بىرىككەن قازاق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى ءابىلقايىر حان 1730 جىلعى ءساۋىردىڭ سوڭىندا جوڭعار قونتايشىسى قالدان سەرەنمەن  بەيبىت كەلىسىمشارت جاسادى. سول اكتىمەن «اقتابان شۇبىرىندى» قاسىرەتىنەن بەرى ءورشي تۇسكەن قانتوگىستى ازاتتىق كۇرەسىنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا اينالعان اڭىراقاي شايقاسىن قورىتىندىلاپ، 1723–1730 جىلدارعى وتان سوعىسىنا جەڭىستى نۇكتە قويدى.  بۇل جەڭىس قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىن نىعايتتى، حالىقتىڭ ەتنوستىق بىرلىگىن، تۇتاستىق سەزىمىن جانە ءوز ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن، جۇزدەر، رۋ-تايپالار اراسىنداعى اۋىزبىرشىلىكتىڭ ماڭىزىن  ارتتىردى.

كوشپەندى حاندىقتار ىشىندەگى اسا قۋاتتى جوڭعار ءامىرشىسى قالدان سەرەندى جەڭگەن اتاعى ءابىلقايىر ءباھادۇردى ساياسي تۇرعىدا قازاقتىڭ اعا حانى مارتەبەسىندە تانىتا ءتۇستى. ءقادىرلى باتىر-حانىنىڭ ەسىمىن جەڭىستى شايقاستار جۇرگىزگەن تاۋ، وزەن، اڭعارعا بەرگەن (ارقادا «قالماققىرىلعان» دەگەن جەردە «ءابىلقايىر وزەنى»، شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ اراسىندا «ءابىلقايىر دالاسى» بار. سوندا «قالماق قىرىلعان» دەگەن ەكى جەر اتاۋى ساقتالعان. قاراتاۋ قويناۋىندا «ءابىلقايىر بۇلاعى» بار. «ۇلكەن وردا قونعان»، «كىشى وردا قونعان» دەگەن جەر اتاۋلارى – ازاتتىق سوعىسىن باسقارعان اعا حان، كىشى حان ستاۆكالارىنىڭ تۇرعان ورنىن كورسەتەدى. ال بالقاشتىڭ وڭتۇستىگىندەگى ايگىلى اڭىراقاي شايقاسى وتكەن وڭىردە، ىلەگە تاقاۋىراقتا  – حانتاۋ، ودان شۋعا قاراي سوزىلىپ جاتقان «ءابىلقايىر جالى» دەگەن تاۋ اتاۋى ساقتالعان. بۇگىن ءبىزدىڭ  كوڭىلىمىز قانشاما تارىلىپ، قازاقتىڭ 1723–1730 جىلدارداعى وتان سوعىسىنىڭ باس قاھارمانىنىڭ ەڭبەگىن مويىنداعىمىز كەلمەسە دە، گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارىنىڭ ءوزى-اق ونىڭ دا، ءبىزدىڭ دە كىم ەكەنىمىزدى كوزگە شۇقىپ ايتىپ تۇرعان جوق پا؟) ءوز جۇرتىندا عانا ەمەس، كورشى ەلدەردە دە ول ۇلكەن قۇرمەتكە بولەندى. ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ بيلەۋشىلەرى ونىمەن تۋىستىق قارىم-قاتىناسقا جەتۋگە ۇمتىلدى. قولباسشى، ءامىرشى، ساياساتكەر ءابىلقايىر حان اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىنگى جاعدايدى كورەگەندىكپەن سارالاي بىلگەندىكتەن، جوڭعار قونتايشىسىمەن بىتىمگە كەلدى...

الايدا بۇل تۇجىرىمنىڭ تاريحشىلار اراسىندا: «اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن قازاق بيلەۋشىلەردىڭ اراسىندا جىك تۋدى» دەگەن ماعىنادا كوپتەن قالىپتاسقان، ءتىپتى رەسمي «قازاقستان تاريحىنىڭ» ءۇشىنشى تومى تاڭبالاپ قويعان ەليتا ىشىندە «جوعارعى بيلىك ءۇشىن كۇرەس»   جۇرگەنى جايىنداعى پىكىرگە قايشى ەكەنى تۇسىنىكتى. رەسمي تاريح: «تاۋكەنىڭ ۇلى، قايتىس بولعان اعا حان بولاتتىڭ ورنىنا ورتا جۇزدەن – سامەكە، كىشى جۇزدەن ءابىلقايىر ۇمىتتەندى. كوپشىلىكتىڭ تاڭداۋى ابىلمامبەتكە ءتۇستى. سامەكە مەن ءابىلقايىر وزدەرىن ەلەۋسىز قالدىردى دەپ تاۋىپ، شايقاس الاڭىنان كەتىپ قالدى، سول ارقىلى قازاق جەرلەرىن جوڭعار باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋدىڭ ورتاق ىسىنە وڭدىرماي سوققى بەردى»، – دەپ حابارلايدى. ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى تاريح كىتابىنىڭ كۇنى كەشە – 2010 جىلى جارىق كورگەن اكادەميالىق باسىلىمىنىڭ تاپ وسىنداي ەسكىرگەن ماعلۇماتتى شەگەلەپ  تاراتۋى وكىنىشتى-اق. ويتكەنى سودان ءبىر مۇشەل ىلگەرىدە، وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارىندا،  جەكەلەگەن تاريحشىلار (ايتالىق، ي. ەروفەيەۆا) سەنىمدى دەرەككوزدەردى اينالىمعا تارتۋ ارقىلى ونداي بايلامنىڭ قاتە ەكەنىن دالەلدەگەن بولاتىن. بولات حاننىڭ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» قاسىرەتىنىڭ باستاپقى جىلدارىنىڭ بىرىندە دۇنيەدەن وتكەنىن، ونىڭ ەشقاشان اعا حان بولماعانىن، اعا حان مارتەبەسى 1715 جىلى قايىپقا، 1719 جىلى ءابىلقايىرعا تيگەنىن، اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن ەشقانداي دا اعا حان (ۇلى حان) سايلاۋى وتكىزىلمەگەنىن دالەلدەگەن زەرتتەۋلەرىن جاريا ەتكەن ەدى. «سامەكە مەن ءابىلقايىر وزدەرىن ەلەۋسىز قالدىرعاندىقتان» ەمەس، كۇن تارتىبىندەگى جاعدايعا بايلانىستى، سوعىس اياقتالىپ،  ءتيىستى ءبىتىم جاسالعاننان سوڭ، وزدەرىنە قاراستى رۋ-تايپالار مەكەندەيتىن اۋماقتارعا كۇن تارتىبىنە شىققان ماسەلەلەردى رەتتەۋ ءۇشىن كەتكەن بولاتىن. دەمەك، «شايقاس الاڭىنان» كەتىپ قالدى دەۋ دە، «سول ارقىلى قازاق جەرلەرىن جوڭعار باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋدىڭ ورتاق ىسىنە وڭدىرماي سوققى بەردى» دەپ تۇجىرىمداۋ دا ناقتى تاريحي شىندىققا سايكەس كەلمەيدى.

باس قولباسشى ءابىلقايىر حان وڭتۇستىكتە بەلگىلى ءبىر ماقساتتا، بەلگىلى ءبىر مولشەردە اسكەري كۇش قالدىردى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى «سين ۇلى ديناستياسىنىڭ حرونيكاسى» دەگەن اتپەن جاريالانعان جۇڭگو قۇجاتتارى جيناعىندا قازاق حانى ءابىلقايىر (ابۋەرحايلي) قازاق جىگىتتەرىنىڭ 70 مىڭدىق اسكەرىن ءوز بۇيرىعىمەن ءىنىسى بۇلقايىرعا (بۋەرحايلي) باسقارتىپ، جوڭعارلارعا قارسى جورىققا شىقتى دەلىنەتىن اقپارات كەلتىرىلگەن.  سونداي-اق ولاردىڭ شۋ-تالاس جەرىندە تۇراتىن ويراتتاردىڭ مىڭ شاڭىراعىن تۇگەل باسىپ العانى جانە جوڭعاريانىڭ وزگە كوشى-قوندارىنان 2–3 مىڭ ات ايداپ اكەتكەنى ايتىلعان. بۇل وقيعا يمپەراتور يۋنچجەن باسقارعان مەرزىمنىڭ 9-شى جىلىنداعى 2ء-شى ايدا ورىن الدى دەپ كورسەتىلگەن. ونى ءبىزدىڭ تاريحشىلار 1731 جىلعى ناۋرىز بەن ءساۋىر ايلارىنىڭ باستاپقى كۇندەرىنە سايكەسەدى دەپ بەلگىلەپ ءجۇر. يمپەراتور كانسي 1722 جىلى قايتىس بولدى، ارتىنشا تاققا يۋنچجەن وتىردى. دەمەك، يمپەراتور يۋنچجەننىڭ بيلىكتى قولعا العان ۋاقىتى 1722 جىل، ال ونىڭ يمپەريانى باسقارعان مەرزىمىنىڭ توعىزىنشى (توعىز ەمەس!) جىلى 1730 جىلعا، ياعني جوڭعارلارعا قارسى وتان سوعىسىن تامامداعان اڭىراقاي  شايقاسى بولعان جىلعا تۋرا كەلەدى. دەمەك يۋنچجەن جىلناماسىنىڭ 9-شى جىلىنداعى 2ء-شى ايدا، ياعني 1730 جىلعى 8 ناۋرىز بەن 6 ءساۋىردىڭ اراسىندا باس قولباسشى ءابىلقايىر حان، الدىڭعى تاراۋدا ايتقانىمىزداي، اسكەرىن شۋ-تالاس ايماعىنان اڭىراقاي وڭىرىنە اۋىستىرىپ، جوڭعار كۇشتەرىمەن شەشۋشى شايقاسقا شىعۋعا ازىرلەندى جانە ونى ءساتتى جۇرگىزىپ، سول ءساۋىردىڭ سوڭىنا قاراي قالدان سەرەننىڭ كۇيەۋبالاسى، تاجىريبەلى اسكەرباسى   لاسزان سەرەن باسقارعان جوڭعار جاساقتارىن ءبىرجولا جەڭدى دە،   مامىر ايىندا قونتاشىنىڭ وزىمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، بىتىمگە كەلگەن.  سودان سوڭ ويراتتاردىڭ ىقتيمال شابۋىلدارىنا تويتارىس بەرۋ ءۇشىن بۇلقايىر سۇلتان قولباسشىلىق جاسايتىن اسكەردى وڭىردە قالدىرىپ، ءوزى باتىس شەكاراعا اتتاندى.

جوعارىدا اتالعان سين بوعدىحانى يۋنچجەننىڭ جىلناماسىندا «قالدان سەرەننىڭ ءىنىسى لوبۋسزيان-شۋنۋ (لاۋزان شونو) قازاق حانى ءابىلقايىردىڭ قىزىن ايەلدىككە الدى، ءقازىر، ىڭعايى، قازاق جەرىندە تۇرادى» دەگەن مالىمەت بار. ءبىز مۇنىڭ اقيقاتى قانداي ەكەنىن ايتا المايمىز، دەگەنمەن، ءابىلقايىر حاننىڭ بايبىشەسى قىزىمەن تۇركىستانداعى ورداسىنان 1723 جىلى تۇتقىندالىپ جوڭعارياعا اكەتىلگەنىن ەسكە الساق، لاۋزان شونو حان قىزىن الۋى ىقتيمال دەپ پايىمدايمىز. اتالمىش جۇڭگو دەرەككوزىندە ودان ءارى: «لاۋزان شونو مۇراگەر رەتىندە اكەسىنىڭ تاعىنا وتىرۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن 1ء-شى ايدا ءوز جاۋشىلارىن  قالدان سەرەنگە جىبەردى» دەگەن حابار ايتىلادى. بۇل وقيعا، شاماسى، سيەۆان رابدان دۇنيەدەن كوشكەن 1727 جىلدى مەڭزەسە كەرەك. الدىڭعى تاراۋدا ايتقانىمىزداي، قالدان سەرەن اكەسى سيەۆان رابداننىڭ كەنەتتەن بولعان ءولىمىن ءوزىنىڭ وگەي شەشەسى،  لاۋزان شونونىڭ تۋعان اناسى سەتەرجابتان كورەدى دە، ونى بالالارىمەن، سونداي-اق سول تۇستا قالماقيادان (بالكىم، جۇڭگو جىلناماسىندا ايتىلعانداي ماقساتپەن  لاۋزان شونودان) كەلگەن ەلشىلەردىڭ كەيبىرىن ولتىرەدى. سوندىقتان، بوعدىحان سارايىنىڭ شەجىرەسىندە ودان ءارى ايتىلعانداي، «قالدان سەرەن ونىڭ اناسىن، سونداي-اق بىرگە تۋعان ءىنىسى مەن قارىنداسىن ولتىرگەندىكتەن»،  لاۋزان شونو «قالدان سەرەننەن ءوش الۋدى قاتتى تىلەپ ءجۇر. وعان اسكەري شابۋىل جاساعىسى كەلەدى». بۇنداي احۋالدىڭ ءابىلقايىر حاننىڭ ويراتتارمەن دە، قالماقتارمەن دە ءبىتىم جاساۋىنا جاناما تۇردە بولسا دا اسەر ەتۋى مۇمكىندىگىن مويىندايمىز. (تەك  لاۋزان شونو «قازاق جەرىندە تۇرادى» دەگەنى جاڭساق، ول قالماق حاندىعىندا  تۇرعان.  قونتايشى قالدان سەرەن ءوزىنىڭ تاعىنا باسەكەلەس دۇشپانىن ۇستاپ بەرۋدى قالماق حانى سەرەن دوندۋكتان تالاپ ەتكەن بولاتىن).

اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن جاسالعان بەيبىت كەلىسىمشارت ەكى جاققا دا ءتيىمدى ەدى. قالدان سەرەن قازاقتارمەن بىتىمگە كەلۋ ارقىلى سين-قىتاي جاعىنداعى شەكاراسىنا اسكەري كۇشتەرىن توپتاستىرۋعا مۇمكىندىك الدى. يمپەراتور يۋنچجەن ويراتتارمەن سوعىستى قايتا جاڭعىرتۋ جايىندا 1729 جىلى شەشىم قابىلداعان بولاتىن. قازاقتارمەن 1730 جىلى بىتىمگە كەلىپ، قولىن كۇشەيتۋگە مۇمكىندىك العان قونتايشى سول جىلدىڭ وزىندە جۇڭگو اسكەرىن باركول ماڭىندا تاس-تالقان ەتىپ، ەندى التايدا سوعىسۋعا ازىرلىك جۇرگىزە باستادى. ال جوڭعارمەن سوعىستى ودان ءارى سوزباي، ءبىتىم جاساۋدى ماقۇل كورگەن ءابىلقايىر حان سولتۇستىك-باتىس شەكاراعا جاڭا شابۋىلدارىمەن قايتادان  قاۋىپ-قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعاندار كورشىلەرمەن – ورىس مەملەكەتىنە قاراستى كازاكتار قاۋىمىمەن،  قالماق جانە باشقۇرت ەلدەرىمەن ارا-قاتىناستى رەتكە كەلتىرۋگە اتتانعان ەدى. ول ورىس يمپەرياسىمەن شەكاراداعى  مازاسىزدىقتى تىنىشتاندىرۋعا كۇش سالدى.

1730 جىلعى مامىر ايىندا ءابىلقايىر حاننىڭ تورعاي ولكەسىندەگى جازعى ورداسىنا كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ باس ادامدارى باس قوستى. بۇل ماجىلىستە ورىس شەكاراسىنا تاقاۋ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن  جۇرتقا قىرعيداي ءتيىپ جۇرگەن جايىق جانە ءسىبىر ورىس كازاكتارىنىڭ، ەدىل قالماقتارىنىڭ شاپقىنشىلىق قىلىقتارى، قالماقتارمەن اراداعى قاتىناس، جوڭعاردى جەڭۋگە بايلانىستى، قازىرگى ساتتە ءبىرشاما رەتتەلىپ، تىنشىعانمەن، ءتۇبى ءبىر تۇركى بولسا دا، جەلكەلەرىندەگى وتارشىل اكىمدەرىنىڭ استىرتىن ايداپ سالۋىنا كونىپ، قازاق اۋىلدارىنا تۇتقيىلدان  جورتۋىلداتىپ ايرىقشا  مازا كەتىرىپ جۇرگەن باشقۇرتتار جايى تالقىعا ءتۇستى. وسىناۋ ماجىلىسكە دەيىن ءابىلقايىر حانعا باشقۇرت ەلىنىڭ قۇرمەتتى ادامى تارحان الدار ەسەنگەلدين (يسەكەيەۆ) جولىعىپ قايتقان. بۇل سودان جيىرما شاقتى جىل بۇرىن ءابىلقايىر ءباھادۇردى باشقۇرت تاعىنا شاقىرۋدى ۇيىمداستىرعان، ونىمەن بىرگە ورىسقا قارسى يىق تىرەسە كۇرەسكەن اسكەري-باسشى تۇلعا بولاتىن. بۇل قوس ۇزەڭگىلەس ءباھادۇر ارادىك كەزدەسىپ، ءاردايىم دوستىق پەيىلمەن جىلى سۇقباتتاسىپ وتىراتىن. وسىناۋ كوزقاراستارى ەرتەدەن جاراسقان ەكى ەل اعالارىنىڭ سۇقباتتارى ءاردايىم ءوزارا تۇسىنىستىك راۋىشتە وتەتىن. ەندەشە وسىناۋ قارۋلاس ءام پىكىرلەس قوس ءامىرشىنىڭ قاراماعىنداعى ادامدار نەلىكتەن ءوزارا شابۋىلعا شىعا بەرۋىن دوعارمايدى؟ مۇندا قانداي سىر بار؟ ارينە، ەكەۋارا وتكەن كەڭەستىڭ بۇگە-شىگەسىن بىلمەگەنمەن، شامالاۋعا بولادى: ولار سول ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋدەگى كەدەرگىلەردى ساراپتاپ، ولاردى جويۋ جولدارىن اقىلعا سالىستى... 

(كەزىندە يمپەرياعا قارسى تۇرعان باشقۇرت جەتەكشىسىن ءوز جاعىنا ۇتىمدى تارتا العان پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ ۇسىنۋىمەن وعان اتالعان تارحان ايىرىم-بەلگىسى بەرىلگەن. جالپى، تارحان اتاعى التىن وردا حاندارى داۋىرىندە شىركەۋ ادامدارىنا ولاردىڭ ءوز شارۋالارىن شەشۋگە ەرىكتى ەكەندىكتەرىن كورسەتۋ ءۇشىن بەرىلىپ تۇرعان. كەيىن ونى ورىس كنيازدەرى دە جەكەلەگەن ادامدارعا الىم-سالىقتان بوساتىلاتىنىن، داۋلى ماسەلەلەردە ەشكىمگە باعىنباي، تەك ۇلى كنيازدىڭ ءوز قۇزىرىنا كەلۋگە حاقىلى ەكەندىگىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن بەرىپ ءجۇردى. بىر-ەكى مارتە تارحاندىق بەرۋ مۇلدەم جويىلىپ تاستالدى دا، بودان ۇلتتاردىڭ بەدەلدى ادامدارىن يمپەرياعا سەنىمدى ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن، قايتا ەنگىزىلدى. باشقۇرت كوتەرىلىسشىسى الداردى تارحان مارتەبەسىنە كوتەرۋ ارقىلى پاتشا اكىمشىلىگى ونى وزىنە وركەنيەتى تاسىلمەن تاۋەلدى ەتتى. قازاقتار اراسىندا دا تارحان بولعاندار بار).

سول جىلعى مامىردا حاننىڭ جازعى ورداسىنا جينالعان كىشى جانە ورتا جۇزدەر سۇلتاندارىنىڭ، باتىرلارى مەن بەلگىلى ادامدارىنىڭ قۇرىلتايىندا ورىس پاتشاسىنىڭ ۇكىمەتىمەن ونىڭ قولاستىنداعى قالماق، باشقۇرت جانە ورىس كازاكتارىنىڭ قازاق ەلىنە شابۋىلدارىن دوعارتۋدى كوزدەيتىن ءبىتىم جاساۋ جونىندە شەشىم قابىلدانعان...

***

ورداسىندا وتكەن ماجىلىسكە قاتىسۋشى بيلەر، باتىرلار، باس ادامدار مەن سۇلتانداردىڭ تەرىستىكتەگى الىپ كورشىمەن ءبىتىم جاساسۋ جايىنداعى ۇجىمدىق شەشىمىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءابىلقايىر حان ورىس پاتشايىمىنا ارنايى حات جازدى. ونى اپارىپ تاپسىرۋ مىندەتتەلگەن ەلشىلەرىنە جولداعى ورىس اكىمىنە كورسەتۋ ءۇشىن دە حات بەردى، سوسىن ولارمەن وڭاشا ۇزاق كەڭەسىپ، ديپلوماتيالىق ساپار بارىسىندا قول جەتكىزۋلەرى ءتيىس ماسەلەلەردى پىسىقتادى...

ۇزاماي قۇرامىندا ون ءبىر ادام بار ءابىلقايىر حان ەلشىلىگىنىڭ كەرۋەنى ورىس يمپەرياسىنىڭ استاناسىن بەتكە ۇستاپ، يمپەراتور ايەل اننا يواننوۆناعا حاننىڭ حاتىن تاپسىرۋ ءۇشىن ارنايى ساپارعا شىققان. جولشىباي توقتاعان ورىس قالالارىنداعى پاتشا اكىمشىلىكتەرى سانكت-پەتەربۋرگتى بەتكە ۇستاعان قازاق ەلشىلىگىنىڭ العا قويعان ماقساتى جايىندا ولاردان سۇراپ بىلگەن ماعلۇماتتارىن جوعارىعا جولداپ وتىرعان.  سولاردان مىنانداي اقپارات ءمالىم. 1720 جىلعى 20 شىلدەدە ەلشىلىك ۋفاعا كەلگەن. سول جەردە، ۋفانىڭ اسكەري كەڭسەسىندە، «قۇتلۇمبەت بي، سەيتقۇل باتىر، توقتامىس مىرزا» اۋىزشا اڭگىمەدە ءۇش بولىككە جۇيەلەنگەن مىنانداي مالىمەت بەرگەن:

ءبىرىنشى. «كوشپەندى قازاق حالقى 40 مىڭ شاڭىراق بولادى، ولاردىڭ باستى ادامى ءابىلقايىر حان، ەلشىلىكتى سول جىبەرگەن. ودان باسقا تاعى ەكى  حانى بار – باراق جانە ابىلمامەت. ۇلى جانە كىشى تاۋلاردا، سىر، سارىسۋ جانە تورعاي وزەندەرى بويلارىندا، قاراقۇم دالاسىندا جانە سول جاقتارداعى باسقا جەرلەدە كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. سول جاقتاردا قازاق قالالارى بار: باستى قالاسى تاشكەنت، ونداعى قوجا جولبارىس حان، ەكىنشى قالا تۇركىستان، ونىڭ يەلەنۋشىسى سامەكە حان، ءۇشىنشى قالا سايرام، ونداعى يەلەنۋشى كۇشىك حان. وسى قالالارعا قارايتىن قىستاقتاردىڭ سانى از ەمەس. بارلىق كوشپەندىلەردىڭ دە، قالالىقتاردىڭ دا حاندارى – مۇراگەرلىكتى ۇستانادى. ولاردىڭ، قازاقتاردىڭ، زاڭى – مۇسىلماندىق». 

ەكىنشى. وسىعان دەيىن وسى قازاق حاندارى قونتايشىمەن جانە ەدىل قالماقتارىمەن، سونداي-اق باشقۇرتتارمەن سوعىسقان. ءقازىر ولار قونتايشىمەن دە، قالماقتارمەن دە تاتۋلاستى، ال باشقۇرتتار ولارمەن، قازاقتارمەن، يمپەراتوردىڭ ۇلىلىعىنىڭ ەرىك-جىگەرى بىلدىرىلمەيىنشە تاتۋلاسار ەمەس. ال قازاق حاندارى وزگە حالىقتاردىڭ شابۋىلدارىنان داڭقتى رەسەي يمپەرياسىنىڭ پروتەكسياسى ارقىلى قورعانۋعا مۇددەلى، سوندىقتان ولار مۇنى ءابىلقايىر حانعا تاپسىردى.  سودان ونىڭ ەلشىلەرى بارلىق حانداردىڭ كەلىسىمىمەن بەلگىلى ءبىر شارتتى پاتشايىمعا جەتكىزۋ ءۇشىن جىبەرىلىپ وتىر. 

ءۇشىنشى. ەگەر «ۇلى مارتەبەلى يمپەراتريسا قازاق حاندارىن بوداندىققا قابىلداۋعا كەڭشىلىك ەتىپ نۇسقاۋ بەرسە»، ءسويتىپ باشقۇرتتاردىڭ جانە وزگە دە رەسەيلىك بودانداردىڭ ولاردان ولجالاعان بەندەلەرىن قازاق حاندارىنا قايتارسا دەگەن ۇسىنىستارىن ايتپاق. سوندا  ولار، قازاق حاندارى، وزدەرىندەگى ولجالانعان رەسەيلىك بودانداردى قايتارۋعا جانە قىزمەت ەتىپ، ياساك (بۇلعىن، تۇلكى، قۇندىز، سۋسار جانە باسقا دا اڭ تەرىلەرى تۇرىندە الىناتىن الىم-سالىق – ب.ق.)   تولەپ جۇرگەن باشقۇرتتار ءتارىزدى «ادال قىزمەت ەتۋگە» جانە ياساك بەرۋگە ۋادە ەتەدى. ال ەگەر ولارعا الدەبىر دۇشپاندا شابۋىل جاساسا، ولاردى، «قازاق حاندارىن ۇلى مارتەبەلىنىڭ بوداندارىنداي» ەسەپتەسە دەيدى.

ماتىننەن بايقالىپ تۇرعانداي، ەلشىلەر باشقۇرتتارمەن ءتىل تابىسۋ (تۇتقىندارمەن الماسۋ، ەكىنشى قايتىپ ءوزارا شابۋىل جاساسپاۋ) جايىندا، باشقۇرتتار يمپەريا قاراماعىنداعى ەل بولعاندىقتان،  يمپەراتريسادان ارنايى نۇسقاۋ بەرۋىن سۇراماق. مۇنداي تىنىشتىققا جاعداي تۋعىزىلعان جانە پاتشايىم سىرتقى دۇشپانداردان قورعانۋعا سەپتەسكەن جاعدايدا، قازاقتار دا باشقۇرتتار ءتارىزدى ياساك بەرىپ تۇرۋعا ءازىر. ءابىلقايىر حاننىڭ ەلشىلەرى رەسەي استاناسىنا ساپارىنىڭ ماقساتىن وسىنداي اۋقىمدا عانا تۇسىندىرۋگە حاقىلى بولعان. ماتىندەگى ءبىز تىرناقشاعا العان جالىنىشتىلىق كۇي تانىتاتىن سويلەمدەر ورىس اكىمشىلىكتەرىندەگى قىزمەتشىلەردىڭ پاتشالىق يمپەريا اتالعالى بەرى استامشىلىق دەرتى ۇدەي تۇسكەن پيعىلدارىنا سايكەس ءوز جاندارىنان قوسقان ۇعىمداردى بىلدىرەدى.

ۋفادان سانكت-پەتەربۋرگكە جولدانعان اقپاراتتا «ال ولارعا جول كورسەتىپ كەلە جاتقان باشقۇرتتار اسكەري كەڭسەگە قازاقتاردىڭ ۋفادان التى اپتادا، ال ولاردان، باشقۇرتتاردان، ءبىر ايدا  اتپەن جۇرگەندە جەتۋگە بولاتىن جەردە كوشىپ-قونىپ جۇرگەنىن ايتقان» دەگەن حابار بار. ورىستاردان وسىنداي قاشىقتىقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ ولارعا باسىبايلى بودان بولۋعا بەيىلدىگىن ءبىلدىرۋى قيسىنسىز ەكەنى دالەل تىلەمەسە كەرەك. بوتەن تەكتىلەردىڭ تىلدەرىندەگى قۇجاتتاردى ورىسشالاعاندا ءوز پيعىلدارىن تۇجىرىمداپ قويۋدى ورىس اكىمدەرى قالماقتارمەن جاساعان كەلىسىمشارتتارىندا كورسەتكەن (باسقى تاراۋدا ايتقانىمىزداي، 17ء-شى عاسىردا جاسالعان قۇجات بويىنشا قالماقتار ورىستارمەن اسكەري وداق قۇردىق دەپ ساناسا، ورىستار ولاردى بوداندىعىمىزعا الدىق، قالماق جاساقتارى ورىس اسكەرى قۇرامىندا بولادى دەپ ساناعان).

ايماعىنان ءوتىپ بارا جاتقان قازاق ەلشىلىگى جايىندا ىلە-شالا باسقارۋشى سەناتقا جىبەرگەن ۋفا ۆويەۆوداسىنىڭ بايانحاتىندا مىنانداي قىزىق دەرەك ايتىلعان. سول 1730 جىلعى 28 ماۋسىمدا كەڭسەگە ۋفا ۇيەزى نوعاي جولىنداعى (جول – سوزبە-سوز العاندا، ءىس جۇزىندە ماتىندەگى ورىسشا «دوروگا» دەگەن ءسوز ايماق، ءوڭىر، وبلىس ۇعىمىن بەرەدى، باشقۇرت ەلىندە التىن وردا داۋىرىندە «دارۋگا» دەپ قولدانىلعان اۋماقتىق-اكىمشىلىك بىرلىك ۇعىمىن بىلدىرەتىن اتاۋ – ب.ق.) كۋبەلەك، تابىن بولىستارىنىڭ باشقۇرتتارى قاراباي تۇرىمبەتوۆ پەن لىقاي سەيىتوۆ قازاق ورداسىنىڭ قازاعى بياتشى تولەيەۆتى جولداستارىمەن الىپ كەلگەن. ول ءابىلقايىر حان يەلىگىنەن ەكەن، ۋفا ۇيەزىندەگى نوعاي جولىنا (ياعني نوعاي ايماعىنا، وبلىسىنا) قۇددى اسكەرلەر جايىن بىلۋگە كەلگەن كورىنەدى. ولاردىڭ يەسى ءابىلقايىر مەن سامەكە حاندار جانە ولاردىڭ قازاقتارى بۇگىندە ونىڭ يمپەراتورلىق ۇلىلىعى پروتەكسياسىندا «قىزمەت ەتىپ»، «بودان بولعىسى» كەلەتىن سياقتى. ءسويتىپ ولاردىڭ قوجالارى شاپشاڭداتىپ وزدەرىنەن ۇلى مارتەبەلىگە ەلشىلەر جىبەرگىلەرى كەلەدى ەكەن. بۇل جايىندا باسقارۋشى سەناتقا 8 شىلدەدە حابارلانعان. دەمەك، بۇل حابار سىرتقى ىستەر القاسىنا دا مالىمدەلسە كەرەك...

بايانحاتتا ودان ءارى: «ال  قازاق ورداسىنان 20 شىلدەدە ءابىلقايىر حاننىڭ ەلشىلەرى رەتىندە  كەلگەن قازاقتار وزدەرىندە ۇلى مارتەبەلى يمپەراتريساعا ارنالعان حات بار ەكەنىن ايتقان. ەكىنشى حات ۋفا پروۆينسياسىنىڭ ۆويەۆوداسى اتىنا جازىلعان. ونى بەرگەن ەلشىلەر قۇتلۇمبەت قوشتايەۆ پەن ونىڭ التى جولداسى. ولاردىڭ قاستارىندا بەس ادام قوسشى بوپ ءجۇر. وسى بايانحاتپەن قازاق حانىنىڭ ۆويەۆوداعا جازعان حاتى ورىس تىلىنە ءتارجىمالانىپ قوسا  جىبەرىلدى» دەلىنگەن.

ەلشىلەر ۋفاداعى مەملەكەتتىك قىزمەت اتقاراتىن ادامدارمەن بىرگە، كۇزەتپەن 1730 جىلعى تامىزدىڭ باسىندا سانكت-پەتەربۋرگ (پيتەربۋرح) قالاسىنا، باسقارۋشى سەناتقا جونەلتىلەدى.  ولار 28 تامىزدا ماسكەۋگە، ودان قىركۇيەكتىڭ اياعىنا قاراي يمپەريا استاناسىنا جەتەدى. سىرتقى ىستەر القاسىنا قازاق ەلشىلەرىن الىپ كەلگەن باشقۇرتتار 29 قىركۇيەكتە جوعارىدا ايتىلعان مالىمەتتەردى قايتالاپ، وزدەرىنىڭ تۇرعىن-جايلارىنىڭ  ءتورت جولدا (ياعني ءتورت وبلىستا)، اتاپ ايتقاندا نوعاي جولى (وبلىسى)، ءسىبىر جولى (وبلىسى)، وسى جولى (وبلىسى)، قازان جولىندا (وبلىسى) جەرلەرىندە ەكەنىن، قازاق وردالارىنان قاشىقتا تۇراتىندىقتان ولارمەن سوعىس جاعدايىندا ەمەستىگىن ايتادى. «ۇلى مارتەبەلى پاتشايىمنىڭ اسا مەيىرىمدى پارمەنىمەن قازاق حالقى بوداندىققا قابىلدانسا»، وندا باشقۇرتتار دا تىنىشتىقتا ءومىر سۇرەر ەدى، قازاقتار ولارعا شابۋىل جاساپ، تۇرمىستارىن كۇيزەلتۋگە تۇسىرمەس ەدى، باشقۇرتتان العان تۇتقىندارىن قايتارار ەدى. باشقۇرتتارعا كەلەر پايدا وسى. ال وسىنداي قازاق سىندى ۇلى حالىقتىڭ «ءوز ەركىمەن بوداندىققا كەلۋى» ۇلى مارتەبەلىنىڭ داڭقىن ارتتىرا تۇسەر ەدى. بۇل جەردە دە ورىس اكىمشىلىگى نيەتىن كورسەتەتىن، بۇرمالانىپ تىقپالانعان سوزدەردى تىرناقشاعا الىپ كورسەتىپ وتىرمىز.

سىرتقى ىستەر القاسىندا 1730 جىلعى 21 قازاندا قازاق ەلشىلەرىنىڭ ءابىلقايىر حاننىڭ ورىس پاتشايىمىنا حات  جازۋ سەبەبىن تۇسىندىرگەن سوزدەرى راسىمدەلدى. حاتتاما ءىس جۇزىندە ولاردىڭ 20 شىلدەدە ۋفادا بەرگەن حابارلاماسىن قايتالاعان، تەك قازاق قالالارىنداعى ۇيلەر سانىن: «...باس قالا تاشكەنت، وندا قىرىق مىڭ تۇرعىن ءۇي بار، ەكىنشى قالا تۇركىستان، ونداعى تۇرعىنجاي وتىز ەكى مىڭ ءۇي، ءۇشىنشى قالا سايرام، ونداعى تۇرعىن ۇيلەر سانى وتىز ەكى مىڭ نەمەسە ودان دا كوپ...» دەپ قوسىپ كەلتىرگەن. جانە ولارداعى حانداردىڭ ءبارى ءابىلقايىرعا باعىناتىنىن اتاپ كورسەتكەن.

وسى حاتتامانىڭ، سونىمەن بىرگە، ارينە، ءابىلقايىر حاننىڭ يمپەراتريساعا جازعان حاتىنىڭ ورىسشالانعان نۇسقاسىنىڭ كوشىرمەسى اسا ماڭىزدى تاپسىرمامەن قازاق ەلىنە اتتاندىرىلماق ءتىلماش جانە مامىلەگەر تيەۆكەليەۆكە بەرىلەدى. بالكىم، سولاردىڭ يمپەريا ىڭعايىندا جاسالعان ءماتىنى مەن اۋدارماسىنا وسىناۋ ديپلوماتتىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي قاتىسى بولعان دا شىعار...

قۇتلۇ-مۇحاممەد (مامەد) تيەۆكەليەۆ جاستايىنان رەسەيدىڭ شەتەلدەرمەن بايلانىس جاساپ تۇراتىن ورتالىق ۇكىمەتتىك مەكەمەسى پوسولدىق پريكاز ءتىلماشى بولعان. مۇندا، جالپى،  ونىڭ اكەسى مامەش، نەمەرە اعالارى رامازان مەن مۇرتازا دا ءتىلماشتىق قىزمەت اتقاراتىن. ورتالىق باسقارۋ مەكەمەلەرىن رەفورمالاۋ كەزىندە ءى پەتر پوسولدىق پريكازدى 1720 جىلى مۇلدەم جويىپ، ورنىنا سىرتقى ىستەر القاسىن قۇردى. ال قۇتلۇ-مۇحاممەد اعالارىنىڭ كومەگىمەن سول سىرتقى ىستەر القاسىنا قىزمەتكە الىندى. پاتشا قۇزىرىنداعى مەملەكەتتىك چينوۆنيك لاۋازىمى ونى ودان ءارى وسۋگە، بايۋعا، بيىك الەۋمەتتىك مارتەبەگە جەتۋگە ۇمتىلتا تۇسەدى. ول ءى پەتردىڭ قاتەرلى باستامالارىنىڭ بارىنە قاتىسادى. ءتىلماشى رەتىندە 1711 جىلى پرۋت جورىعىنا قاتىسىپ، تۇرىكتىڭ سانى باسىم ارمياسى ورىس ارمياسىن جويىپ جىبەرۋدىڭ از-اق الدىندا قالعانىن كورەدى.  پاتشا تاپسىرماسىمەن 1717 جىلى ءۇندىستانعا جول اشقىسى كەلگەن كنياز بەكوۆيچ-چەركاسسكييلىڭ ورتا ازيا ەكسپەديسياسىندا بولادى. ەكسپەديسياعا قاتىسۋشىلاردى حيۋا حانىنىڭ  اسكەرى قىرىپ جىبەرگەندە، ايتەۋىر، عايىپتان امان قالادى. سوسىن قايتادان پاتشا جانىنان تابىلادى. 1722 جىلى ءى پەترمەن بىرگە ونىڭ ءتىلماشى رەتىندە پارسى جورىعىنا شىعادى.

بۇل جورىقتىڭ دا وڭ ناتيجە بەرمەۋى ءى پەتردىڭ نازارىن قازاق ورداسىنا بۇرادى. تيەۆكەليەۆتىڭ جازبالارىنا قاراعاندا، ءى پەتر قازاق جەرى ارقىلى شىعىسقا جول اشۋ ءۇشىن «ميلليون سوم شىعىنداساق تا قازاق حانىنان ورىستىڭ قورعاۋىندا بولعىمىز كەلەدى دەگەن ءبىر جاپىراق قاعازدى قولعا ءتۇسىرۋ كەرەك» دەگەن جوسپارىن سول ساپارىنان كەيىن ىلە-شالا ايتقان ەكەن. (جوڭعار حاندىعىن بودانى ەتۋ ارەكەتى وڭ ناتيجەگە جەتە قويماعاندىقتان، ازيا قاقپاسى كىلتىن قازاق ورداسىن قۇزىرىنا قاراتۋ ارقىلى قولىنا العىسى كەلگەن). الايدا تاعدىر ونىڭ جوسپارىن وزىنە ورىنداتۋعا جازبادى (1725 جىلى قايتىس بولدى). ونى جۇزەگە اسىرۋعا ءى پەتردىڭ اماناتىن كوكىرەگىنە مىقتاپ بايلاعان مانساپقور ءتىلماش  مامەد (الەكسەي يۆانوۆيچ) تيەۆكەليەۆ ءابىلقايىر حاننىڭ رەسەي بودانى بولىپ تابىلاتىن باشقۇرتپەن قارىم-قاتىناستى بەيبىت سيپاتقا ءتۇسىرۋ ءۇشىن اننا يواننوۆنا پاتشايىمعا ءبىتىم جاساۋ جايىندا ەلشىلىك جىبەرۋىنە وراي قۇلشىنا كىرىستى...

***

ءمان-ماعىناسى بۇرمالانىپ ومىرگە ەنگىزىلۋگە جازىلعان تاعدىرشەشتى بەتبۇرىستىڭ نەگىزگى قۇجاتى ءابىلقايىر حاننىڭ ورىس يمپەراتريساسىنا جازعان حاتى ەكەنى بەلگىلى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزگەرە قويماعان كوپشىلىك اراسىنداعى پىكىر بويىنشا، ول جەكە باسىنىڭ قامى ءۇشىن رەسەيگە قاراماعىنداعى حالقىمەن بودان بولۋعا ءوزى سۇرانعان، ياعني ساتقىن دەلىنەدى. الايدا مۇنداي پىكىردىڭ ءتۇرلى بۇرمالاۋشىلىقتىڭ جەتەگىندە كەتۋ سالدارىنان قالىپتاسقانى سوڭعى جىلدارى انىققا شىقتى.

ءابىلقايىر حاننىڭ بىزگە ورىس ءتىلى ارقىلى ءمالىم بولعان «ساتقىندىق حاتىن»  ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ باسىندا تاريحشى امانتاي يسين ءتۇپنۇسقادان وقىپ، قايتا ءتارجىمالادى. ناتيجەسىندە عىلىمي اينالىمدا جۇرگەن تاريحي حاتتىڭ ورىسشا نۇسقاسىنداعى ءبىرقاتار  سوزدەردىڭ ءتۇپنۇسقادا جوق ەكەنىن، ءبىرازىنىڭ ماعىناسى وزگەرتىلىپ بەرىلگەنىن انىقتادى. ونىڭ سەبەبىن تاريحشى «دالا بيلەۋشىلەرى جازعان حاتتاردىڭ رەسمي اۋدارمالارىندا... باسى ارتىق، باعىنىشتى سوزدەردى قوسىپ جىبەرۋ –  ماسكەۋ مەملەكەتى كەڭسە قىزمەتى قالىپتاستىرىپ، رەسەي يمپەرياسى ۇدەتىپ جىبەرگەن ادەت» بولعاندىقتان، سودان جانە «كەڭەس زامانىنداعى ۇلى حالىقتى اعا تۇتقان قۇلشىنىستان» كورەدى.  سول زامانداعى شىعىس امىرشىلەرى قولدانعان اراب، پارسى سوزدەرى ارالاس تۇركى-قازاق تىلىندە جازعان حاتىنداعى «حان سوزدەرى ۇستامدى، بەلگىلى ءبىر تۇستارىندا اسقاق. كىشىرەيۋى دە، وزگە مەملەكەت يەسىمەن تەڭ سەزىنۋى دە، قۇرمەت كورسەتۋى، سىپايى ءسوز ساپتاۋى، مۇددەلى ءىسى دە ۇيلەسىمدى، سالماقتى ولشەممەن جەتكىزىلگەن. بۇل حاتتان ارتىق جالبارىنۋ، رەسەي پاتشالىعىنا اشىق مويىنسۇنۋ، قۇلدانا سويلەۋ دەگەن بايقالمايدى». ەندى ا. يسين زەرتتەۋ ماقالاسىندا كەلتىرگەن ءتۇپنۇسقالىق ماتىنگە كوز جۇگىرتەيىك:

«ۇلۇعلارىڭ اۋۋا مارھاماتى بيىك، داۋلەتى ارتىق، يەر يۇزىنە بيلەگەن اقنا ۇلۇع پادشا حازىرەتلەرىڭ حۇزىرىنا بەندەلىك ەتەمىز. كۇندەن كۇن، ايدان ايعا، يىلدان يىلعا داۋلەت سالەمەت زيادا ولار انشا تاسىعاي.

ءبىز عارىزباندە حازىرەتىڭىزگە بۇ دارگە. ءسىز ۇلۇع حازىرەتنىڭ ورال ەشتەگى باشقۇرت حالايىقى بىرلە ارادا ەللىگىمىز يوق ەردى.

ەمدى ەل-حال، ءسىز داۋلەتى ۇلۇع پادشا حازىرەتىڭە ساياسىدا پاناھ ولىپ، ساتيع مۋنقاز ولماق ءۇچىن توعاي يولى ورال ەشتەگى بەندەڭىز الداربايعا ەلشى قوسىپ يىبەردىم. ول الدارباي ءسىز ۇلۇع پادشانىڭ حازىرەتىگە ەلشى تىلەگەنى ءۇچىن ءبىز، ءابىلحايىر حان، قىرىق سان قازاق ورتا ءيۇز، كىشى ءيۇز بارشا راعايات قاراشالارىم بىرلە باش سالدىم.

يارلىق: ءسىزنىڭ-دۇر ول قۋللارىڭىز ورال ەشتەگى بىرلە ەل قىلىپ ءىرىشۋ[ءى]ءڭنى تىلەيمىز. ءسىزنىڭ يارلىعىڭىز بىرلە ەل بولعايمىز.

سەيىتقۇل يىبەرگەن ەلشى باش قۇتلىمەت يولداشلارى بىرلە».

يمپەريانىڭ سىرتقى ىستەر القاسىنداعى اۋدارماشىلار – بالكىم، ءتارجىما جاساۋعا قۇتلۇمۇحاممەد (مامەد، الەكسەي يۆانوۆيچ) تيەۆكەليەۆتىڭ تىكەلەي قاتىسى دا بولعان شىعار – قازاق حانىنىڭ حاتىن پاتشايىمعا ۇسىنۋ ءۇشىن ءماتىندى ورىس تىلىندە مىنانداي نۇسقاعا  تۇسىرگەن ەكەن:

«ۆەليچايشەي، بلاگورودنوي، بوگاتوي ي ۋمنوي وبلاداتەلنيسە منوگيح زەمەل، ەە ۆەليچەستۆۋ گوسۋدارىنە يمپەراتريسە ەجەدنيەۆنو، ەجەمەسياچنو ي ەجەگودنو جەلاەم بوجيەي ميلوستيۋ بلاگوپولۋچنوگو گوسۋدارستۆوۆانيا. ناشە زاياۆلەنيە ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ سوستويت ۆ توم، چتو س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، كوتورىي ناحوديتسيا زا ۋرالوم، ۋ ناس بليزكيح وتنوشەنيي نە بىلو. جەلايا بىت سوۆەرشەننو پودۆلاستنىم ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ، يا پوسىلايۋ سۆوەگو پوسلاننيكا ۆمەستە س ۆاشيم پودداننىم الدارباەم. ەتوت الدارباي ترەبوۆال پوسلاننيكا وت ناس ك ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ، ي پوەتومۋ مى، ابۋلحاير-حان س پودۆلاستنىم منە منوگوچيسلەننىم كازاحسكيم نارودوم سرەدنەگو ي مالوگو جۋزوۆ، ۆسە پرەكلونياەمسيا پەرەد ۆامي، ياۆلياەمسيا ۆاشيمي سلۋگامي ي ۆسە ۆمەستە ۆ پروستىم نارودوم جەلاەم ۆاشەگو پوكروۆيتەلستۆا ي وجيداەم ۆاشەي پوموششي، چتوبى س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، ناحودياششيمسيا زا ۋرالوم، جيت ۆ سوگلاسيي.

جەلاەم ۆام ۆسياكوگو بلاگوپولۋچيا ي بۋدەم ۆاشيمي پودداننىمي. 

(پەرەدالي): سەيتكۋل. گلاۆنىي پوسلاننيك كۋتتۋمبەت س توۆاريششامي».

ءتارجىماداعى «بلاگورودنوي»، «ۋمنوي»،   «بوجيەي ميلوستيۋ»، «كوتورىي ناحوديتسيا زا ۋرالوم»،   «بليزكيح وتنوشەنيي»،  «منوگوچيسلەننىم»،  «ياۆلياەمسيا ۆاشيمي سلۋگامي ي ۆسە ۆمەستە ۆ پروستىم نارودوم جەلاەم ۆاشەگو پوكروۆيتەلستۆا ي وجيداەم ۆاشەي پوموششي»، «ناحودياششيمسيا زا ۋرالوم»، «جەلاەم ۆام ۆسياكوگو بلاگوپولۋچيا ي بۋدەم ۆاشيمي پودداننىمي» دەگەن سوزدەردىڭ بالاماسىنىڭ ءتۇپنۇسقادا جوقتىعىن، ياعني ولاردىڭ اۋدارما جاساۋ بارىسىندا ماتىنگە جاڭادان نەمەسە ماعىناسى وزگەرتىلىپ قوسىلعانىن ايتا كەلىپ، ا.يسين حاتتىڭ مىنانداي جاڭا اۋدارماسىن جاسايدى:

«ۆەليچيا ي ميلوستي ۆىسوكوي، گوسۋدارستۆا پريەۆىشە، پراۆياششەي [ۆسەمي] زەمليامي ەە ۆەليچەستۆۋ بەلوي ۆەليكوي يمپەراتريسە وبراششاەمسيا س وبىدەننىم نامەرەنيەم. يزو دنيا ۆ دەن، يز مەسياسا ۆ مەسياس، يز گودا ۆ گود گوسۋدارستۆو [ۆاشە] دا پرەبىۆاەت ۆ زدراۆيي ي پريۋمنوجاەتسيا.

ناشە زاياۆلەنيە ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ سلەدۋيۋششەە. س نارودوم ۆاشەگو ۆەليچەستۆا ۋرالسكيمي ەشتەك-باشكورتامي مەج نامي نەت سوگلاسيا.

تەپەر، جەلايا پولۋچيت پود پوكروۆوم ۆاشەگو يمپەراتورسكوگو ۆەليچەستۆا زاششيتۋ ي سپوكويستۆيە، پوسىلايۋ، پريسوەدينيۆ ك لەسنوي دوروگي ۋرالسكومۋ ەشتەكۋ پودداننومۋ ۆاشەمۋ الداربايۋ، سۆوەگو پوسلا. پوسكولكۋ ەتوت الدارباي پروسيل پوسلا ك ۆاشەمۋ يمپەراتورسكومۋ ۆەليچيۋ، مى، ابۋلحاير-حان، سوروك سانوۆ كازاحوۆ، سرەدنيي ي ملادشيي جۋزى سو ۆسەمي پودۆلاستنىمي منە كاراشا سكلونياەم گولوۆۋ.

يارلىك: س ۆاشيمي سلۋگامي ۋرالسكيمي ەشتەكامي حوتيم دوستيچ سوگلاسيا. س ۆاشيم يارلىكوم دا بۋدەم ۆ سوگلاسيي.

پوسلاننىي پوسول سەيتكۋل ۆو گلاۆە س كۋتلىمەتوم س توۆاريششي».

ەندى ءتۇپنۇسقانىڭ كەي تۇستارىمەن ەكى اۋدارمانى سالىستىرىپ قارايىق ءتۇپنۇسقا: «ءبىز عارىزباندە حازىرەتىڭىزگە بۇ دارگە. ءسىز ۇلۇع حازىرەتنىڭ ورال ەشتەگى باشقۇرت حالايىقى بىرلە ارادا ەللىگىمىز يوق ەردى».  سىرتقى ىستەر القاسىنىڭ اۋدارماسى: «ناشە زاياۆلەنيە ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ سوستويت ۆ توم، چتو س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، كوتورىي ناحوديتسيا زا ۋرالوم، ۋ ناس بليزكيح وتنوشەنيي نە بىلو». تاريحشى ا.يسين جاساعان جاڭا اۋدارما: «ناشە زاياۆلەنيە ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ سلەدۋيۋششەە. س نارودوم ۆاشەگو ۆەليچەستۆا ۋرالسكيمي ەشتەك-باشكورتامي مەج نامي نەت سوگلاسيا». وسى ۇزىك بۇگىنگى قولدانىستاعى ءوز تىلىمىزدە بىلاي بولار ەدى: «ءبىز ءسىزدىڭ ۇلى مارتەبەڭىزگە مىنانداي مالىمدەمە جاسايمىز. ءسىزدىڭ ۇلى مارتەبەڭىزدىڭ حالايىعى ورال باشقۇرت-ەستەكتەرىمەن ارادا ەلدىك كەلىسىم بولماي تۇر».

 ودان ءارى حاتتىڭ ءتۇپنۇسقاسىندا: «ەمدى ەل-حال، ءسىز داۋلەتى ۇلۇع پادشا حازىرەتىڭە ساياسىدا پاناھ ولىپ، ساتيع مۋنقاز ولماق ءۇچىن توعاي يولى ورال ەشتەگى بەندەڭىز الداربايعا ەلشى قوسىپ يىبەردىم. ول الدارباي ءسىز ۇلۇع پادشانىڭ حازىرەتىگە ەلشى تىلەگەنى ءۇچىن ءبىز، ءابىلحايىر حان، قىرىق سان قازاق ورتا ءيۇز، كىشى ءيۇز بارشا راعايات قاراشالارىم بىرلە باش سالدىم»، – دەلىنەدى. پاتشالىق تارجىماسىندە بۇل ۇزىك ءتۇپنۇسقادا جوق سوزدەر مەن ۇعىمداردى قوسىپ، بىلاي بەرىلگەن: «جەلايا بىت سوۆەرشەننو پودۆلاستنىم ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ، يا پوسىلايۋ سۆوەگو پوسلاننيكا ۆمەستە س ۆاشيم پودداننىم الدارباەم. ەتوت الدارباي ترەبوۆال پوسلاننيكا وت ناس ك ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ، ي پوەتومۋ مى، ابۋلحاير-حان س پودۆلاستنىم منە منوگوچيسلەننىم كازاحسكيم نارودوم سرەدنەگو ي مالوگو جۋزوۆ، ۆسە پرەكلونياەمسيا پەرەد ۆامي، ياۆلياەمسيا ۆاشيمي سلۋگامي ي ۆسە ۆمەستە ۆ پروستىم نارودوم جەلاەم ۆاشەگو پوكروۆيتەلستۆا ي وجيداەم ۆاشەي پوموششي، چتوبى س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، ناحودياششيمسيا زا ۋرالوم، جيت ۆ سوگلاسيي». ارتىق سوزدەردى الىپ تاستاپ، ماعىناسى وزگەرگەن سوزدەردى (ايتالىق، «ەلشى تىلەگەنى»، ياعني «ەلشى جىبەرۋدى وتىنگەنى» دەگەن تىركەستى – «ترەبوۆال پوسلاننيكا»، ياعني ەلشى جىبەرۋدى تالاپ ەتتى» دەپ بەرگەندى) تۇزەتىپ جاساعان جاڭا اۋدارمادا جوعارعى ءۇزىندى بىلاي بوپ شىققان: «تەپەر، جەلايا پولۋچيت پود پوكروۆوم ۆاشەگو يمپەراتورسكوگو ۆەليچەستۆا زاششيتۋ ي سپوكويستۆيە، پوسىلايۋ، پريسوەدينيۆ ك لەسنوي دوروگي ۋرالسكومۋ ەشتەكۋ پودداننومۋ ۆاشەمۋ الداربايۋ، سۆوەگو پوسلا. پوسكولكۋ ەتوت الدارباي پروسيل پوسلا ك ۆاشەمۋ يمپەراتورسكومۋ ۆەليچيۋ، مى، ابۋلحاير-حان، سوروك سانوۆ كازاحوۆ، سرەدنيي ي ملادشيي جۋزى سو ۆسەمي پودۆلاستنىمي منە كاراشا سكلونياەم گولوۆۋ». قازاقشاسى: «ەندى، ءسىزدىڭ ۇلى مەملەكەت پاتشاسى مارتەبەڭىزدىڭ  ساياسىندا قورعالىپ، تىنىشتىق الماق ءۇشىن نوعاي جولىنداعى ورال ەستەگى بەندەڭىز (بودانىڭىز) الداربايعا ەلشى قوسىپ جىبەردىم. وسى الدارباي ءسىزدىڭ ۇلى پاتشا مارتەبەڭىزگە ەلشى جىبەرۋدى وتىنگەنى ءۇشىن ءبىز، ءابىلقايىر حان، قىرىق سان قازاق، قاراماعىمداعى ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزدەگى بارشا قاراشالارىممەن بىرگە باس يەمىن».

اڭعارىلىپ تۇرعانداي، ءتۇپنۇسقاداعى: «...توعاي يولى ورال ەشتەگى...» دەگەن تىركەس جاڭا اۋدارمادا: «...ك لەسنوي دوروگي ۋرالسكومۋ ەشتەكۋ...» دەپ بەرىلگەن. ياعني «...توعاي يولى...» – «لەسنايا دوروگا» دەپ توتە اۋدارىلعان.   بۇل جايىندا ا. يسين ءتۇپنۇسقادا سولاي «توعاي» تۇرىندە تۇرعانىن كورسەتە وتىرىپ: «تاريحتا «نوعاي جولى» دەگەن جول (باعىت) بار. ءبىراق بۇل جەردە «نوعاي جولى» دەپ قابىلداۋ ءۇشىن انىق جازىلعان «توعاي جولى» دەگەن ۇعىمدى جوققا شىعارۋ كەرەك»، – دەيدى. الايدا اراب ارىپتەرىمەن جازىلعان ءتۇپنۇسقادا ءبىر نوقاتتىڭ ابايسىزدا ارتىق ءتۇسىپ كەتۋى دە ىقتيمال ەكەنىن ويلاۋ ءجون، ەكى نۇكتە – «ت»، ەگەر ءبىر نۇكتە بولسا – «ن» بولار ەدى. ءارى ول زاماندا، باشقۇرت كوتەرىلىسىن قانعا بوياپ باسقاننان كەيىن، پاتشالىق باشقۇرت جەرىن ءتورت اكىمشىلىك اۋماققا – جولعا بولگەن، «جول» (يول، دوروگا، دارۋگا) – وكرۋگ، وبلىس، اۋدان سياقتى  اۋماقتىق-اكىمشىلىك بىرلىكتى بىلدىرەتىن ءسوز بولىپ كەتكەن. قازاق جەرىمەن الدەنەشە بولىستاردان قۇرالاتىن نوعاي جانە ءسىبىر جولدارى (اۋداندارى) شەكتەسىپ جاتاتىن. سوندىقتان، حات ماتىنىندەگى «توعاي» دەگەن ءسوزدى كەزدەيسوق قوس نۇكتە ءتۇسىپ كەتكەندىكتەن كەتكەن قاتە رەتىندە تۇزەتىپ، «نوعاي» دەپ باتىل وزگەرتىپ جازۋ كەرەك. ءماتىندى قازاقشالاعاندا سولاي – «نوعاي جولى» دەپ كورسەتىلدى.

حاتتىڭ ءتۇيىنى: «يارلىق: ءسىزنىڭ-دۇر ول قۋللارىڭىز ورال ەشتەگى بىرلە ەل قىلىپ ءىرىشۋ[ءى]ءڭنى تىلەيمىز. ءسىزنىڭ يارلىعىڭىز بىرلە ەل بولعايمىز». پاتشالىق ءتارجىماسى: «...س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، ناحودياششيمسيا زا ۋرالوم، جيت ۆ سوگلاسيي. جەلاەم ۆام ۆسياكوگو بلاگوپولۋچيا ي بۋدەم ۆاشيمي پودداننىمي». جاڭا اۋدارما: «يارلىك: س ۆاشيمي سلۋگامي ۋرالسكيمي ەشتەكامي حوتيم دوستيچ سوگلاسيا. س ۆاشيم يارلىكوم دا بۋدەم ۆ سوگلاسيي». قازاقشاسى: «جارلىق: ءسىزدىڭ قۇلدارىڭىز ورال ەستەكتەرىمەن ىنتىماققا قول جەتكىزگىمىز كەلەدى. ءسىزدىڭ جارلىعىڭىزبەن ىنتىماقتاس بولامىز».

ءابىلقايىر حان 1730 جىلى اننا يوننوۆناعا وسىنداي تىلەك ايتقان ەدى.

***

ءابىلقايىر حان ەلىنىڭ سولتۇستىگىندەگى كۇشتى دە قاھارلى يمپەريا تاعىندا وتىرعان پاتشايىم اننا يواننوۆناعا جولداعان، قازاق ءۇشىن تاعدىرشەشتىلىك ءمانى بولعان حاتتىڭ ءتۇپ ماتىنىندەگى: «جارلىق: ءسىزدىڭ قۇلدارىڭىز ورال ەستەكتەرىمەن ىنتىماققا قول جەتكىزگىمىز كەلەدى. ءسىزدىڭ جارلىعىڭىزبەن ىنتىماقتاس بولامىز»، – دەگەن ءتۇيىندى جولدار  ونىڭ ماقساتىن جەتكىلىكتى دارەجەدە ايقىن كورسەتىپ تۇر. جانە ونىڭ ەشقانداي دا «ءوز ەركىمەن بوداندىققا سۇراندى» دەگەن ۇعىم بەرمەيتىنى دە انىق.

ورىس يمپەرياسى قولاستىنداعى ورال باشقۇرتتارى قازاق جەر-سۋىنىڭ ءبىراز ءوڭىرىن وزدەرىنىكى دەپ ەسەپتەيتىن دە،  پاتشالىق قىسقان سايىن، جاڭا جايىلىمدارعا كوشۋ ماقساتىمەن، قازاق ەلىنە ءجيى-جيى شابۋىلداپ تىنىم بەرمەيتىن. ءابىلقايىر حاننىڭ حاتى سولاردى  يمپەراتريسا جارلىعىمەن اۋىزدىقتاۋعا قول جەتكىزۋدى كوزدەگەنى كۇمان تۋعىزبايدى. حاتىندا ەستەكتەردى (باشقۇرتتاردى) ورىس مەملەكەتىنىڭ «قۇلدارى» دەپ اتاپ كورسەتىپ وتىرعانىندا، ەندى ءوز حالقىن دا سونداي «قۇلدىققا» الۋىن پاتشايىمنان «جالبارىنىپ» سۇراۋى قيسىنسىزدىڭ قيسىنسىزى ەكەنى دالەل تىلەمەسە كەرەك. تاريحشىلاردىڭ ءبىرقاتارى 1926 جىلعى قويباعار كوبەك ۇلى ەلشىلىگىن دە سانكت-پەتەربۋرگكە ءابىلقايىر حان جىبەرگەن، ول وسىلاي ورىس قولاستىنا وتۋگە بۇرىن دا ارەكەت ەتكەن دەپ سانايدى. الايدا بۇل كەزدە ءابىلقايىر حان وتانىنىڭ باسقىنشى تابانىنا تۇسكەن تۇستىك ءوڭىرىن ازات ەتۋ، باسقىنشىنىڭ تەرىستىكتەگى سىبايلاسىنىڭ ارقادان پىشاق سالۋى ىقتيمال شاپقىنشىلىعىنىڭ الدىن الۋ شارالارىن جاساپ، بىرەسە وڭتۇستىكتە جوڭعارلارمەن، بىرەسە سولتۇستىكتە كازاچەستۆو، قالماق، باشقۇرتتارمەن قازاق جەر-سۋىن قورعاۋ جولىندا الاسۇرا سوعىسىپ جۇرگەن. اتالعان ميسسيا جەكەلەگەن رۋباسىلاردىڭ باستاماسى بولاتىن. قويباعار باستاعان ەلشىلىكتىڭ قازاق حاندىعى باس ءامىرشىسىنىڭ جىبەرۋىمەن كەلمەگەنىن، سوندىقتان دا ونىڭ ءتيىستى وكىلەتتىلىك كۇشى جوقتىعىن پاتشا ۇكىمەتى بىردەن تۇسىنگەن. تۇسىنگەن دە، وعان ەشقانداي جاۋاپ بەرمەي، ەلەۋسىز كۇيدە قايتارعان بولاتىن. ال  قۇتلۇمبەت بي، سەيتقۇل باتىر، توقتامىس مىرزا باستاعان 1930 جىلعى ەلشىلىك قازاق حانىنىڭ تىكەلەي وزىنەن ورىس پاتشايىمىنا ارنايى جازىلعان حات اكەلگەن ەدى. سول سەبەپتى يمپەريانىڭ سىرتقى ىستەر القاسى، ونداعى جاۋاپتى قىزمەتكەر – كەزىندە  ءبىرىنشى پەتردىڭ قازاق ەلىنە قاتىستى جوسپارىن ءوز اۋزىنان ەستىگەن الەكسەي تيەۆكەليەۆ، سونداي-اق ارينە، پاتشا ۇكىمەتى مەن پاتشايىمنىڭ ءوزى وعان وتە مۇقيات قارادى.  ءبارى دە ۇلى پەتر امانات ەتكەن  جوبانى جۇزەگە اسىرار ۋاقىتتىڭ تۋىپ كەلە جاتقانىن ءتۇيسىندى. ماسەلەنى  پارىقتاي كەلە، پاتشا ۇكىمەتى قازاق حانى ءوتىنىشىنىڭ يمپەريا مۇددەسىنە ساي تياناقتالىپ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋدى ويلاستىردى. سول  ءۇشىن بارلىق كەرەك-جاراق، مول قارجى-قاراجاتپەن جابدىقتالعان، قۇرامىنا قازاق ەلىنىڭ جەر-سۋ بەدەرىن، قوعامدىق جانە الەۋمەتتىك قۇرىلىمىن، حال-جاعدايىن جان-جاقتى زەرتتەي الاتىن ماماندار ەنگىزىلگەن ۇلكەن ەكسپەديسيا قۇردى. ورىس يمپەراتريساسى اننا يواننوۆنانىڭ وسىناۋ ەلشىلىگىن باسقارۋعا سىرتقى ىستەر القاسىنىڭ چينوۆنيگى  قۇتلۇ-مۇحاممەد تيەۆكەليەۆ تاعايىندالدى. ونىڭ الدىنا قويىلعان ءىرى ديپلوماتيالىق مىندەتتى اتقارۋدا مۇلتىكسىز ورىندالۋعا ءتيىس نۇسقاۋلىق جاسالدى. سونداي ۇيىمداستىرۋ جانە جان-جاقتى دايىندىق شارالارىنان سوڭ، ەكسپەديسيا جول جۇرۋگە ساقاداي ساي بولدى. اقىرى، كەرى قايتاتىن مەزگىلى جەتكەن ءابىلقايىر حاننىڭ ەلشىلەرىمەن بىرگە، 1731 جىلعى ءساۋىردىڭ 30-ى كۇنى تيەۆكەليەۆ باستاعان ميسسيا قازاق ەلىن بەتكە ۇستاپ، پەتەربۋرگتەن شىقتى. ەكى ايدان كەيىن باشقۇرت ايماعىنداعى ورتالىق قالا ۋفاعا جەتتى. سول جەردە  ەلشىلىكتى الدار تارحان   كۇتىپ العان. ول تيەۆكەليەۆكە الدىمەن ءابىلقايىر حانعا حابار جىبەرگەن ءجون دەگەن كەڭەس بەردى.  حابارشىلار اتتاندى دا، تامىزدىڭ 22-سىندە حان وكىلدەرىمەن بىرگە ورالدى. ولار ۋفادا قۇرمەتتى ەسكورتپەن، قارۋلى كۇزەتپەن كۇشەيتىلگەن ەكسپەديسيانى (يمپەراتريسا اننا يواننوۆنانىڭ ەلشىلىگىن) حاننىڭ جازعى  ورداسىنا قاراي سول ايدىڭ اياعىندا باستاپ شىقتى. قازاق ەلىنىڭ شەگىنە ىلىگە بەرگەندە، ولاردى ءابىلقايىر حاننىڭ ۇلى  نۇرالى سۇلتان قارسى الدى. ول پاتشا ەلشىلىگىنە پروتوكولدىق قۇرمەت كورسەتۋ ءۇشىن ارنايى جىبەرىلگەن ەدى. ءسويتىپ، قازاق اسكەرىنىڭ حان تاراپىنان بولىنگەن ەكى ءجۇز ساربازدان تۇراتىن سالتاناتتى ەسكورتى ءارى كۇزەتىنىڭ ورتاسىندا، ايدان استام جول ۇستىندە بولعان ەكسپەديسيا، اقىرى، 1731 جىلعى 5 قازاندا ىرعىزداعى مانىتوبە القابىنا تىگىلگەن حاننىڭ جازعى ورداسىنا ات باسىن تىرەدى.

ءابىلقايىر حان ورىس پاتشايىمىنىڭ ەلشىسى اكەلگەن حاباردى كوپكە سوزباي تالقىعا سالۋ قاجەت دەپ شەشتى. 1731 جىلعى 10 قازاندى جينالىس وتكىزەتىن كۇن دەپ بەلگىلەدى. وعان 1730 جىلعى مامىر ايىنداعى قۇرىلتايعا قاتىسقان كىشى جانە ورتا جۇزدەر شونجارلارىن شاقىرتتى. جينالىسقا دەيىن حان الدىمەن ءوز ەلشىلەرىنەن مۇقيات ەسەپ الدى، سوسىن ورىس ەلشىلىگىنىڭ باسشىسى تيەۆكەليەۆتى قابىلدادى. تيەۆكەليەۆ  حانمەن، قازاقتىڭ بەدەلدى تۇلعالارىمەن  (بي، سۇلتان، باتىرلارىمەن)، ەكسپەديسياعا ۋفادا قوسىلعان قۇرمەتتى ەسكورتتى باستاپ كەلگەن الدار تارحانمەن جانە تايماس باتىر سەكىلدى وزگە دە ىقپالدى باشقۇرتتارمەن الدەنەشە رەت كەزدەسىپ، الدىنا قويعان ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋ جولىن اقىلداستى. ونىڭ كۇندەلىگىندە (جۋرنالىندا) جازىلعان اقپاراتتارعا قاراعاندا، سىي-سياپات تاراتا وتىرىپ قوزعالعان اڭگىمە تۇپ-تۇگەل قازاقتاردى يمپەريا بودانى بولۋىنا مويىنسۇنتۋ جونىندە بولعان سياقتى.  الايدا، تاپسىرماعا ساي تولتىرىپ وتىرعان جۋرنالىنا پاتشا قىزمەتشىسى تەك قوجايىنىنا جاعاتىن مازمۇنداعى سوزدەردى جازۋى ءتيىس ەكەنىن ەستە ۇستاۋ كەرەك. ياعني، تۇپكى ماقساتى بولىپ تابىلاتىن جاساندى قۇجاتتى – «رەسەيگە كىرىپتارلىعىن مويىندايتىن ءبىر جاپىراق قاعازدى قايتكەندە قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن، ميلليون سوم جۇمساسا دا، بەدەلدى قازاقتاردى ساتىپ الۋ» جولىندا جۇرگىزگەن جۇمىستارىن اسىرەلەپ تاڭبالاۋى كۇمان تۋعىزبايدى. جۋرنالىنداعى اقپاراتتاردىڭ يمپەريادا وزگە جۇرتتارعا قاتىستى قالىپتاسقان تولتىرۋ ۇلگىسىندە،  كەڭسە قاعازىن وزگەنى تومەنشىكتەتە وتىرىپ جۇرگىزۋ داستۇرىندە جازىلعانى انىق. پاتشالىق جانە كەڭەستىك داۋىرلەردە، سونداي-اق ءبىزدىڭ تاۋەلسىز زامانىمىزدا دا كوپتەگەن عالىمدار تيەۆكەليەۆتىڭ سول شاقتا جۇرگىزگەن ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەرى قازاققا رەسەيدىڭ بودانى بولۋدى مويىنداتۋعا تىرەلدى دەپ سانايدى. دۇرىسىندا، سونداعى كەلىسسوزگە ءار تاراپ ءوز