3 قىركۇيەك كۇنى ءتۇبى ءبىر تۇركىنىڭ ۇرپاقتارى قۇرعان مەملەكەتتەر باسشىلارى قىرعىزستاندا باس قوستى. تۇركى ەلدەرى وداعى تۋرالى اقپارات وقتىن-وقتىن اقپارات كوزدەرىندە قىلاڭ بەرگەنىمەن، الەمدى ەلەڭ ەتكىزەر اسا ءبىر ءىرى سوزدەر ايتىلا قويمادى. ءبىرلى-جارىم ورىس ءتىلدى اقپارات كوزدەرى «ورتا ازياعا تۇركى كەڭەسى نەگە قاجەت؟» دەگەن سۇراۋ توڭىرەگىندە ماتەريالدار جاريالادى. وسى كەزەڭدە رەسەيدىڭ «پانتۇركيزممەن كۇرەسكە 8 ميلليون رۋبل اقشا بولگەنى» تۋرالى دا اقپارات قىلاڭ بەردى. تۇركى بالاسىنىڭ بىرىگۋىنەن وزگەلەر الاڭداي ما؟ سۇراقتى باسقاشا قويساق، تۇركى ەلدەرى وزگەنى الاڭداتاتىنداي «تۇركى بىرلىگىن» قالىپتاستىرا الا ما؟
وسى سۇراۋ توڭىرەگىندە ىزدەنىپ ەدىم، تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تاييپ ەردوعان، ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام الييەۆ، قىرعىزستان پرەزيدەنتى سوورونباي جەەنبەكوۆ جانە باقىلاۋشى مارتەبەسىنە يە وزبەكستان پرەزيدەنتى شافكات ميرزيويەۆ پەن ارنايى مەيمان ۆەنگريا پرە مەر ءمينيسترى ۆيكتور وربان قاتىسقان سامميت تۋرالى رەسمي اقپاراتتان وزگە ساراپتامالىق ماتەريالدار تىم از.
تۇركيانىڭ «انادولى اگەنتتىگىندە» ەرۋوپا وداعى مەن تۇركى ەلدىر بىرلىگىن زەرتتەپ جۇرگەن دوسەنت كۇرشاد زورلىنىڭ «تۇرىك كەڭەسىندەگى شاشىراۋ مەن بۇتىندەلۋ كەزەڭى» اتتى ماقالا جارىق كوردى. ماتەريالدى وقىرمان نازارىنا قازاقشالادىم.
جاھاندىق ساۋدا سوعىسى ۋشىققان، ساياسي جانە ەكونوميكالىق بايلانىس قايتا قارالۋى ءتيىس الماعايىپ كەزەڭدە VI تۇرىك كەڭەسى قۇرىلتايى بارلىق مۇشە ەلدەر ءۇشىن ۇلكەن ماعىنا بەرەدى.
تۇرىك كەڭەسى (تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەر ىنتىماقتاستىق كەڭەسى) — تۇركى تەكتەس ەلدەر مەن قاۋىمداستىقتاردىڭ ىنتىماقتاستىعىن جاقسارتۋ ءۇشىن 2009 جىلى قۇرىلعان حالىقارالىق ۇيىم. قۇرۋشى ەلدەر قازاقستان، قىرعىزستان، ازەربايجان، تۇركيا ەلدەرى. قامتۋ اياسى جاعىنان تۇركى الەمىنىڭ باستى ۇيىمى دەۋگە بولادى.
تۇركى كەڭەسى تاريحي ولشەمىنەن الىپ قاراساق، اقىل-وي نەگىزى شامامەن 100 جىلدان اسا ۋاقىت بۇرىن، ينستيتۋسيونالدىق تۇرعىدان العاندا 1992 جىلى باستالعان «تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەر پرەزيدەنتتەرىنىڭ سامميتىنەن» باستاۋ العانىن ايتۋعا بولادى. بۇل تۇرعىدا 1991 جىلى تۇركى ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جينالعان العاشقى ءسامميتتىڭ شەشىمدەرى ەسكە تۇسەدى. 1992 جىلعى سامميتتە سولتۇستىك كيپر تۇرىك رەسپۋبليكاسىنان باسقا 6 تۇركى مەملەكەتى كەم قالماي قاتىسىپ، 3 ماڭىزدى ىرگەلى شەشىمدى قوعاممەن بولىسكەن: 1. ازاماتتاردىڭ ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋى، تاۋار جانە سەرۆيستىڭ ەركىن اينالىمى؛ 2. ورتاق بانك قۇرۋ؛ 3. بارلىق تابيعي بايلىقتىڭ تۇركيا ارقىلى ەۋروپاعا ساتىلۋى؛
بۇل باعدار مەن ەرىك-جىگەر وتە ماڭىزدى. سامميتكە قاتىستى ەلدەر ەۋرازياداعى ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ ۇلكەن بولىگىنە يە مەملەكەتتەر. ءبىر جاعىنان جاڭا تاۋەلسىزدىك العان ەلدەردىڭ مۇناي جانە گاز قورىن پايدالانا ءبىلۋى ماڭىزدى بولسا، ەكىنشى جاعىنان مەملەكەتتى ىلگەرىلەتۋگە قاجەتتى جىلدىق 2 ميلليارد دوللاردى تابۋ دا وتە ماڭىزدى ەدى. ال، بۇنى تۇركى ەلدەرى اراسىنداعى بۇرىننان تاۋەلسىز تۇركيا وزىنە جاۋاپكەرشىلىك رەتىندە سەزىندى. ەكىنشى جاعىنان، تۇركيا ارقىلى ەۋروپاعا مۇناي مەن گاز تاسىمالى 1990 جىلدارداعى ەڭ ىقپالدى ديپلوماتيالىق قۇرالى بولاتىن. الايدا، 1991-1996 جىلداردى قامتىعان العاشقى كەزەڭ جەتكىلىكتى جۇمىس اتقارىلماعان شاشىراڭقى كەزەڭنىڭ كەسكىنى ورتاعا شىقتى.
وسىلايشا، 2001 جىلعا دەيىنگى تۇركى ەلدەرى پرەزيدەنتتەرىنىڭ كەزدەسۋلەرىنىڭ باستاپقى ماسەلەسى نەگىزىنەن پەداگوگيكالىق جانە الەۋمەتتىك-مادەني كەڭىستىكتەگى سالماقتى جۇمىستاردى اتقاردى. ون مىڭ ستۋدەنت جوباسى، قازاقستانداعى احمەت ياسساۋي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اشىلۋى، قىرعىزستانداعى ماناس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرىلۋى نەگىزگى مىسالدار بولا الادى. انكارا، ىستامبۇل، بىشكەك، تاشكەنت، استانا جانە باكۋ قالالارىندا 2006 جىلعا دەيىن وتكەن سامميتتەرگە مەملەكەتتەر تولىقتاي جينالا الماعان. بۇل كەزەڭ قارىم-قاتىناستىڭ ەڭ اقساعان كەزەڭى. 5،5 جىلدان كەيىن انتاليادا وتكەن سامميتكە وزبەكستان قاتىسقان دا جوق. ال، تۇركىمەنستان اتىنان انكاراداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى وكىلدىك ەتكەن. تۇركىمەنستاننىڭ بۇۇ-دا قول قويعان بەيتاراپتىق كەلىسىمى مەن تۇركيا-وزبەكستان قارىم-قاتىناسىنىڭ السىرەۋى سامميتتەردىڭ كەڭەيۋى مەن ينستيتۋسيونالدانۋىنىڭ جولىن كەستى.
اقىر سوڭىندا، 2009 جىلى ناحچىۆان سامميتىندە قابىلدانعان شەشىم بويىنشا، 2010 جىلعى ىستامبۇل سامميتىندە قۇرىلۋىمەن تۇرىك كەڭەسى سامميتتەرى كەزەڭى باستالدى. 2011-دە الماتى، 2012-دە بىشكەك، 2013-دە گەبەلە، 2014-تە بودرۋم، 2015-تە استانادا وتكەن سامميتتەردىڭ سوڭىنان 3 جىلعا جۋىق ۋاقىت ءۇزىلىس بولعان سامميت VI كەزدەسۋىن ىستىقكولدە كۇنى كەشە وتكىزدى.
تۇرىك كەڭەسى دەگەن قانداي ۇيىم؟
تۇرىك كەڭەسىنىڭ باستى شەشىم شىعارۋشى ۇيىمى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كەڭەسى. كەزەڭنىڭ ءتوراعالىعى الفاۆيت تارتىبىمەن جىل سايىن اۋىسادى. بيىل تۇركى كەڭەسىنىڭ ءتوراعالىعى قازاقستاننان قىرعىزستانعا ءوتتى. كەڭەستىڭ قىزمەتى بولسا ىستامبۇلداعى باس حاتشىلىق جاعىنان اتقارىلادى. بۇدان سىرت، تۇركى كەڭەسى تۇركى تىلدەس ەلدەر پارلامەنتەر اسسامبلەياسى، تۇرىك ىسكەرلىك كەڭەسى، تۇرىك اكادەمياسى جانە حالىقارالىق تۇرىك مادەنيەت ۇيىمى (TÜRKSOY) سياقتى بايلانىستى ۇيىمداردان قۇرالعان سالالاس ۇيىم مارتەبەسىنە يە. كەلىسىمدەرگە ساي، ۇيىمنىڭ ماقسات-مىندەتتەرى اراسىندا «سىرتقى ساياساتتاعى ورتاق ۇستانىمدا بولۋ»، «تەررور جانە ترانسشەكارالىق قىلمىسپەن كۇرەسۋ»»، «بارلىق سالالاردا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ» سياقتى ەرەكشەلىكتەر بار. بۇعان ساي، مۇشە ەلدەردىڭ حالىقارالىق ۇيىمداردا ورتاق پىكىردە بولۋى تۇرىك كەڭەسى تۇرعىسىنان اسا ماڭىزدى. وسىنداي ماقسات پەن جوبالاردىڭ جۇزەگە اسۋى تۇرعىسىنان بيۋدجەت قالىپتاستىرۋداعى اقاۋلار مەن سايكەسسىزدىكتەر جاڭا كەزەڭدە كۇنتارتىبىنە شىعارى ءسوزسىز. كەڭەستىڭ حالىقارالىق كورىنىسى ءۇشىن ىستامبۇلداعى باس حاتشىلىق عيماراتىن بەرۋ قاجەتتىلىگى وسى ۇدەرىستىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى.
شولپان اتا ءسامميتى
جاھاندىق ساۋدا سوعىسى ۋشىققان، ساياسي جانە ەكونوميكالىق بايلانىس قايتا قارالىپ جاتقان وسىنداي كەزەڭدە وتكەن VI تۇركى ەلدەرى ءسامميتى اسا ماڭىزدى دەۋگە بولادى. اسىرەسە، كاسپيي تەڭىزىنە كورشى ەلدەردىڭ از عانا ۋاقىت بۇرىن قۇقىقتىق شەشىمگە كەلۋىمەن ەنەرگيا جانە تاسىمالداۋدىڭ جاڭا التەرناتيۆتەرى تەك اۋماقتىق ماعىناسىندا ەمەس جاھاندىق كۇرەستەردە دە ۇپاي بەرەدى.
اعىمداعى جاعداي مەن مۇمكىندىكتەر 1991-1996 كەزەڭىنە ۇقساس پوتەنسيالى مەڭزەيدى. ۇزاق جىلدار بويى سوۆەت وداعى ىقپالىندا قالعان تۇركى ەلدەرىنىڭ رەسەيمەن بايلانىسىنا دا نازار سالساق، تۇركيا-رەسەي اراسىنداعى سالىستىرمالى كەلىسىم تۇركى الەمىندەگى ىنتىماقتاستىقتى ءتىپتى دە انىق قادامدارعا جەتەلەيدى. قىرعىزستاننىڭ ىستىقكولى بويىنداعى شولپان اتا سامميتىندە وزبەكستاننىڭ رەسمي تۇردە تۇركى كەڭەسىنە قوسىلۋى، ۆەنگريانىڭ باقىلاۋشى ەل رەتىندە قۇرمەتتى قوناق بولىپ قاتىسۋى ءۇمىت سىيلايتىن قادامدار. وسىلايشا تۇركىمەنستان مەن كيپردەن باسقا 5 تۇركى ەلى ۇيىمنىڭ رەسمي مۇشەلەرى بولدى. كەڭەستىڭ ەڭ ماڭىزدى ورگانى سانالاتىن مەملەكەت پرەزيدەنتتەرىنىڭ سامميتتەگى بولجام مەن ۇسىنىستارىن تومەندەگىدەي مازمۇنداۋعا بولادى:
– تۇركيا پرەزيدەنتى ەردوعان ءتيىستى ەلدەر اراسىندا دوللار ورنىنا ءوز ۆاليۋتاسىمەن ساۋدا جاساۋىن ۇسىندى. ءارى تۇركيادا 2016 جىلى 15 شىلدەدە توڭكەرىس جاساماق بولدى دەپ ايىپتالعان فەتھۋللاھ گۇلەن باسقارۋىنداعى ۇيىممەن (FETÖ-مەن) كۇرەس جۇرگىزۋدى ايتتى. ايرىقشا، تاريحي جىبەك جولى جوباسىنىڭ ىسكە اسۋىنداعى ورتاق كوريدور قالىپتاسۋىنداعى تۇركيانىڭ ماڭىزدى رولىنە توقتالدى؛
– قازاقستان پرەزيدەنتى نازاربايەۆ كەڭەستىڭ ءتىپتى دە فۋنكسيونالدى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن كەيبىر تومەنگى ۇيىمداردى بىرىكتىرۋ ۇسىنىسىن جەتكىزدى، تۇجىرىمدامالىق كارتا قالىپتاستىرۋ، اسىرەسە تاسىمال، تەڭىز جولى بايلانىسىنداعى ۇيىمداردى جانداندىرۋ ۇسىنىسىن كوتەردى؛
– ازەربايجان پرەزيدەنتى الييەۆ تۇركى تىلدەس ەلدەر اراسىنداعى تاسىمال مەن ەنەرگيا باعدارلامالارىنىڭ ءرولىن اتاپ وتە وتىرىپ، ايماقتىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ ءۇشىن قوسىمشا قۇنعا نازار اۋدارتتى؛
– سامميت وتكىزگەن قىرعىزستان پرەزيدەنتى جەەنبەكوۆ بولسا تۇركىمەنستاندى دا كەڭەسكە قاتىسۋعا شاقىردى.
– كەڭەستىڭ جاڭا مۇشەسى وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزەيەۆ بولسا «ورتاق تۋريزمگە» دەن قويىپ، حيۆا قالاسىن تۇركى الەمى مادەني استاناسى ەتۋدى ۇسىندى.
مۇمكىندىكتەر مەن پروبلەمالار توعىسى
ەش ءشۇباسىز تۇركى كەڭەسى جاڭا كەزەڭدە وزبەكستاننىڭ قوسىلۋىمەن كۇشەيە تۇسەدى. دەموگرافيالىق قۇرىلىمى مەن ەكونوميكالىق پوتەنسيالى ارقىلى ايماقتاعى ەڭ ماڭىزدى ەلدىڭ ءبىرى وزبەكستان بارلىق مۇشە ەلدەر تۇرعىسىنان سالماقتى تۇسىمدەر اكەلەدى. بۇنداي شەشىمنىڭ وزبەك-قازاق قاتىناسى نىعايا تۇسكەن كەزەڭدە قابىلدانۋى تۇركىمەنستان، تاجىكستان ءتىپتى اۋعانستان دەڭگەيىندە دە ءبىر ءبولىم ىنتىماقتاستىق تالپىنىستارىن تۋدىرادى. سوندىقتان دا تۇركى كەڭەسى جاھاندىق وقيعالاردىڭ ستراتەگيالىق تۇعىرىندا شەشۋشى سەرىكتەس بولۋ مۇمكىندىگىن كۇشەيتەدى. ەۋرو وداق مۇشەسى ۆەنگريانىڭ كەڭەسكە باقىلاۋشى مۇشە بولۋى بولسا شىعىس-باتىس اراسىنداعى كۇش پەن پوزيسياسى تۇرعىسىنان وتە قۇندى.
كەڭەستىڭ وتكەن 3 جىلدا تاسىمال، ەنەرگيا جانە تۋريزم كەڭىستىگىندەگى قالىپتاستىرعان جوبالارىنىڭ سوڭعى قادامى ءتيىمدى ىنتالاندىرۋ قۇرالى بولادى. سامسۋن-باكۋ-اقتاۋ باۋىرلاس ايلاقتار جوباسى ارقىلى جۇك تاسىمالى، جاڭا جىبەك جولىندا «ورتا كوريدور» جاندانۋى تۇركى دۇنيەسى ءۇشىن ورتاق تۋريزم الاڭىنىڭ كەڭەيۋىنە سالماقتى پايداسىن تيگىزەدى. ءىس-قيمىلداردىڭ سايكەستەنۋى تۇرعىسىندا جاڭا تاعايىندالعان باس حاتشى باعدات امىرەيەۆ تاجريبەسى مەن ديپلوماتيالىق دەڭگەيدەگى تانىمالدىلىعى ۇيىمعا ءتىپتى دە سەرپىن بەرەدى.
الايدا، وسىنداي مۇمكىندىكتەرگە قاراماستان قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ رەسەي كوشباسشىلىعىندا قۇرىلعان ەۋرازيا ەكونوميكالىق ۇيىمىنا دا مۇشە بولۋى اسىرەسە ەكونوميكالىق كەڭىستىكتەگى ەكى جاقتى جانە كوپ جاقتى جوبالاردى تۇرالاتۋى مۇمكىن. وعان قوسا تۇركيانىڭ اقش-پەن ءدۇردارازدىعى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە جاعدايدى قيىنداستىرۋى، نەمەسە رەسەيمەن قاتىناسىنىڭ وسى تۇرعىدا جاعىمسىز اسەرى تۇركى كەڭەسى جاعراپياسىندا دامۋدى تەجەۋى مۇمكىن. تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە ۇيىمنىڭ جۇمىس اتقارۋ قالىپىنا بايلانىستى. پرەزيدەنتتەر دەڭگەيىندە قابىلدانعان شەشىمدەردىڭ كەلەسى سامميتكە دەيىن تومەنگى بيۋروكراتتىق تىزبەكتە ءتيىستى دەڭگەيدە قولعا الىنباۋى سەبەبى دە قيىندىقتار تۋعىزادى. تاعى دا باستى ۇيىم رەتىندە ۇيىمعا باعىنىشتى مەكەمەلەردىڭ مىندەت جۇكتەمەلەرى مەن ورىستەر فورمالدى ۇيىمداستىرۋشىلىق پروسەستىڭ ارتىندا. بۇل تاپشىلىق بيلىك قايشىلىقتارىنا اسەر ەتەدى. مىسالى تۇرىك پارلامەنتەر ۇيىمى باكۋدا، تۇركى اكادەمياسى قازاقستاندا، تۇرىكسوي تۇركيادا، تۇركى كەڭەسى ىستامبۇلدا تۇرعاندىقتان ورتاق نىسانالاردىڭ كوورديناسيالىق سايكەسسىزدىگى جەتكىلىكتى ۋاقىت جانە مازمۇنمەن قامتىلماعان. ءتىل جانە جازۋ ورتاقتىعىنداعى بىركەلكى ەمەس كوزقاراستار دا ورتاق تالاپ پەن تۇسىنىك قالىپتاسۋىنا كەرى اسەر ەتىپ وتىر.
تاعى ءبىر جاعىنان، 1،5 تريلليون دوللار ءجىو، 200 ميلليونعا جاقىن حالىق جانە 5 ميلليون شارشى مەتر تەرريتورياسى ارقىلى الەمدەگى دەڭگەيلەس ۇيىمدار اراسىندا كوزگە تۇسەتىن تۇركى كەڭەسى قاجەت دەسەڭىز مەملەكەتتەر دەڭگەيىندە، قاجەت دەسەڭىز ۇيىم دەڭگەيىندە كۇتىلگەن ەكونوميكالىق بايلانىستان وتە الشاق، جانسىز.
تۇركى ەلدەرىنىڭ الەمدىك سىرتقى ساۋدا پوزيسياسىنا قارايتىن بولساق، تۇركىمەنستاندى قوسقاندا 5 تۇركى ەلى 2017 جىلى جالپى سىرتقى ساۋدا كولەمى 146 ميلليارد دوللار بولعان. تۇركيانى قوسقاندا 536 ميلليارد دوللار دەڭگەيىندە. 5 تۇركى مەملەكەتى 2017 جىلى تمد ەلدەرىنىڭ جالپى ەكسپورتىنىڭ 16،1 پايىزىنداي، ال، الەمدىك ساۋدانىڭ 0،5 پايىزىنداي عانا قاراجاتقا يە.
بۇل كورسەتكىش تۇركيانى دا قوسساق 1،4 پايىزعا ازەر جەتەدى. ايماقتا ىقپالىن سەزدىرەتىن رەسەي بولسا الەمدىك ەكسپورت كولەمىنىڭ 2 پايىزىنا يە. تۇركيانىڭ 2017 جىلعى سىرتقى ساۋداسىنا قاراساق، تۇركى كەڭەسىنە كىرەتىن باسقا ەلدەرگە سىرتقى ساۋداسى 7 ميلليارد دوللارلىق ساۋدا كولەمىنە عانا يە ەكەنى كورىنەدى. ونىڭ 4،2 ميللياردى ەكسپورت. بۇل تۇركيانىڭ جالپى سىرتقى ساۋداسىنىڭ 1،8 پايىزىنداي عانا.
وسى انىقتاۋ مەن ناتيجە ارقىلى تۇرىك كەڭەسىنىڭ قۇرىلىمدىق، پسيحيكالىق كۇشەيۋگە مۇقتاج ەكەنى جانە مۇشە ەلدەردىڭ ءتيىستى بارلىق ينستيتۋتتارى قويان-قولتىق قارىم-قاتىناسقا كوشىپ، ناقتى قادامدار جاساۋى ءارى ۇيىمداسۋ ۇلكەن قاجەتتىلىكتى تالاپ ەتەدى.
