ەلىمىزدە ءسوزسىز دامىتۋعا ءتيىستى شارۋاشىلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى – تۇيە شارۋاشىلىعى. شىن مانىندە قازاق جەرىنىڭ كوپ بولىگى تۇيە تۇلىگىن وسىرۋگە اسا قولايلى بولىپ كەلەدى. مىسالى قازاقستانداعى 180 ملن. گەكتاردان اسا جايىلىمدىلىق جەردىڭ 80 ملن گەكتارى ءشول جانە 36 ملن گەكتارى شولەيىت ايماقتا ورنالاسقان، بۇگىندە وسى جايىلىمدىلىق جەردىڭ 43% عانا پايدالانىلۋدا. بۇل مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا وراسان زور مۇمكىندىك بار ەكەنىن كورسەتەدى. تۇيە مالىنىڭ جوعارى جانە تومەن تەمپەراتۋراعا، كۇن رادياسياسىنا، سۋ مەن جەم-شوپ تاپشىلىعىنا جانە قاتاڭ كليمات جاعدايلارىنا توزىمدىلىك كورسەتە الاتىن ەرەكشە فيزيولوگيالىق قاسيەتىنىڭ بولۋى ەلىمىزدە تۇيە شارۋاشىلىعىن دامىتىپ، سونىمەن قاتار تۇيە ەتىنىڭ ماركەتنيگىن دامىتۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى. ەلىمىزدىڭ ءبىرقاتار ايماقتارىندا تۇيە ەتىنە دەگەن سۇرانىس ارتپاي وتىر. ونىڭ بىردەن-بىر سەبەبى، ەجەلگى ءداستۇرلى جۇيە بويىنشا ادامدار تۇيەنى قاتىناس كولىگى رەتىندە جانە ءسۇتى ءۇشىن پايدالانىپ، جاسى ۇلعايعان سوڭ عانا ونى ەت قاجەتىنە سويىپ وتىرعان، سوندىقتان دا قازىرگى كۇنگە دەيىن «تۇيە ەتى قاتتى» دەگەن ورتاق كوزقاراس قالىپتاسقان.

ءبىراق كوپتەگەن زەرتتەۋلەر ناتيجەسى تۇيە ەتىنىڭ باسقا مال ەتتەرىنەن كەم تۇسپەيتىن قورەكتىك قۇندىلىققا يە، ءنارلى تاعام ەكەندىگىن دالەلدەيدى. ويتكەنى ونىڭ قۇرامىندا ماي جانە حولەستەرول مولشەرى تومەن. سونىمەن قاتار ماڭىزدى اۋىستىرىلمايتىن امين قىشقىلدارى مەن ۆيتاميندەردىڭ قاينار كوزى دە سوندا. مۇنداي تاعام ءتۇرى ورگانيزمگە وڭاي سىڭىرىلەتىنى ءسوزسىز. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى بيولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ PhD دوكتورانتى رايىمبەك گۇلجاننىڭ ايتۋىنشا، تۇيە ەتىنىڭ (1-3 جاس ارالىعىنداعى) حيميالىق قۇرامى سيىر ەتىنە جاقىن، ءتىپتى كەيبىر بيولوگيالىق اكتيۆتى قوسىلىستارى بويىنشا سيىر ەتىنەن جوعارى بولىپ كەلەدى. جاس عالىم مۇنداي زەرتتەۋلەردى 2 جىلدان بەرى سۇلتان قوبوس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى يزام كاديممەن (ومان سۇلتاناتى) بىرگە جۇرگىزگەن. قازاقستانداعى ەكى وركەشتى باكتريان تۇيەلەرىن زەرتتەگەن  گۇلجان  رايىمبەك مىناداي قورتىندىعا كەلىپتى: تۇيە ەتى 75-78% سۋ، 18-21% بەلوك، 3-10% ماي جانە 1- 1،2% مينەرالدى زاتتاردان تۇرادى. سونداي-اق تۇيە ەتىنىڭ قۇرامىندا فوسفور، كالسيي جانە كاليي قاتارلى ەلەمەنتتەردىڭ كونسەنتراسياسى جوعارى. سوندىقتان ونى قوي مەن سيىر ەتىنىڭ ورنىنا تۇتىنۋعا ابدەن بولادى.

قازاق ءاۋ باستا-اق ەتى تاعام، ءسۇتى شيپالى سۋسىن، ءجۇنى – كيىم، ءوزى سەنىمدى كولىك بولعان قاسيەتتى تۇيە مالىن ءتورت تۇلىكتىڭ تورەسى ساناعان. سوندىقتان بولسا كەرەك، ەلىمىزدەگى تۇيە شارۋاشىلىعى وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى جاعدايلارعا بايلانىستى ءوز الدىنا دامىپ كەلەدى. ءتىپتى سوڭعى جىلدارى ويسىل قارا تۇلىگىنىڭ كوبەيگەنىنە دە كوز جەتكىزەسىز. ايتالىق، 2004 جىلى رەسپۋبليكادا 125،7 مىڭ باس تۇيە بولسا، 2011 جىلى بۇل كورسەتكىش 169 مىڭعا جەتكەن، ياعني 7 جىلدا 26،1%-عا ارتىپ وتىر. قازاقستاندا تۇيەنىڭ ەكىتۇرى (ەكى وركەشتى-باكتريان، ءبىر وركەشتى-درومەدار) مەن ونىڭ بۋداندارى وسىرىلەدى، ەلىمىز تۇيە ءوسىرۋ جاعىنان دۇنيەجۇزى بويىنشا الدىڭعى قاتارداعى ەل بولىپ سانالادى. رەسپۋبليكاداعى تۇيە سانىنىڭ 80% ماڭعىستاۋ (46،5 مىڭ باس)، اتىراۋ (31،4 مىڭ باس)، قىزىلوردا (28،1مىڭ باس) جانە اقتوبە (16،6 مىڭ باس) وبلىستارىندا وسىرىلۋدە.

قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن ەلدەر تۇيە ەتىن مەديسيناعا پايدالانۋدا. ونىڭ ەتى تەرى اۋرالارىنا، سورپاسى كوز اۋرۋىنا، مايى ىشەك قۇرتىن جويۋدا تابىلمايتىن ءدارى كورىنەدى. ءبىزدىڭ ەل ويسىل قارا تۇقىمىنىڭ وسىنشاما ماڭىزدى ەكەندىگىن ءالى كۇنگە جەتە تۇسىنبەي وتىر. ويتكەنى قالا بازارالارىنداعى ەت ساتاتىن دۇكەندەردەن تۇيەنىڭ ەتىن كەزدەستىرۋ مۇمكىن ەمەس. سونىقتان بولسا كەرەك، قۋىردىقتىڭ كوكەسىن كورمەگەلى دە كوپ بولدى. ايتپاقشى، شۇجىق وندىرەتىن كەيبىر كومپانيالار سيىر ەتىنىڭ ورنىنا تۇيە ەتىن پايدالاناتىن كورىنەدى. ويتكەنى تۇيە ەتىنىڭ باعاسى ءالدقايدا ارزان.

جالپى، قازاق جەرى تۇيە شارۋاشالىعىنا اسا قولايلى. ال تۇيە جارىقتىقتىڭ بۇگىنگى نارىق زامانىندا قازاق ەكونوميكاسىنا بەرەرى دە شاش-ەتەكتەن. ونى جوعارىداعى مىسالداردان بايقاپ وتىرعان بولارسىزدار. ەندىگى ماسەلە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ وڭ قاباعى مەن جۇرتتىڭ جىلى قابىلداۋىندا جاتىر.

نۇرعالي نۇرتاي