«بىرلىك كۇنىن اتاپ ءوتۋ سوۆەت ۇكىمەتى ساياساتىنان ءالى دە باز كەشپەگەنىمىزدى بىلدىرەدى».

بۇگىن 1 مامىر – قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى، ىنتىماقتاستىعى كۇنى. بۇل مەرەكەنىڭ تاريحى ءاۋ باستا  ەڭبەكشىلەردىڭ ىنتىماقتاستىعى كۇنى رەتىندە اتاپ وتىلگەنى كوپكە ءمالىم. ال ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، ەگەمەندىككە قول جەتكىزگەلى مەرەكەنىڭ كوركەمدىك اتاۋى مەن ماعىناسى وزگەرىپ، بۇل كۇن قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى كۇنى رەتىندە تويلانا باستادى. 1 مامىردى قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى كۇنى دەپ جاريالاۋ تۋرالى بۇيرىققا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 1995 جىلدىڭ 15 قازانىندا قول قويدى. الايدا اتالمىش مەرەكەنى اتاپ وتۋگە قاتىستى بۇگىندە ەل پىكىرى ەكىگە بولىنگەن. كەيبىرەۋلەر ونى اتاۋلى كۇن دەپ ەسەپتەيدى، ال كەي قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ كوكەيىنەن كۇدىك سەيىلمەي تۇر. مۇنىڭ سەبەبىن Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى ۇلتشىل ازاماتتاردىڭ وزدەرىنەن سۇراپ كوردى.

«ەڭبەكتى ناسيحاتتايتىن ءبىر مەيرام بولسا...»

ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم 1 مامىردى اتاپ ءوتۋدىڭ ەش قاجەتتىلىگى جوق دەيدى. سەبەبى، ايدوس سارىمنىڭ ايتۋىنشا، بۇل كۇننىڭ استارىندا سوۆەت ۇكىمەتىنەن قالعان يدەولويا جاتىر.

– مەيرامنىڭ يدەياسىن، يدەولوگياسىن  ءالى كۇنگە تۇسىنبەيمىن. بۇل ءوزى سوۆەت زامانىندا يدەولوگيالىق ماقساتقا جۇمىس ىستەگەن مەيرام بولاتىن. بۇگىنگى كۇنى كەز كەلگەن قازاق ازاماتىنان مەيرامنىڭ ماڭىزدىلىعىن سۇراساڭ، ەشكىم ناقتى جاۋاپ بەرە المايدى. ايتەۋىر، دەمالاتىن ءبىر كۇن ەكەنىن عانا بىلەدى. بىرىنشىدەن ەلىمىزدە مەيرامنىڭ سانى كوپ. ەكونوميكاسى اقساپ تۇرعان ەلگە ماڭىزى جوق مەيرامدار ءۇشىن دەمالۋدىڭ، سول كۇنگە ارناپ مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن اقشا جۇمساۋدىڭ قاجەتى جوق. ەكىنشىدەن، سونىڭ وزىندە مەيرام كەرەك دەسەك، حالىقتى ەڭبەككە باۋليتىن، ەڭبەكتىڭ قۇندىلىعىن پاش ەتەتىن، سونى ناسيحاتتايتىن مەيرام ەتىپ وزگەرتۋە بولادى. ءبىراق ول ءۇشىن دەمالۋدىڭ قاجەتى جوق. اقشامىزدى قايدا جىبەرەرىمىزدى بىلمەي، دەمالىستى قاجەت ەتەتىن ەكونوميكاسى دامىپ كەتكەن ەل ەمەسپىز. سوندىقتان ونى مەيرامدار قاتارىنان ءقازىر الىپ تاستاساق، ەشكىم اۋزىن اشا المايدى، – دەپ ءدوپ باسىپ ايتتى ساياساتانۋشى.

بۇعان قوسا ۇلتشىل ازامات وسى سارىنداس بىرنەشە مەرەكەگە توقتالىپ ءوتتى.

– ماسەلەن، 9 مامىردى جەڭىس كۇنى دەيمىز. ونىڭ وزىندە ءبىر باسقاشا وي جاتقانداي وزگەرىستى تالاپ ەتەدى. مەنىڭشە، مەيرام ەتىپ، ونى اتاپ ءوۋدى توقتاتۋىمىز كەرەك. زۇلمات سوعىستان قايتپاي قالعان قانشاما ازاماتتار بار. سولاردىڭ دەنەسىن ىزدەپ تاۋىپ، قۇران باعىشتاساق جەتىپ جاتىر. جالپى سوۆەت ۇكىمەتىنەن قالعان مەيرامدارعا تىڭ وزگەرىس، تىڭ باعىت قاجەت-اق. جاڭا مەملەكەت، جاڭا ءداستۇر قالىپتاستىرىپ وتىرمىز. ساياسي كومپروميس رەتىندە قالىپ قويعان مەيرامداردى وزگەرتىپ، جاڭا باعىتقا، ۇلتقا ءجون سىلتەيتىن، ەلدى جاڭا قوعام قالىپتاستىراتىن ماسەلەلەرگە باۋلۋىمىز كەرەك، – دەپ ءتۇسىندىردى ايدوس سارىم.

«بىرلىك كۇنىن اتاپ وتۋدە «رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ» ءيسى دە جوق»

قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى عىلىمي-ساراپتامالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، ساياساتتانۋشى دوس كوشىم دە بۇل مەرەكەنى اتاپ ءوتۋدىڭ، مەرەكە رەتىندە ەسەپتەۋدىڭ قاجەتتىلىگى شامالى دەيدى. سەبەبى بىرلىك كۇنىنىڭ قازاق تاريحىنا، قازاقستان تاريحىنا ەش قاتىسى جوق. ءتىپتى 1990 جىلدارى اتالمىش مەرەكەنى قازاق كۇنتىزبەسىنەن الىپ تاستاۋ ءۇشىن تالپىنعان ارەكەتتەرىن ەسىنە ءتۇسىردى.

– بۇل بۇرىنعى كوممۋنيستىك پارتيا، توتاليتاريزم كەزىندەگى يدەولوگيالىق تۇرعىدا ەڭبەكشىلەردىڭ ىنتىماقتاستىق كۇنى دەپ اتاپ كەتكەن كۇن. 1 مامىر – ىنتىماقتاستىق كۇنى جانە 7 قاراشا –  قازان ريەۆوليۋسياسى كۇنى سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىندا ەڭ نەگىزگى مەيرامدار بولعان. ءبىز 1989-90 جىلدارى العاش پارتيا قۇرعان ۋاقىتتا «بۇلاردى اتاپ وتپەيىك» دەگەن نيەتپەن ءبىراز ارەكەتتەنگەنبىز. ءتۇن جامىلعاندا كوشەلەرگە «1 مامىر مەن 7 قاراشانى تويلمايمىز! بۇل – كوممۋنيستەردىڭ مەيرامى!» دەگەن جازۋى بار ءۇن پاراق ىلگەنىمىز ەسىمدە. سول ۋاقىتتان بەرى قارسىمىن. ءبىراق وكىنىشتىسى، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە ۇكىمەت باسىنا كوممۋنيستىك پارتيادا باسشىلىق قىزمەتتە بولعاندار كەلدى دە، مەرەكەلەر دە سول كۇيى قالدى. اسىرەسە، حالىقتار دوستاستىعى دەپ ەسەپتەپ جۇرگەن 1 مامىر. قىسقاسى مۇنى سوۆەت ۇكىمەتىندەگى پسيحولوگيالىق مەنتاليتەتتى قالدىرۋدىڭ جولى دەپ ەسەپتەيمىن. سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىنداعى مەرەكە كۇندەرىن ۇلتتىق تانىمداعى مەرەكەلەرمەن الماستىرۋعا بولار ەدى. الايدا رۋحاني جاڭعىرۋدى كوزدەگەن مەملەكەتتى، بيلىكتى كورىپ تۇرعانىم جوق. ءتىپتى، رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ءيسى دە جوق، – دەگەن دوس كوشىم سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىنداعى كوشە اتاۋلارىنان قالاي قۇتىلساق، مەرەكەلەرىنەن دە ءدال سولاي باس تارتۋىمىز كەرەك دەپ قورىتىندىلادى. سەبەبى بىرلىك كۇنىنە ارناپ بەلگىلى ءبىر كۇندى بەلگىلەۋدىڭ قاجەتى جوق. «قازاق حالقى مەرەكەسىز-اق تاتۋلىقتا ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى»، – دەيدى ساياساتتانۋشى.

ءتىل كۇرەسكەرى رۋزا بەيسەنباتەگىنىڭ پىكىرى جوعارىداعى قوعام بەلەندىلەرىنىڭ پىكىرىنەن الشاق بولمادى. رۋزا حانىم بىرلىك كۇنىن اتاپ ءوتۋ ارقىلى سوۆەت زامانىنان ءالى دە قول ۇزبەگەنىمىزدى بىلدىرەدى دەپ ەسەپتەيدى.

– بۇرىنعىدان ايىرماشىلىعى – سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىندا ءبىرىنشى مامىر كۇنى دەمونستراسياعا شىقپاساڭ، جازالاناتىنسىڭ. ءبىراق مەكەمەلەردى ءال كۇنگە دەيىن الاڭعا شىعۋعا مىندەتتەيدى. قۇر شىعىن، بوس اۋرەشىلىك. بيلىك بۇل كۇندى باسقاشا كوركەمدەگەنىمەن، ماعىنا وزگەرمەگەن. تەك اسسامبلەيا كۇنى دەگەن تاقىرىپپەن كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنىلدى. الايدا اسسامبلەيانىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانىنان حالىق حابارسىز، – دەدى رۋزا بەيسەنبايتەگى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ تىلشىسىنە.

«حالىق اراسىندا بىرلىك، ىنتىماقتاستىقتى ەسكە سالىپ وتىرۋ كەرەك»

قازاقستان – كوپ ۇلتتى مەملەكەت. ەلدە 150-دەن استام ۇلت وكىلدەرى ءبىر تۋدىڭ استىندا ءتاتۋ-تاتتى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ال  1 مامىر – بىرلىك كۇنى قازاقستاندا تۇراتىن حالىقتاردى بىرلىككە، ىنتىماققا شاقىرادى، ەستەرىنە سالاتىن تاپتىرماس كۇن. ءارى ماڭىزى زور كۇن.

ءدال وسىنداي پىكىرىدەگى ازاماتتاردىڭ قاتارى كوپ. بىرلىك بولماسا، ەلدەن بەرەكە قاشادى دەپ ەسەپتەيدى ولاردىڭ دەنى.

ماسەلەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى كامال الپەيىسوۆا بىرلىك كۇنىنە كۇدىكپەن قارايتىن قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ ويىمەن مۇلدە كەلىسپەيدى. ونىڭ اتيۋىنشا، سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىنداعى تۇسىنىكتەن تاۋەلسىز قازاقستان الدەقاشان ارىلعان.

–بىرلىك دەگەن ۇعىم كەز كەلگەن مەملەكەت ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى قاتاردا تۇرۋى كەرەك. ەل اۋىزبىرشىلىگى بولماسا، بەرەكە دە بولمايدى. بۇل قازاقستاندا تۇراتىن وزگە ۇلتتار ءۇشىن ەمەس، ەڭ اۋەلى وزىمىزگە، قازاققا كەرەك. ەلدە قاقتىعىستار بولسا، تاياقتىڭ ۇشى قازاقستاندىق ورىسقا نە وزبەككە ەمەس، تەك قازاققا تيەدى. سول سەبەپتى بۇل كۇندى وتە ماڭىزدى دەپ ەسەپتەيمىن. ونىڭ دا ساسياي دا، ادامي دا استارى بار. بۇل تۇستا قازاق حالقىنىڭ بىرلىگى ءۇشىن اسسامبلەيا دا ءتيىستى جۇمىستار اتقارىپ جاتىر. قازاقتىڭ باسىنان تالاي زۇلمات ءوتتى، سونىڭ سالدارىنان كوپ ۇلتتى ەل بولدىق. ءبىراق جەر بىزدىكى، ەل بىزدىكى، وسىنداعى تىرشىلىكتى ءارى قاراي جاقسى دامىتۋ ءۇشىن بىرلىك استە كەرەك. سوندىقتان اسسامبلەيا حالىقتىڭ باسىن قۇراپ، اۋىزبىرشىلىكتە ءومىر ءسۇرۋ ماقساتىن العا تارتۋ ءۇشىن قۇرىلعان.

بىرلىگىمىزدى جارقىراتىپ كورسەتەتىن كۇن بولۋى ءتيىس. بۇل كۇندى تويلاۋعا مەن دە قارسىمىن، الايدا حالىقتار اراسىنداعى دوستىقتى، بىرلىكتى ەسكە سالىپ وتىرۋ قاجەت دەپ ويلايمىن، – دەدى كامال الپەيىسوۆا.

Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى  مەملەكەتتە رەسمي بەكىتىلگەن بىرلىك كۇنىمەن وقىرمانىن قۇتتىقتاي وتىرىپ، مەرەكەنىڭ ەل مۇددەسىنە جۇمىس ىستەۋدەگى رولىنە توقتالىپ ءوتۋدى ءجون كوردى. ءار بەلسەندىنىڭ پىكىرىن وقىعان وقىرمان دۇرىس-بۇرىسىن وزىنشە سارالاپ الار دەگەن نيەتپەن.