبىسىن /Sh/sh/ ديگرافىمەن بەرگەن. «عالىمدار وداعى» ەكى ۇسىنىسىندا دا s تاڭباسىنا سەديل دياكريتيكاسىن قولدانىپ /Şş/ تاڭباسىمەن بەرگەن. ال «ۇلتتىق جوبادا» s تاڭباسىنا كارون دياكريتيكاسىن قويۋ ارقىلى /Šš/ دەپ بەرىلگەن. ءبىز مۇندا «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» ۇستانىمى نەگىزىندە تۋىسقان تۇركى حالىقتارىندا (تۇرىك، ءازىربايجان، تۇركىمەن) قولدانىلىپ جۇرگەن «عالىمدار وداعى» ۇسىنعان جازىلىمعا ىڭعايلى /Şş/ تاڭباسىن قولدايمىز.

جاڭا ەملە ەرەجەلەرىن جاساعاندا قازاق تىلىنە اۋدارىلمايتىن كەيبىر ورىس كىرمە سوزدەرى مەن كىسى اتاۋلارىنداعى [س] دىبىسىن /ts/ جانە [چ]، [شش] دىبىستارىن /tş/، /şş/ دەپ ديگرافپەن بەرمەگەنىمىز ءجون. جاڭا ەرەجەدە [س] دىبىسىن /s/ جانە [چ]، [شش] دىبىستارىن /ş/ تاڭباسىمەن بەرگەنىمىز ءجون. مىسالى، سەمەنت – sement، چەك – şek، چاپاي – Şapay، ششورس (كىسى اتاۋى) – Şors. ال ورىس كىسى اتاۋلارىنداعى /ۆ/ ءارپىن /f/ ارپىنە اۋىستىرسا بولار. مىسالى، سەرگەيەۆ – Sergeyef، مەدۆەديەۆ – Medfedef نەمەسە ىڭعايىنا قاراي Medwedef دەۋگە بولار.

[ڭ] دىبىسىنا اكۋت نۇسقاسىندا n تاڭباسىنا اكۋت قويۋ ارقىلى /Ńń/ دەپ، «عالىمدار وداعى» ەكى ۇسىنىسىندا دا حح ع. وتىزىنشى جىلدارىندا قازاق الىپبيىندە قولدانىلعان /Ŋŋ/ تاڭباسىمەن بەرگەن. ال «ۇلتتىق جوبادا» n تاڭباسىنا كارون دياكريتيكاسىن قويۋ ارقىلى /Ňň/ دەپ بەرىلگەن. ءبىز مۇندا جازىلىمعا ىڭعايلى «عالىمدار وداعى» ۇسىنعان /Ŋŋ/ تاڭباسىن قولدايمىز.

[ع] دىبىسىنا اكۋت جانە «عالىمدار وداعىنىڭ» ەكىنشى نۇسقاسىندا g تاڭباسىنا اكۋت قويۋ ارقىلى /Ǵǵ/ دەپ بەرگەن. «ۇلتتىق جوبادا» مەن «عالىمدار وداعىنىڭ» ءبىرىنشى ۇسىنىسىندا g تاڭباسىنا بريەۆيس بەلگىسىن قويۋ ارقىلى /Ğğ/ تاڭباسىمەن بەرگەن. بۇل دىبىستىڭ تاڭباسىنا اكۋت بەلگىسىن قويۋ ەشقانداي ەرەجەگە ساي كەلمەيتىنىن جوعارىدا ايتقان بولاتىنبىز. سوندىقتان [ع] دىبىسىنا جازىلىمعا ىڭعايلى، ءارى تۇركى تىلدەرىندە قولدانىلىپ جۇرگەن «عالىمدار وداعىنىڭ» ءبىرىنشى ۇسىنىسى مەن «ۇلتتىق جوباداعى» /Ğğ/ تاڭباسىن قولدايمىز.

بەكىتىلگەن نۇسقادا اكۋت ارقىلى بەلگىلەنگەن جىڭىشكە [ءا] دىبىسىن «عالىمدار وداعىنىڭ» ءبىرىنشى نۇسقاسى مەن «ۇلتتىق جوبا» نۇسقاسىنداعىداي (تۇركىمەن، ءازىربايجان الىپبيلەرىندەگىدەي) ۋملاۋت دياكريتيكاسى ارقىلى /ӓ/ دەپ تاڭبالاعانىمىز ءجون.

بەكىتىلگەن نۇسقادا اكۋت ارقىلى بەلگىلەنگەن جىڭىشكە [ءو] دىبىسىن «عالىمدار وداعى» مەن «ۇلتتىق جوبا» نۇسقاسىنداعىداي (تۇرىك، تۇركىمەن، ءازىربايجان الىپبيلەرىندەگىدەي) ۋملاۋت دياكريتيكاسى ارقىلى /ӧ/ دەپ تاڭبالاعانىمىز ءجون.

[ءى] دىبىسىنا اكۋت نۇسقاسىندا /Ii/ تاڭباسىن، «عالىمدار وداعى» ەكى ۇسىنىسىندا دا كەڭەيتىلگەن لاتىنداعى نۇكتەسىز /Iı/ تاڭباسىن بەرگەن. ال «ۇلتتىق جوبادا» ۇلكەنىنىڭ دە، كىشىسىنىڭ دە ۇستىنە نۇكتە قويۋ ارقىلى كەڭەيتىلگەن لاتىنداعى /İi/ تاڭباسىمەن بەرىلگەن.

[ى] دىبىسىنا اكۋت نۇسقاسىندا جانە «عالىمدار وداعى» ەكى ۇسىنىسىندا دا /Yy/ تاڭباسىن بەرگەن. ال «ۇلتتىق جوبادا» كەڭەيتىلگەن لاتىنداعى نۇكتەسىز /Iı/ تاڭباسىمەن بەرىلگەن. [ءى] دىبىسى [ى] دىبىسىنىڭ جىڭىشكە سىڭارى ەكەنى بەلگىلى. سىڭار دىبىستاردىڭ تاڭبالارى ۇقساس بولسىن دەسەك [ءى]، [ى] دىبىستارىنا «ۇلتتىق جوباداعى» /İi/، /Iı/ تاڭبالارىنىڭ قالۋىن ءجون سانايمىز (İرىمشىك – İrimşik، ىسقىرىق - Isqırıq).

[ءۇ] دىبىسىنا اكۋت نۇسقاسىندا u تاڭباسىنا اكۋت قويۋ ارقىلى /ú/ دەپ، «عالىمدار وداعى» ەكى ۇسىنىسىندا دا y تاڭباسىنا اكۋت قويۋ ارقىلى /ý/ دەپ بەرگەن. ال «ۇلتتىق جوبادا» u تاڭباسىنا ۋملاۋت قويۋ ارقىلى /ü/ دەپ بەرىلگەن. ال [ۇ] دىبىسى اكۋت نۇسقاسى مەن «ۇلتتىق جوبادا» /u/ تاڭباسىمەن بەرىلگەن، «عالىمدار وداعى» ءبىرىنشى ۇسىنىسىندا u تاڭباسىنىڭ ۇستىنە سىزىقشا قويۋ ارقىلى /ū/ دەپ، ەكىنشى ۇسىنىسىندا u تاڭباسىنا اكۋت قويۋ ارقىلى /ú/ دەپ بەرگەن.

[ءۇ] دىبىسى [ۇ] دىبىسىنىڭ جىڭىشكە سىڭارى ەكەنى بەلگىلى. مۇنداي سىڭار دىبىستاردىڭ تاڭبالارى [a] /a/ – [ءا] /ӓ/؛ [و] /o/ – [ءو] /ӧ/؛ [ى] /ı/ – [ءى] /ءى/ دىبىستارىنداعىداي بىر-بىرىنە ۇقساس بولعانى ءجون. سوندىقتان [ۇ] دىبىسىنا بەكىتىلگەن اكۋت نۇسقاسى مەن «ۇلتتىق جوباداعى» /U u/ تاڭباسىن، ال [ءۇ] دىبىسىنا (تۇرىك، ءازىربايجان، تۇركىمەن الىپبيلەرىندەگىدەي) كەڭەيتىلگەن لاتىنداعى /Ü ü/ تاڭباسىن بەرگەن ءجون (قۇلان – qulan، كۇرەك - kürek). كوپتەگەن ءتىل جاناشىرلارى [ۇ] دىبىسىنا /u/ تاڭباسىن بەرسەك، ۋاقىت وتە كەلە [ۇ] دىبىسىمىز [ۋ]-عا،  [ءى] دىبىسىنا /ءى/ تاڭباسىن بەرسەك، ۋاقىت وتە كەلە [ءى] دىبىسىمىز [ي]-عا اينالىپ كەتۋى مۇمكىن دەگەن پىكىر بىلدىرۋدە. ونداي ءقاۋىپ [ۇ] مەن داۋىستى كىرمە [ۋ] دىبىستارىنا ءبىر عانا /u/ تاڭباسىن، [ءى] مەن داۋىستى كىرمە [ي] دىبىستارىنا ءبىر عانا /ءى/ تاڭباسىن بەرگەندە عانا ورىن الادى. ءبىز جاڭا الىپبيىمىزگە داۋىستى كىرمە [ۋ] جانە [ي] دىبىستارىنىڭ تاڭبالارىن ەنگىزبەيمىز دەگەن ويدامىز. مىسالى تۇرىك جانە ءازىربايجان تىلدەرىندە [ۇ] جانە داۋىستى [ۋ] دىبىستارىنا ءبىر عانا /u/ تاڭباسىن، [ءى] جانە [ي] دىبىستارىنا ءبىر عانا /i/ تاڭباسىن بەرگەندىكتەن بۇل ەكى ءتىل [ۇ] جانە [ءى] دىبىستارىنان ايىرىلىپ قالعان دەۋگە بولادى. ياعني بۇل تىلدەردە [ۇ] دىبىسى [ۋ]-عا، [ءى] دىبىسى [ي]-گە اينالعان.

ماسەلەن، تۇرىك تىلىندە altılık ءسوزىن [التىلىك]، beşlik ءسوزىن [بەشليك] دەپ دىبىستايدى. سوندا lık [لىك] (دۇرىسى [لىق]) جۇرناعىنىڭ جىڭىشكە سىڭارى lik [ليك] بولعانى ما؟ ياعني [ى] دىبىسىنىڭ جىڭىشكە ءتۇرى [ي] بولعانى ما؟ ارينە تۇركى تىلدەرىنە ءتان ۇندەستىك زاڭى بويىنشا lık [لىك] جۇرناعىنىڭ جىڭىشكە سىڭارى lik [لىك] بولۋى ءتيىس.

تۇرىك تىلىندە onluk ءسوزىن [ونلۋك]، dörtlük ءسوزىن [دورتلۇك] دەپ دىبىستايدى. سوندا lük [لۇك] جۇرناعىنىڭ جۋان سىڭارى luk [لۋك] بولعانى ما؟ ياعني [ءۇ] دىبىسىنىڭ جۋان سىڭارى [ۋ] بولعانى ما؟ ارينە ۇندەستىك زاڭى بويىنشا lük [لۇك] جۇرناعىنىڭ جۋان سىڭارى luk [لۇك] (دۇرىسى [لۇق]) بولۋى ءتيىس.

ءازىربايجان تىلىندە altılıq ءسوزىن [التىلىق]، beşlik ءسوزىن [بەشليك] دەپ دىبىستايدى. سوندا lıq [لىق] جۇرناعىنىڭ جىڭىشكە ءتۇرى lik [ليك] بولعانى ما؟ ياعني [ى] دىبىسىنىڭ جىڭىشكە ءتۇرى [ي] بولعانى ما؟ ارينە ۇندەستىك زاڭى بويىنشا lıq [لىق] جۇرناعىنىڭ جىڭىشكە سىڭارى lik [لىك] بولۋى ءتيىس.

ءازىربايجان تىلىندە onluk ءسوزىن [ونلۋك]، dördlük ءسوزىن [دوردلۇك] دەپ دىبىستايدى. ۇندەستىك زاڭى بويىنشا dördlük سوزىندەگى lük جۇرناعى onluk سوزىندەگى luk جۇرناعىنىڭ جۋان ءتۇرى. سوندا lük [لۇك] جۇرناعىنىڭ جۋان ءتۇرى luk [لۋك] بولعانى ما؟ ياعني [ءۇ] دىبىسىنىڭ جۋان ءتۇرى [ۋ] بولعانى ما؟ مۇندا دا lük [لۇك] جۇرناعىنىڭ جۋان سىڭارى luk [لۇك] بولۋى ءتيىس. ال [ءۇ]، [ى] دىبىستارىنا /ü/، /ı/ دەپ ارنايى تاڭبا بەرىلگەندىكتەن ەكى تىلدە دە بۇل ەكى دىبىس ساقتالعان.

ءبىز وسىنداي ۇلكەن قاتەلىكتى ديگراف نۇسقاسىندا جىبەرە جازداعان بولاتىنبىز. ول نۇسقادا [ي]، [ءى] داۋىستىلارىنا ءبىر عانا /I i/ تاڭباسى بەرىلگەن ەدى.

«عالىمدار وداعى» مەن اكۋت نۇسقاسىنىڭ اۆتورلارى [ح] جانە [ھ] دىبىستارىنا ءبىر عانا /Hh/ تاڭباسىن بەرىپ، جوعارىداعىداي قاتەلىكتى قايتالاپ وتىر دەۋگە بولادى. وسىلاي بەرەتىن بولساق بولاشاق ۇرپاق بۇل ەكى دىبىستىڭ ءبىرىن، تۋراسىن ايتقاندا [ھ] دىبىسىن مۇلدەم ۇمىتاتىن بولادى. ال «ۇلتتىق جوبا» اۆتورلارى قازاق تىلىندە [ھ] دىبىسى جوق دەگەن جەلەۋمەن بۇل دىبىستىڭ تاڭباسىن ءالىپبي قۇرامىنا ەنگىزبەگەن. كەزىندە ا.بايتۇرسىن ۇلى كەيبىر (اھ، ءۇھ، ءتۇھ، ءتۇۋھ سەكىلدى) وداعاي سوزدەردە عانا كەزدەسەدى دەپ، العاشقى قۇراستىرعان الىپبيىنە [ھ] دىبىسىنىڭ تاڭباسىن ەنگىزبەگەن بولاتىن. الايدا كەيىننەن «بۇل ءارىپتى قازاق الىپپەسىنەن شىعارعاندا مۇنىمەن جازىلاتىن سوزدەر از دەپ شىعارىپ ەدىك. از بولعانمەن تىلدە بار دىبىس بولعان سوڭ، جوقتىعى سەزىلەتىنى كورىنەدى» [88][1]، – دەپ، توتە جازۋعا قايتا قوسقانى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە قازىرگى تاڭدا ءدىن سالاسىندا قازاق تىلىنە اۋدارىلماي ترانسليتەراسيالاۋ ارقىلى جازىلاتىن، ياعني [ھ] دىبىسىنىڭ ورنىنا [ح] دىبىسىن جازۋعا كەلمەيتىن كوپتەگەن ءدىني تەرميندەر مەن كىسى، جەر-سۋ اتاۋلارى بار. وسىلاردى ەسكەرە كەلە ءازىربايجان، وزبەك، قاراقالپاق تىلدەرىندەگىدەي [ح] دىبىسىنا /X x/ تاڭباسىن، [ھ] دىبىسىنا /H h/ تاڭباسىن قولدانعان ءجون. الىپبيگە /x/ جانە /h/ ارىپتەرىن ەنگىزەر بولساق سەح ءسوزىنىڭ جازىلۋىن حالىق كۇلكىگە اينالدىرۋى مۇمكىن. سەح ءسوزى ءسابىز، شىعىس سوزدەرى سەكىلدى ءتول ءسوزىمىز ەمەس. سوندىقتان بۇل ءسوزدىڭ اۋدارماسىن نەمەسە قازاق تىلىندەگى بالاماسىن تاباتىن بولامىز. وعان قازاق ءتىلىنىڭ الەۋەتى جەتەدى.

اكۋت نۇسقاسىنىڭ اۆتورلارى [ي] جانە [ي] دىبىستارىن كەڭەيتىلگەن لاتىنداعى نۇكتەسىز ءبىر عانا /I ı/ تاڭباسىمەن، «عالىمدار وداعى» بۇل ەكى دىبىسقا ءبىرىنشى ۇسىنىسىندا /İ i/، ەكىنشى ۇسىنىسىندا /I i/ دەپ ءبىر تاڭبامەن عانا بەرگەن. ءبىز بۇل ەكى دىبىستى ءبىر تاڭبامەن بەلگىلەۋ دۇرىس ەمەس دەپ ويلايمىز. بۇلاي ەتۋ ەملە ەرەجەلەرىن جاساۋدا قيىنشىلىق تۋدىرارى حاق. اكۋت نۇسقاسى بويىنشا يلە ەتىستىگى ile بولىپ، ىلە وزەنى Ile بولىپ جازىلماق، ال ile ەتىستىگىن دە ۇلكەن ارىپتەن باستاپ جازساق ەكەۋى دە Ile، Ile بولىپ جازىلماق. وسى ەكى ءسوزدى «عالىمدار وداعىنىڭ» ەكىنشى نۇسقاسىمەن ıle، Ile بولىپ جازىلسا، باس ارىپتەن باستالسا ەكەۋى تاعى دا Ile، Ile بولىپ جازىلماق. اكۋت جانە «عالىمدار وداعىنىڭ» ەكىنشى نۇسقاسى بويىنشا ۇلكەن ارىپتەرمەن جازساق بۇل سوزدەر ILE، ILE بولىپ جازىلماق. قازاق قىزدارىنىڭ اراسىندا ايدا، سايدا ت.ب. ەسىمدەر جەتەرلىك. قۇراندا «ءمايدا» اتتى سۇرە بار. مۇنداي اتاۋلار اكۋت نۇسقاسىندا Aıda، Saıda، Máıda، ال «عالىمدار وداعى» نۇسقالارىندا Aida، Saida Máida بولىپ جازىلىپ [ايدا]، [سايدا]، [ءمايدا] بولىپ قاتە وقىلۋى مۇمكىن. ءيىرىم، ءيىلىسۋ، ءيىن، كەيىن، ءيىرىلىمى، كيىمى، ءسۇيىنشى سوزدەرى اكۋت نۇسقاسىندا كىشى ارىپتەرمەن جازساق ıirim، ıilisu، ıin، keıin، ıirilimi، kıimi، súıinshi دەپ جازىلسا، ۇلكەن ارىپتەرمەن IIRIM، IILISU، IIN، KEIIN، IIRILIMI، KIIMI، SÚIINSHI دەپ جازىلماق. ال «عالىمدار وداعىنىڭ» ەكىنشى نۇسقاسى بويىنشا بۇل سوزدەر كىشى ارىپتەرمەن iırım، iılısu، iın، keiın، iırılımı، kiımı، sýiınşı دەپ جازىلسا، ۇلكەن ارىپتەرمەن تاعى دا IIRIM، IILISU، IIN، KEIIN، IIRILIMI، KIIMI، SÝIINŞI بولىپ جازىلماق. بۇل سوزدەرگە ءتيىن، ءبيى، كيىك، ت.ب. سوزدەردى قوسا بەرىڭىز. ونىڭ ۇستىنە /I i/ ءارپى كوپتەگەن تىلدەردە داۋىستى [ي] دىبىسىنىڭ تاڭباسى.

ال «ۇلتتىق جوبا» اۆتورلارى داۋىستى [ي] دىبىسى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىندە جوق ەكەنىن ەسكەرىپ، بۇل دىبىستىڭ تاڭباسىن ءالىپبي قۇرامىنا ەنگىزبەگەن.

اكۋت نۇسقاسىنىڭ اۆتورلارى [ۋ] دىبىسىنا y تاڭباسىنا اكۋت قويۋ ارقىلى /Ý ý/ دەپ بەرگەن. بۇل جاعدايدا قۋىر، قۋىرۋ، قۋىرۋى، اۋىر، اۋىرۋ، اۋىرۋى سوزدەرىنىڭ جازىلۋى اكۋت نۇسقاسىندا qýyr، qýyrý، qýyrýy، aýyr، qýyrý، aýyrýy بولىپ كوزگە وعاش كورىنبەك. بۇل دىبىستى اكۋت ارقىلى /Ý ý/ تاڭبامەن بەرۋ ەشقانداي تۇركى تىلدەرىنىڭ الىپبيلەرىندە، ءتىپتى اكۋتقا نەگىزدەلگەن قاراقالپاق الىپبيىندە دە جوق. جالپى /Y y/ تاڭباسى لاتىننەگىزدى ءالىپبي قولداناتىن تىلدەردىڭ دەنىندە [ى]، [ءى]، قىسقا [ي] دىبىستارىنا ءتان تاڭبا. /Ý ý/ ءارپى تۇركىمەن تىلىندە قىسقا [ي] دىبىسىنىڭ تاڭباسى رەتىندە قولدانىلادى. سوندا تۇركىمەندەر Aqtaý قالاسىن اقتاي دەپ وقىماق. «عالىمدار وداعى» [ۋ] دىبىسىن ەكى ۇسىنىسىندا دا /U u/ تاڭباسىمەن بەرگەن. بۇل تاڭبا كوپتەگەن تىلدەردە داۋىستى [ۋ] دىبىسىنىڭ تاڭباسى ەكەنى بەلگىلى. ال «ۇلتتىق جوبا» اۆتورلارى داۋىستى [ۋ] دىبىسى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىندە جوق ەكەنىن ەسكەرىپ، بۇل دىبىستىڭ تاڭباسىن ءالىپبي قۇرامىنا ەنگىزبەگەن.

لاتىنعا كوشۋدەگى نەگىزگى ماقساتتاردىڭ ءبىرى كيريلدەگى ءتىل بۇزار ەملە-ەرەجەلەردەن قۇتىلۋ بولاتىن. الايدا ەلۋىنشى جىلدارى تىلىمىزگە كۇشتەپ ەنگىزىلگەن ورىس ءتىلىنىڭ داۋىستى [ي]، [ۋ] دىبىستارىنان قۇتىلماي، ءتىل بۇزار ەملە-ەرەجەلەردەن دە قۇتىلماسىمىز انىق. رەسمي بەكىتىلگەن اكۋت نۇسقاسىندا دا، «عالىمدار وداعى» ۇسىنعان ەكى نۇسقادا دا بۇل ەكى دىبىستىڭ تاڭبالارى وزگەرىسسىز تۇر. بۇل ەكى تاڭبا وسىلاي قالار بولسا ءالىپبي اۋىستىرۋدىڭ ءوزى بوس اۋرەشىلىك. ويتكەنى كيريلشەدە مي، كي، سۋ، تۋ دەپ قازاق ءسوزىنىڭ ءتۇبىر، بۋىن، مورفەم ايتىلىمىن بۇزىپ جازىلىپ كەلگەن سوزدەردى اكۋت نۇسقسىمەن mı، kı، tý، sý، «عالىمدار وداعىنىڭ» نۇسقاسىمەن mءى، kءى، tu، su دەپ ارى قاراي قاتە جازۋدى جالعاستىرا بەرەتىن بولامىز.

قازاق تىلىندە راسىندا دا [ي]، [ۋ] داۋىستىلارى جوق ەكەنى عىلىمدا بەلگىلى. ول تۋرالى ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى دا ۇزدىكسىز ايتىپ كەلەدى. ءبىز دە الدىڭعى «احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ دايەكشەسى مەن اپوستروفتى شاتاستىرمايىق» (qamshy.kz) اتتى ماقالامىزدا XIII عاسىرلاردا مىسىر ماملۇكتەرىنىڭ ەلىندە جارىق كورگەن «قىپشاق-اراب سوزدىگى» مەن XIV عاسىردا جازىلعان قىپشاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن ۇيرەتەتىن «قاۋانين» ەڭبەگىندە بۇل ەكى دىبىستىڭ كەزدەسپەيتىنىن دايەكتەپ كورسەتكەن بولاتىنبىز. تىلىمىزگە اراب تىلىندەگى كِتَاب [كيتاب] ءسوزىنىڭ كىتاپ، دِين [دين] ءسوزىنىڭ ءدىن، شُكْر [شۋكر] ءسوزىنىڭ شۇكىر، جُمعَة [جۋم'ا] ءسوزىنىڭ جۇما ت.ب. بولىپ ەنۋى دە داۋىستى [ي]، [ۋ] دىبىستارىنىڭ تىلىمىزدە بولماعانىنا دالەل. سوندىقتان قازاق سوزدەرىنىڭ ءتۇبىر، بۋىن، مورفەم ايتىلىمىن بۇزىپ كەلگەن داۋىستى [ي]، [ۋ] دىبىستارىنان قۇتىلىپ، تاڭبالارىن ءالىپبي قۇرامىنا ەنگىزبەگەنىمىز ءجون. داۋىسسىز [ي] دىبىسىن /i/ تاڭباسىمەن بەلگىلەۋ ەشقانداي دا تۇركى تىلدەرىنىڭ تاجىريبەسىندە جوق. بۇل دىبىس تۇرىك، ءازىربايجان، وزبەك، قاراقالپاق تىلدەرىندە /Yy/ تاڭباسىمەن، تۇركىمەن تىلىندە وسى تاڭباعا اكۋت قويۋ ارقىلى /Ýý/ دەپ بەلگىلەنگەن.

داۋىسسىز [ۋ] دىبىسى تۇركىمەن جانە قاراقالپاق تىلدەرىندە /Ww/ تاڭباسىمەن تاڭبالانعان. ال تۇرىك، ءازىربايجان، وزبەك تىلدەرىندە داۋىسسىز [ۋ] دىبىسى كوپ جاعدايدا [ۆ] دىبىسىنا اينالعاندىقتان بۇل تىلدەردە /v/ تاڭباسىمەن بەلگىلەنگەن (مىسالى، ءازىربايجان تىلىندە: دۋال – divar، جانۋار – canavar؛ تۇرىك تىلىندە: دۋال – duvar؛ جانۋار – canavar، تاۋىق – tavuq،؛ وزبەك تىلىندە: تاۋىق – tovuq، حايۋان - hayvon). ولاي بولسا داۋىسسىز [ي] دىبىسىن تۋىسقان تۇرىك، ءازىربايجان، وزبەك، قاراقالپاق تىلدەرىندەگىدەي «ۇلتتىق جوباداعى» /Y y/ تاڭباسىمەن، داۋىسسىز [ۋ] دىبىسىن تۇركىمەن، قاراقالپاق تىلدەرىندەگىدەي /W w/ تاڭباسىمەن بەلگىلەگەن ءجون. سوندا «ۇلتتىق جوبا» اۆتورلارى ايتقانداي مي، كي، سۋ، تۋ سوزدەرىن mıy، kiy، suw، tuw دەپ ايتىلىمى بويىنشا قاتەسىز جازاتىن بولامىز.  سونىمەن قاتار يە – iye (i-ye)، سيىر – sıyır (sı-yır)، ت.ب. سوزدەردىڭ بۋىنعا ءبولۋ، تاسىمال ماسەلەلەرى شەشىلەتىن بولادى. جوعارىداعى بايمىز، ايدا، سايدا، ءمايدا سوزدەرى baıymız، Aıyda، Saıyda، Mӓiyda بولىپ، يلە ەتىستىگى iyle، ىلە وزەنى İle، ال ءيىرىم، ءيىلىسۋ، ءيىن، ءيىر، ءيىرىلىمى، كيىمى، ءسۇيىنشى دەگەن سوزدەردى كىشى ارىپتەرمەن iyirim، iyilisüw، iyin، keyin، iyirilimi، kiyimi، süyinşi، ۇلكەن ارىپتەرمەن İYİRİM، İYİLİSÜW، İYİN، KEYİN، İYİRİLİMİ، KİYİMİ، SÜYİNŞİ دەپ قيىندىقسىز جازاتىن بولامىز.

ال قۋىر، قۋىرۋ، قۋىرۋى، اۋىر، اۋىرۋ، اۋىرۋى سوزدەرى quwır، quwıruw، quwıruwı، awır، awıruw، awıruwı بولىپ جازىلاتىن بولادى.

كەزىندە ا.بايتۇرسىن ۇلى شەت تىلدەردەن ەنگەن سوزدەر ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىنا، ايتىلۋ سازىنا كەرى اسەر ەتەتىنىن، ءسوزىمىز شۇبارلانىپ، اۋەنى بۇزىلاتىنىن ايتىپ، باسقا ءتىلدىڭ سوزدەرىن ءوز ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىگىمەن ايتۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتكەن بولاتىن. لاتىنعا العاش اۋىسقان جىلداردا كىرمە سوزدەر قازاق ءتىلىنىڭ ايتىلىمىنا ىڭعايلاستىرىلىپ ەنگەن بولاتىن. مىسالى كوميتەت – kءاmijtet [كامىيتەت]، اۆگۋست – aƣus [اعۇس]، وكرۋگ – ءوkrig [وكرىگ]، ميليسيا – melitsija [مەليتسىيا] بولىپ قازاق تىلىنە بەيىمدەلىپ ەندى.

ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەردەن قاجىبەك ءبىر سۇحباتىندا «قازاق ءقازىر ورىسشا اكسەنتسىز سويلەيدى. ءبىز قازاقشا سويلەپ كەلە جاتىپ، كىرمە سوزدەردى اينىتپاي ايتامىز. ول نەگىزىنەن ماقتاناتىن دۇنيە ەمەس. ورىس ءماتىندى داۋىستاپ تۇرىپ وقىپ كورىڭىزشى. ورىس ءماتىندى داۋىستاپ وقىپ كەلە جاتىپ، كەيبىر قازاقشا سوزدەردى تازا قازاقشا ايتىپ كورىڭىزشى. «سەگودنيا ۆ ەپوحۋ جاھاندانۋ نۋجنو عارىشقا وتپراۆليات راكەتۋ» دەگەن سويلەمدى ءبىر مىنبەردەن ايتىڭىزشى. ورىستار قالاي قابىلدايدى ەكەن. كۇلەدى عوي. ءدال سولاي، ءبىز قازاقشا سويلەي تۇرىپ، بوتەن سوزبەن ءتىلىمىزدى بۇزىپ وتىرمىز» دەگەن بولاتىن. سوندىقتان تىلىمىزگە ەنىپ وتىرعان تەرميندەر مەن وزگە دە كىرمە سوزدەردى مۇمكىندىگىنشە قازاقشاعا اۋدارىپ، بولماسا تىلىمىزگە بەيىمدەپ العانىمىز ءجون. مىسالى الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە ەنگەن گرەكتىڭ mouseĩon (μουσεῖον) ءسوزىن اعىلشىندار the museum، يتالياندىقتار il museo، يرلاندىقتار an músaem، فرانسۋزدار le musée، ليتۆالىقار muziejus، نورۆەگتەر museet، رۋمىندار muzeu، سلوۆاكتار múzeum، تۇرىكتەر müze، ورىستار مۋزەي دەپ ءوز تىلدەرىنە بەيىمدەگەن. ال ارابتار بۇل ءسوزدى المتحف [al-muthaf]، ۆەتنامدار bảo tàng، جاپوندار 博物館 [hakubutsukan]، قىتايلار 博物馆 [bówùguǎn]، تايلار พิพิธภัณฑ์ [phiphiṭhp̣hạṇṯh̒]، يسلاندىقتار safnið، كارىستەر 박물관 [bagmulgwan]، ءۇندىستاندىقتار संग्रहालय [sangrahaalay] دەپ ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ العان. ياعني لاتىن گرافيكاسىن قولداناتىن ەلدەردىڭ كوپشىلىگى گرەكتىڭ mouseĩon (μουσεῖον) ءسوزىن گرەك تىلىندەگىدەي دىبىستاماعان. كەيبىر ەلدەر (ءتىپتى لاتىن گرافيكاسىن قولداناتىندار دا) بۇل ءسوزدى ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ العان. بۇل ءسوز قازاق تىلىنە دە مۇراجاي دەپ ءساتتى اۋدارىلعان.

لاتىننىڭ compositor ءسوزىن اعىلشىندار composer، نەمىستەر komponist، گوللاندىقتار componist، يرلاندىقتار سumadóir دەپ ءوز تىلدەرىنە بەيىمدەپ العان. بەيىمدەپ العانداردىڭ دەنى لاتىن تىلىنە تۋىستاس ەۋروپا قۇرلىعىنىڭ تىلدەرى دەۋگە بولادى. ال بۇل ءسوز اراب تىلىنە ملحن [mulahhin]، گرەك تىلىنە Συνθέτης [synthétis]، ۆەنگر تىلىنە zeneszerző، فين تىلىنە säveltäjä، جاپون تىلىنە 作曲家 [sakkyokka]، كارىس تىلىنە 작곡가 [jaggogga]، جۇڭگو تىلىنە 作曲家 [zuòqǔ jiā]، حيندي تىلىنە संगीतकार [sangeetakaar]، تۇرىك تىلىنە besteci، ءازىربايجان تىلىنە bءاstءاkar، وزبەك تىلىنە bastakor دەپ اۋدارىلعان نەمەسە بالاماسى بەرىلگەن. قازاق تىلىنە دە سازگەر دەپ ءساتتى اۋدارىلعان.

حالىقارالىق سانالىپ جۇرگەن اعىلشىن تىلىندەگى privatization تەرمينى ورىس تىلىنە پريۆاتيزاسيا، يرلاند تىلىنە príobháidiú، يسلاند تىلىنە einkavæðing، فين تىلىنە yksityistäminen، ەستون تىلىنە erastamine، قىرعىز تىلىنە مەنچيكتەشتيرۇۇ، وزبەك تىلىنە xususiylashtirish، تۇرىك تىلىنە özelleştirme، ءازىربايجان تىلىنە özءاllءاşdirmءا، اراب تىلىنە خصخصة [khaskhasa]، تاجىك تىلىنە حۋسۋسيگاردونӣ، موڭعول تىلىنە حۋۆچلال، حيندي تىلىنە निजीकरण [nijeekaran]، كارىس تىلىنە 민영화 [min-yeonghwa]، جاپون تىلىنە 民営化 [min'ei-ka] دەپ اۋدارىلعان نەمەسە بالاماسىمەن بەرىلگەن. قازاق تىلىنە دە جەكەشەلەندىرۋ بولىپ وتە ءساتتى اۋدارىلعان. مۇنداي سوزدەردى ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ العان ەلدەردىڭ ەشقايسىسى عالامدىق كوشتەن قالىپ وتىرعان جوق.

لاتىننىڭ institutum ءسوزىن ورىستار ينستيتۋت، اعىلشىندار institute، يتالياندار istituto di، فرانسۋزدار مەن نەمىستەر institut، يسپاندار instituto، گرەكتەر ινστιτούτο [institoúto]، يرلاندىقتار institiúid، لاتىشتار institūts، ليتۆاندار institutas، ەستوندار instituut، فيندەر instituutti، تۇرىكتەر ەnstitüsü دەپ ءوز تىلدەرىنە بەيىمدەپ السا، يسلاندىقتار stofnun، ارابتار معهد [ma‘had]، ۆەتنامدار viện، ءۇندىستاندىقتار संस्थान के [sansthaan ke] دەپ ءوز تىلدەرىنە اۋدارعان نەمەسە بالاماسىن بەرگەن. سونىمەن قاتار لاتىننىڭ universitās ءسوزىن لاتىن گرافيكاسىن قولداناتىن بارلىق ەلدەر لاتىن تىلىندەگىدەي تاڭبالاماعان جانە سول تىلدەگىدەي ەتىپ دىبىستاماعان. بارلىعى دەرلىك ءوز تىلدەرىنە بەيىمدەپ العان، ءتىپتى كوپتەگەن ەلدەر بۇل ءسوزدى دە ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ العان. لاتىن گرافيكاسىنا كوشكەنىمىزدى پايدالانا وتىرىپ اۋدارىلمايتىن تەرميندەردى ورىس تىلىندەگى نەمەسە اعىلشىن تىلىندەگى جازىلۋى نە دىبىستالۋى بويىنشا كوشىرە سالماي، الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ، قازاق تىلىنە بەيىمدەۋىمىز كەرەك، ءتىپتى ءساتتى بالاماسى تابىلىپ جاتسا اۋدارعانىمىز ءجون. سوندىقتان ءساتتى اۋدارىلىپ، قالىپتاسىپ كەتكەن مۇراجاي (murajay)، جەكەشەلەندىرۋ (jekeşelendirüw)، مۇراعات (muragat)، اۋەجاي (äwejay) ت.ب. سوزدەردى قولدانىستان شىعارماعان ءجون. ال اۋدارىلمايتىن حالىقارالىق تەرميندەردى، مىسالداردان كورگەنىمىزدەي، ءار حالىق ءوز تىلدەرىنە بەيىمدەپ العان. سوندىقتان ورىس ءتىلىنىڭ ۇلگىسىمەن جازىلىپ جۇرگەن لاتىن تىلىنەن ەنگەن ۋنيۆەرسيتەت، ينستيتۋت سەكىلدى حالىقارالىق تەرميندەردى لاتىن گرافيكاسىمەن üniwersitet [ۇنىۋەرسىتەت]، enstetӧt [ەنستەتوت] دەپ قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستالۋىنا بەيىمدەپ العانىمىز ءجون. مۇنداي سوزدەردى ءالىپبي اۋىستىرىلعان بەتتە جاڭا ەملە ەرەجەلەردى جاساۋ كەزىندە بەيىمدەپ الماساق، كەيىن كەش بولادى.  

لاتىن گرافيكاسىنا قاتىستى ءتۇرلى سالانىڭ وكىلدەرى ءالىپبي جوبالارىن جاسالعانى بەلگىلى. كەيبىر جوبا اۆتورلارى ۇندەستىك زاڭىنا سۇيەنگەنىن العا تارتىپ، ءتول سوزدەردە تەك جىڭىشكە داۋىستىلارمەن بىرگە كەلەتىن [گ] جانە تەك جۋان داۋىستىلارمەن بىرگە كەلەتىن [ع] دىبىسى ءۇشىن ءبىر عانا /Gg/ ءارپىن تاڭداعان. سونىمەن قاتار ۇندەستىك زاڭى بويىنشا ءتول سوزدەردە تەك جىڭىشكە داۋىستىلارمەن بىرگە كەلەتىن [ك] جانە تەك جۋان داۋىستىلارمەن بىرگە كەلەتىن [ق] دىبىسى ءۇشىن ءبىر عانا /Kk/ ءارپىن تاڭداعان. بۇل بولاشاقتا قازاق ءتىلىن [ق]، [ع] دىبىستارىنان ايىراتىن جوبا. ويتكەنى ۇندەستىك زاڭىنا سۇيەنىپ لاتىنداعى /Kk/ ءارپىن [ك] جانە [ق] دىبىستارىنا قولدانامىز دەگەن تۇرىكتەر جانە كيريلدەگى /كك/ ءارپىن [ك] جانە [ق] دىبىستارىنا قولدانامىز دەگەن قىرعىزدار قازىرگى تاڭدا [ق] دىبىسىمەن قوشتاسقان. ەندى ءبىر جوبا اۆتورلارى 5 مىڭنان اسا تەرمين مەن ساۋدا ماركالارىنىڭ اتاۋلارىن تىلىمىزگە اعىلشىن تىلىندەگى جازىلۋى بويىنشا ەنگىزۋدى ماقسات تۇتىپ ءجۇر. مۇنداي جوبا ۇسىنۋشىلاردىڭ لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدەگى نەگىزگى ۇلى ماقساتىمىزدىڭ بايىبىنا بارا الماي جۇرگەنىن جانە الەم حالىقتارى حالىقارالىق تەرميندەردى ءوز تىلدەرىنە قالاي بەيىمدەپ ەنگىزگەندەرىنەن حابارى جوقتىعىن بىلدىرەدى.

ءدال ءقازىر سىندارلى ءسات. قانداي ءالىپبي بولماسىن تىلگە اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. ونى كيريل، اراب، لاتىن الىپبيلەرىن قولداناتىن قازاقتاردىڭ سويلەۋ مانەرىن سالىستىرۋ ارقىلى بايقاپ ءجۇرمىز. ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىن ساقتاپ قالۋ نەمەسە ونى بۇزىپ الۋ وسى قابىلداناتىن الىپبيىمىزگە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ەسىمىزدەن شىعارمايىق. جاڭا الىپبيىمىزدە كەيبىر تۇركى تىلدەرى سەكىلدى ءتول دىبىستارىمىزدىڭ كەيبىرىنەن ايىرىلىپ قالماۋ جاعىن بارىنشا قاداعالاعانىمىز ءجون. تاعى دا قايتالاپ ايتامىز /Uu/ تاڭباسىن ءتول سوزدەرىمىزدە [ۇ]، كىرمە سوزدەردە [ۋ] دەپ دىبىستاۋ جانە /ءىى/ تاڭباسىن ءتول سوزەدىمىزدە [ءى]، كىرمە سوزدەردە [ي] دەپ دىبىستاۋ وتە ءقاۋىپتى. ولاي ەتەر بولساق تۇرىك، ءازىربايجان تىلدەرىندەگىدەي ۋاقىت وتە كەلە [ۇ]، [ءى] دىبىستارىنان ايىرىلاتىن بولامىز. سوندىقتان دا كىرمە [ۋ]، [ي] دىبىستارىن تىلىمىزگە مۇلدەم ەنگىزبەگەنىمىز دۇرىس. بۇل دىبىستارمەن ايتىلاتىن حالىقارالىق سوزدەردى وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنداعىداي مۇمكىندىنشە تىلىمىزگە بەيىمدەگەنىمىز ءجون.

ماقالامىزدى قورىتا كەلە لاتىننەگىزدى ءالىپبيىمىز ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ۇسىنعان قازاق ءسوزىنىڭ ءتۇبىر، بۋىن، مورفەم ايتىلىمىن تولىق ساقتايتىن «ۇلتتىق جوبا» نەگىزىندە تومەندەگىدەي بولسا دەگەن ويدامىز (2-كەستە). اكۋت نۇسقاسىن دايىنداۋعا ارى كەتسە ءتورت اي ۋاقىت جۇمسالعان شىعار، ال «ۇلتتىق جوبانى» دايىنداۋعا ينستيتۋت عالىمدارى باقانداي جيىرما جىل ەڭبەك ەتكەنىن قاپەرىمىزدەن شىعارمايىق. ءتىپتى اككۋت كەرەك بولىپ جاتسا، كەستەدەگى [ءا]، [ءو]، [ءۇ]، [ءى] دىبىستارىنىڭ تاڭبالارىن عانا /á/، /ó/، /ú/، /í/ دەپ اكۋتكە اۋىستىرۋعا بولادى. ال [ۋ]، [ع]، [ڭ] دىبىستارىنىڭ تاڭبالارىنا ý/، /ǵ/، /ń/ دەپ اكۋت دياكريتيكاسىن قويۋ لوگيكاعا كەلمەيدى.

2-كەستە.