شوقاننىڭ قاشقارياعا بارىپ-قايتقان ەكسپەديسياسىنا 160 جىل تولۋىنا وراي الماتى وبلىستىق اكىمدىگى، ىشكى ساياسات باسقارماسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ارنايى ۇيىمداستىرۋىمەن «شوق جۇلدىز ىزىمەن» اتتى تاريحي-تانىمدىق» ەكسپەديسياسى ارنايى ساپارناماعا شىقتىق.
شوقاننىڭ قاشقارعا شىققان جەرى سەمەي قالاسىنان باستاۋ العان جەردەن ءجۇرىپ ءوتۋدى ماقسات تۇتتىق. ارامىزدا 850 شاقىرىم جول جاتتى. بۇل ساپارعا 12 ادام قاتىستى. ولاردىڭ اراسىندا عالىمدار، ب ا ق قىزمەتكەرلەرى، بلوگەرلەر بولدى. اتاپ ايتسا، «قازاقستان» تەلەارناسىنىڭ مەنشىكتى ءتىلشىسى قۋانىش سەرىكحانوۆ، بەلگىلى ءفوتوتىلشى جەڭىس ىسقاباي، «وگني الاتاۋ» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى شولپان جۇماعۇلوۆا، «قازاقستان» تەلەارناسىنىڭ وپەراتورى سامات ورازالينوۆ، «جەتىسۋ» تەلەارناسىنىڭ ءتىلشىسى دامير انيتوۆ، وڭىرلىك كوممۋنيكاسيالار قىزمەتى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى رۇستەم قاناپيانوۆ، «جەتىسۋ گەوگرافيالىق قاۋىمداستىعى» مۇشەسى جاندوس نۇرييەۆ قاتىستى. سونىمەن، العاشقى ساپارىمىزدى تالدىقورعان قالاسىنان باستادىق. باعىتىمىز – سەمەي قالاسى. ويتكەنى، شوقان ءوزىنىڭ قاشقارعا ساپارىن وسى قالادان باستاعان بولاتىن.
تاريحقا ازداپ كوز جۇگىرتسەك، ونىڭ وسى ساپارعا شىعۋىنا مۇرىندىق بولعان ادام پ.پ. سەمەنوۆ-تيانشانسكيي ەدى. 1857 جىلى اقپاننىڭ 27 كۇنى شوقان ورىستىڭ گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ تولىق مۇشەلىگىنە قابىلدانادى. جاس عالىم تۋرالى پ.پ. سەمەنوۆ-تيان-شانسكيي مەن ۆ.ي. لامانسكيي اۋىزشا مىنەزدەمە بەرەدى. ولار شوقاندى سول كەزگە دەيىن تەكسەرىلمەي تىڭ جاتقان ورتا ازيا مەن قازاقستاندى زەرتتەۋدە كوپ پايداسى تيەتىن تالانتتى زەرتتەۋشى رەتىندە ۇسىنادى. پ.پ. سەمەنوۆ-تيان-شانسكيي بىلاي دەگەن ەدى: «شوقان ءۋاليحانوۆ ىستىقكولدىڭ شىعىس جاعالاۋىنا ساياحات جاساپ، قىرعىز دالاسى جونىندە اسا باي گەوگرافيالىق، ەتنوگرافيالىق جانە تاريحي ماتەريالدار جينادى جانە ولاردى تاپ ءقازىر حابارلا دەسە دە ءازىر» دەيدى.
ياعني، شوقاننىڭ قاشقارعا بارۋىنا تىكەلەي پ.پ. سەمەنوۆ-تيان-شانسكيي وكىمەت ورىندارىنا حابارلاما جاسايدى. ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ءومىرىن تاماشا جەتىك بىلەتىن، قانداي عىلىمي تاپسىرما بەرىلسە دە ورىنداي الاتىن ادام رەتىندە ە.پ. كوۆاليەۆسكييگە تانىستىرادى. بۇل كەزدە ءۋاليحانوۆتىڭ ەسىمى قۇلجا مەن تيان-شان قىرعىزدارى اراسىندا ۇاكىلدىگىنىڭ ناتيجەلەرىنە بايلانىستى ۇكىمەت باسىنداعىلارىنا دا كەڭىنەن تانىلعان بولاتىن. كەيىن كوۆاليەۆسكيي شوقان ۋاليحانوۆپەن جاقىن تانىسادى، قاشقار ساپارى جونىندە جازعان بايانداماسىن وقىپ، ونى «كەمەڭگەر جىگىت»، «تاماشا عالىم»، «قىرعىز حالقىنىڭ ەڭ جاقىن دوسى ءارى ورىستاردىڭ مەملەكەتتىك مۇددەلەرىنىڭ قورعاۋشىسى» دەپ شوقاننىڭ مۇددەسىن پەتەربۋرگتە قالاي قورعاسا، ومبى قالاسىندا دا سونداي قولداۋ كورسەتەدى. قاشقارعا «تاجىريبەلى دە سەنىمدى وفيسەردى جۇمساۋ قاجەت» دەپ شەشىم شىعارادى.
قورىتا كەلە، قاشقاريا ەكسپەديسياسىن جونەلتۋ تۋرالى 1857 جىلى 22 تامىز كۇنى ۇكىمەت شەشىم قابىلداپ، پاتشا اعزام الەكساندر ءىى «ماقۇلداپ» قول قويادى. ونى ىسكە اسىرۋ گاسفوردقا تاپسىرىلادى. ول ءوزىنىڭ اسكەري مينيستر سۋحوزانەتكە جازعان حاتىندا: «بۇل وفيسەر قىرعىزدىڭ ايگىلى سۇلتانى، قازىرگى كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى شىڭعىس ءۋاليحانوۆتىڭ بالاسى، ءسىبىر كورپۋسىندا تاربيە العان. ونىڭ ەرەكشە قابىلەتىنە زور سەنىم ارتۋعا بولادى. ونىڭ ۇستىنە ورتا ازيالىق ولكەلەرىمىزدىڭ تاريحى مەن قازىرگى جاعدايىمەن جەتە تانىس» دەپ باعالايدى.
الىس جانە بەلگىسىز ەلدەرگە ساياحات جاساۋدى كوپتەن بەرى ارمان ەتىپ جۇرگەن شوقان قاشقار ەكسپەديسياسىن باسقارۋ جونىندەگى ۇسىنىستى زور قۋانىشپەن قابىلدايدى.
سونىمەن، كەرۋەن جابدىقتالىپ، قاپالدان وتىز شاقىرىم جەردەگى قارامولا جوتاسىنىڭ ەتەگىندەگى سارىباس اۋىلى بولىپ بەلگىلەنەدى. شوقان 1858 جىلدىڭ 28ء-شى شىلدە كۇنى سەمەيدەن كەلگەن ساۋدا كەرۋەنىنە قوسىلادى. كەرۋەندە 43 كىسى، 101 تۇيە، سالت مىنەتىن جانە جۇك تيەيتىن 65 ات، 6 قوس بولادى. شوقان شاشىن الدىرىپ، قازاق كيىمىن كيەدى دە، كەرۋەن باسى قاپال ساۋداگەرى توقتابايەۆ مۇسابايدىڭ تۋىسقانى ءالىمباي ابدىلدابايەۆ دەپ جاريا ەتەدى. كەرۋەنگە ۇكىمەتتىڭ رەسمي رۇقساتى بەرىلىپ، الىم-سالىقتىڭ بارلىق تۇرىنەن بوساتىلادى.
ءبىرىنشى شىلدەدە كەرۋەن جولعا شىعىپ، التىن ەمەل جوتاسى ارقىلى ىلە وزەنىنىڭ الابىنا قاراي بەت الادى.
ءبىز سەمەي قالاسىنداعى ف.م.دوستويەۆسكييدىڭ مۋزەي ۇيىندە بولعان كەزىمىزدە مىناداي قىزىقتى دەرەكتەرگە ۇشىراستىق. كەرۋەن قۇپيا تۇردە جابدىقتالىپ جاتقان تۇستا وسى ساپاردىڭ ماقسات-مۇددەسىنە قامقورلىق بىلدىرگەن ادامنىڭ ءبىرى – بوقاش (قۇربان) اۋپوۆ ەكەن. ول سول كەزدەگى اسا اۋقاتتى ادام بولعاندىقتان، مەسەنات رەتىندە كەرۋەننىڭ قاجەتتى دۇنيەسىن جابدىقتاپ بەرەدى. شوقان ونىڭ وسى قامقورلىعان ەسكەرە كەلە، پاتشا اعزامنان ونى ماراپاتتاۋ جايىن دا ۇمىتپايدى.
ءوزىنىڭ جازباسىندا شوقان: «بوقاش اۋپوۆ. پولۋچيل ۋجە ناگرادى ي دولجەن بىت نامي دوۆولەن. سارىحودجا يتەمگەنوۆ، ازيمجان سارىمساكوۆ، مۋحامەتجان كۋلدجانوۆ، كۋتلۋباي كاسيموۆ، ميرزا ماحرۋف، يرنازار ي كاراكۋلي. ەتي ليسا نە پولۋچيلي رەشيتەلنو نيچەگو، حوتيا پرينيمالي ۋچاستيە، راۆنوە س بوكاشەم» دەپ جازادى. بوقاش اۋپوۆقا توقتالىپ وتىرعانىمىز – ف.م.دوستويەۆسكييدىڭ مۋزەي-ۇيىندە بولعان تۇسىمىزدا جەرگىلىكتى ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرلەرى وسى مەسەناتتىڭ مەكەن ەتكەن جەرى مەن قىستاۋ ورنىن تاۋىپ، ول بوقاشتىڭ پايدالانعان قازانى مەن قاشقار تەڭگەلەرىن تاۋىپ (شاكارىم اتىنداعى سەمەي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى امانتاي يسين، سەمەي ولكەتانۋ قوعامىنىڭ ءتوراعاسى مارات ساسانوۆ)، ارنايى دوكۋمەنتالدى فيلم ءتۇسىرىپ، ەكسپەديسيا مۇشەلەرىنە كورسەتتى.
شوقان ءوزىنىڭ جاستىعىنا قاراماستان، تىلگە شەشەن، ويى وتكىر، كوزقاراسى تۋرا ادام رەتىندە ورىستىڭ بۇقاراشىل، وزىق ويلى جازۋشىسى ف.م.دوستويەۆسكييگە ەرەكشە ۇناعانىن ايتا كەتكەن ءجون. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، شوقان ءوز ومىرىندە جازۋشىمەن ەكى مارتە كەزدەسكەن ەكەن. اراسىندا حات جازىسىپ، مۇددەلەس ادام بولعانى بەلگىلى. بيلىكتىڭ قاراپايىم قازاقتاردى توناپ، ولاردىڭ دۇنيەسىن ولجالاپ، مانساپ ارقىلى ادام توزگىسىز بيلەپ-توستەۋگە باعىتتالعان ساياساتتارىنا قارسى وي-پىكىر بىلدىرەدى. ا.ن. مايكوۆ، ۆ.س.كۋروچكين، ك.ك. گۋتكوۆسكيي، ا.ك. گەينس سەكىلدى ادامدار شوقاننىڭ رەسەيدەگى پىكىرلەس ادامدارى ەدى.
شوقاننىڭ 1856 جىلى «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» باسىنا بارىپ، ليرو-ەپيكالىق جىردىڭ مازمۇنىن جازىپ، ونىڭ عاشىقتىڭ جىردىڭ الەم ادەبيەتىندەگى «رومەو-دجۋلەتتادان» ەش كەم ەمەس، تەڭدەسىز تۋىندى رەتىندە باعالاعان ەدى. عالىم «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» مازارىنىڭ بەينەسىن قارانداشپەن سالىپ، كەيىن رەسەيدىڭ زيالى قاۋىمىنا تانىستىرادى. سۋرەتتە مازاردىڭ كىرە بەرىسىندە ءۇش ايەل مەن ەكى ەر ادامنىڭ بەينەلەرى بار. جەرگىلىكتى ادامداردىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ بىرەۋى بايان سۇلۋ، ەكىنشىسى – كىشى ءسىڭلىسى ايقىز بەن تاڭسىق، ال ەر ادامنىڭ بىرەۋى قوزى كورپەش پەن قودار بولسا كەرەك. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءبىزدىڭ تۇسكەن جەرىمىز تارلاۋلى دەپ اتالادى. تارلاۋلى ءشوپتىڭ اتى، ول جىلقىنىڭ ەڭ ءتاۋىر كورەتىن ءشوبىنىڭ ءبىرى ەكەن. ودان 11 شاقىرىم جەردە تاڭسىق ستانسياسى ورنالاسقان. پوەزد جولاۋشىلارى ونى بيىكتەۋ جەردە تۇرعان مازاردى كورە الاتىن مۇمكىندىگى بار.
كەلەسى ساپارىمىز – شوقاننىڭ 1858 جىلى، 1859 جىلى 1865 جىلى كاپالداعى تامشىبۇلاق دەگەن جەردەگى ءجۇرىپ وتكەن جولىنا ارنالدى. عالىم وسى جەردەگى تامشىبۇلاق سۋىمەن ەمدەلۋ ءۇشىن بارعانى، سونىمەن قاتار سوبوليەۆسكييدىڭ گوسپيتالىندە جاتقاندىعى تۋرالى دەرەك بار. سول تۇستا تامشىبۇلاق تۋراسىنداعى اڭىزدى دا جازىپ كەتكەن ەكەن. جاس بايان دەگەن سۇلۋدىڭ ءوزىنىڭ اۋىر تاعدىرىنا نالىپ، قاسيەتتى بۇلاققا كەلىپ، كوز جاسىن توككەندىكتەن، وسى ماڭدا تامشىلاعان بۇلاق پايدا بولىپتى دەسەدى.
ەكسپەديسيانىڭ سوڭعى ايالداماسى – كەربۇلاق اۋدانى شانحاناي ەلدىمەكەنى. بۇل شوقاننىڭ ماڭگىلىك ورىن تەپكەن جەرى. 1865 جىلى ءساۋىر ايىندا اۋىر ناۋقاستان قازا تاۋىپ، جامباسى جەرگە تيەدى. سوڭعى دەمى تاۋسىلاردان بۇرىن تەزەك تورەنىڭ ۇيىندە جاتىپ، اكەسىنە، شەشەسىنە، تۋعان-تۋىسقاندارىنا، ۇمىتىلمايتىن دوستارىنا سوڭعى ءسوزىن جازىپ، مۇڭىن شاعادى:
«مەنى اۋرۋ جەڭدى، شارشادىم، قاجىدىم، ءحالىم تومەندەدى، سۇيگەن ەلىم، سەندەردى بارىپ كورۋگە دارمەنىم قالمادى. بۇل سەندەرمەن سوڭعى رەت امانداسىپ، قۇشاقتاسىپ، كورىسەتىن سوڭعى حات. وسىپ-ونۋلەرىڭە تىلەك بىلدىرەمىن. ايسارى مەنەن كەيىن جالعىز قالدى، ونى بۇل جەردە قالدىرماي ەلگە الىپ قايتىڭدار، بار جۇرەكتەرىڭمەن قۋانىش بەرىڭدەر!» - دەيدى.
شوقاننىڭ قولجازبالارى ايسارىنىڭ قولىندا بولادى. ونى ايسارى وزىمەن بىرگە سىرىمبەتكە الىپ كەتەدى. شوقاننىڭ سوڭعى حاتىنداعى وتىنىشىنە وراي، شىڭعىس ارنايى كەرۋەن جاساقتاپ، جەتىسۋعا جىبەرەدى. ونىڭ باسى قاسىندا شوقاننىڭ ءىنىسى جاقىپ بار ەدى. ونىڭ ءبىر ەرلىك ءىسى – جەتىسۋعا بارىپ، شوقاننىڭ جەسىرى ايسارىنى سىرىمبەتكە الىپ كەلەدى. جەتىسۋعا ول 25 كىسىمەن باردى. ولاردىڭ ىشىندەگى باسشىلارى ءسادۋاقاس، يمانتاي ءساتباي ۇلى (قانىش ساتپايەۆتىڭ اكەسى)، جولتاباردىڭ مۇقانى تاعى باسقالار بولادى.
«جاقىپتىڭ ءۇش ايەلى بولدى. ۇلكەنى – مانۋ، تۇرلىبەكتىڭ قىزى، ەكىنشىسى – عاقيا، كەرەي ءوسىپتىڭ قىزى، ءۇشىنشى – ايسارى. ايسارى ۇزىن بويلى، سۇڭعاق، سابىرلى، سالماقتى ادام ەدى. جاقىپ ايسارىنى الىپ، قىس كۇنى ناعاشىلارى شورمان اۋىلىندا قىستاپ،، جاز شىعا اۋىلعا كەلەدى. ايسارىنى جاقىپ شىڭعىستىڭ ۇندەۋىمەن الدى، ودان ءۇش بالا تۋدى. ءماريام، مالىك، رابيعا. ءبىراق، ايسارىنىڭ ءومىرى وزگە ايەلدەرىندەي اسقاق ەمەس، باعىنىڭقى بولدى. شىڭعىستىڭ ءتىرى كۇنىندە ايسارى رەنىش كورمەدى. ايسارىدان قالعان مۇرا – اۋىرىپ جۇرگەن شوقاننىڭ فوتو بەينەسى. وندا شوقاننىڭ جاعىنا، يەگىنە ساقال شىعىپ، قىرمىزى ءمۇسىنى ادەمى ساقتالعان»،-دەيدى شوقان زەرتتەۋشىسى اكادەميك الكەي مارعۇلان.
شانحانايدان ءۇش شاقىرىمداي جەردە، شوقان اۋىلىندا كەيىنگى ۇرپاعى ۇمىتپاي 1958 جىلى ماڭگى ەستە قالارلىقتاي ۇلكەن ەسكەرتكىش ورناتتى، مۋزەي ءۇيىن اشتى. «التىن ەمەل» مەملەكەتتىك شوقان مۋزەي-ۇيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ابىشيەۆا ساۋلە نۇرقاسىم قىزىنىڭ ايتۋىنشا، مۋزەيدىڭ جاعدايى جاقسى. قازىرگى تالاپ بويىنشا ەكسپوناتتاردىڭ ساقتالۋىنا جاقسى جاعداي جاسالعان. قولجازبالارى مەن تۇتىنعان زاتتارى، كىتاپتارى مۋزەيگە كەلەتىن ەل-جۇرتتى قىزىقتىرادى.
بۇل ۇلى شوقاننىڭ ەلىنە قالدىرعان عىلىمي، ادەبي مۇراسىنىڭ ۇمىتىلمايتىندىعىنىعڭ ءبىر بەلگىسى ەكەنى انىق.
مۇراتبەك يمانعازينوۆ
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
ءىلياس جانسۇگىروۆ اتىنداعى جەتىسۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
پىكىر قالدىرۋ