اقش جۇڭگو ەكونوميكاسىنا تاريفتىك ەكونوميكالىق شەكتەۋ قويدى. اقش پەن ەۆروپالىق وداق رەسەيگە ءۇستى ۇستىنە سانكسيالار سالىپ جاتىر. رەسەيدىڭ كىناسى – ول ۋكراينادان قىرىمدى زاڭسىز تارتىپ الدى، بۇل ءىس جۇزىندە اننەكسيا ەدى. حالىقارالىق تياناقتىلىق پەن  حالىقارالىق قۇقىقتىق  قالىپتاسقان شەكارالاردى جوققا شىعارۋ دەگەن وسى. رەسەي ۋكراينانىڭ شىعىس ولكەلەرىنە اسكەر كىرگىزىپ، سەپاراتيستىك رەسەيشىلدىك جالعان رەسپۋبليكالار – لۋگانسك پەن دونەسك رەسپۋبليكالارى تۋ كوتەردى دە، ولار ۋكراينانىڭ ودان ارى ىدىراتپاق. رەسەي مەن ۋكراينا كونفرونتاسياسى 2014 جىلدان باستالىپ ءالى  جالعاسىپ كەلەدى. بۇل سوعىس تىم ۇزاققا سوزىلىپ كەتتى. رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتى باتىس ەلدەرىمەن وشپەندىلەسۋ جولىمەن كەلە جاتىر. رەسەيدىڭ باتىس ەلدەرىمەن، ونىڭ ىشىندە اقش پەن ەۆروپالىق وداق مەملەكەتتەرىمەن جانجالداسۋ – جالپى سانى 30 استام ەلدەرمەن جاۋلاستى دەۋگە بولادى. باتىس ەلدەرى رەسەيگە وزىق تەحنولوگيا بەرمەيتىن بولعان، بۇل جاعداي  رەسەيدى عىلىمي تەحنولوگيالىق مەشۋلىككە اكەلىپ سوعادى. سوڭعى تورت-بەس جىل ارالىعىندا رەسەي ەكونوميكاسى ستاگناسياعا ءتۇسىپ، تۇرمىس دارەجەسى تومەندەپ كەلەدى. رەسەي باسشىسى جۇڭگو  باسشىسىمەن اقش-قا قارسى وداق قۇرا المادى. ياعني، رەسەي – يزگوي، شىققىنش، «اگرەسسور، تەرروريزمنىڭ سپونسورى» اتانىپ كەلەدى. سوڭعى جىلدارى رەسەيدىڭ ابىرويى تومەندەپ بارادى، ول مۇسىلمان شييت مەملەكەتتەرىنىڭ وداقتاسىنا اينالدى. سيريانىڭ الاۋيت-شييت  باستاعان اساد رەجيمىن قولداپ، سول سياقتى يراننىڭ شييتتىك سىرتقى ساياساتىن قولدادى،  الەمدەگى 90% مۇسىلمان سۋننيتەردىڭ ىزاسىن تۋدىرۋدا. كەڭەس وداعى، سسرو كەلمەسكە كەتكەن تۇستا «سسرو-نى قايتا قالپىنا كەلتىرەمىن» - دەپ رەسەي ءوزىنىڭ  يمپەريالىق ارام پيعىلىن كورسەتكەن ەدى. ق ر پرەزيدەنتىنىڭ سىرتقى ساياساتى ەلىمىزدى رەسەيمەن اراداعى كونفرونتاسياسدان ساقتاپ كەلەدى. سول سياقتى ەلىمىزدىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعى قامتاماسىز ەتىلدى. ارينە، بۇل جاعداي – قازاقستان ديپلوماتياسىنىڭ ناقتى جەمىسى. رەسەي مەن ۋكراينا كونفرونتاسياسى ،رەسەي مەن  اقش قارسىلاستىعى رەسەيدى «ەكىنشى قىرعي قاباق سوعىسىنا» اپاردى.

جاعدايى مۇشكىل رەسەي بىزگە قارسى لاڭكەستىك جاساي الماس دەيمىز. ءبىراق، جاۋ جوق دەمە، جار استىندا. كەزىندە رەسەي جاناما قارۋلى توپتاردىڭ كۇشىمەن پريدنەستروۆەنى جانە مولداۆيادان ءبولىپ العان. سونىمەن قاتار، رەسەي گرۋزيامەن 2008 جىلى سوعىسىپ وڭتۇستىك وسەتيانى، ابحازيانى ءبولىپ العان.

قازاقستان كاسپيي تەڭىزىنىڭ حالىقارالىق مارتەبەسىن انىقتاپ، بىزگە ءتيىستى ەڭ ۇلكەن ەنشىمىزدى انىقتاپ، زاڭداستىرىپ الدىق. قازاقستاننىڭ بەيمازا كورشىسىنىڭ ءبىرى – يران. يران - باتىس ەلدەرىنەن - اقش پەن ەۆروپالىق وداق مەملەكەتتەرىنەن – سانكسيالىق قىسپاق كورىپ كەلەدى. يران يادرولىق قارۋدى استىرتىن دايىنداۋدا دەگەن دەرەكتەر دە بارشىلىق. سول يادرولىق قارۋ يزرايلگە نەمەسە باسقا مەملەكەتكە قولدانا ما، ول – بەلگىسىز. سوندىقتان، اقش پەن ەۋروپالىق وداق مەملەكەتتەرىمەن سانكسيالىق قىسپاعى بەكەر ەمەس دەسەك تە بولادى.

 الەمدە ىقپالدى مەملەكەت قاتارىندا جۇڭگو مەملەكەتى بار. قىتايدىڭ ەكونوميكالىق پوتەنسيالى الەمدە ەكىنشى ورىندا. ال قىتايدىڭ دامۋ قارقىنى اقش-تان دا جوعارى. ءبىراق، جۇڭگو – كوممۋنيستىك يدەولوگياداعى ەل. سوڭعى جىلدارى جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ ەكونوميكالىق كونسەپتى دەن سياو ءپيننىڭ كۋرسىنان تايعانىن بايقايمىز. سول سياقتى، ىشكى ساياساتتا ماويزم ساياساتىنا  قايتىپ كەلۋ بايقالادى. قىتايدىڭ ۇلتتىڭ ازشىلىقتارىن مۇسىلماندىق تەرروريزم ايىبىن تاعىپ، قازاق ەتنيكالىق ازشىلىعىن جانشۋ ساياساتى بايقالادى. بۇل – قىتايدىڭ ىشكى ىستەرى، وعان باس سۇقپاڭدار دەپ ءۋاج ايتۋدا، ءبىراق ادام قۇقىعى الەم مويىنداعان تالاپ ەكەنىن جۇڭگو دا مويىندايدى. سوڭعى ۋاقىتتا بۇل باعىتتا ءبىرقاتار «جىلىمىق بەلگىلەرىن» كورىپ تۇرمىز. قىتايدا سانى از ۇلتتارعا قاتىستى ساياساتىن جۇمسارتادى دەگەن ءۇمىت بار. وسى ورايدا، وتانداستار اتا مەكەنگە ورالسا دەگەن ارمان بار.

اقش – الەمدەگى ەڭ قۋاتتى مەملەكەت.ترامپتىڭ ەكونوميكالىق ساياساتى اقش-تىڭ ەكونوميكاسىنا جاڭا قۋات بەرىپ، دامۋ قارقىنىڭ وسكەنىن بايقايمىز. اقش-تىڭ گەوساتى، الدىمەن، ەۋروپالىق وداقتى جۋاسىتتى، ودان كەيىن قىتايدى ساباسىنا ءتۇسىردى. سونىمەن، ەكونوميكالىق گەوساياسات – «ءادىل ساۋدا پرينسيپتەرى، سول سياقتى ينتەللەكتۋالدىق قۇقىقتىقتى مويىنداۋ» قالىپقا كەلدى. اقش-تىڭ پرەزيدەنت تاعىنا جۇمساق ينتەللەكتۋال وبامانىڭ ورنىنا ءىرى بيزنەستە ميللياردەر ترامپ كەلدى. اقش- يمميگرانتتار ەلى، ءبىراق اقش-قا ميلليونداعان ادام كوشىپ كەلەدى. ولارعا جۇمىس تابۋ، جۇمىسسىزارعا پوسوبيە-اقشالاي كومەك بەرۋ – ۇكىمەتتىڭ مىندەتى. ەندى لاتىن امەريكادان قارا قۇرىم بوسقىن اقش شەكاراسىن بۇزىپ كىرمەك. ترامپ پرەزيدەنت رەتىندە بوسقىندار تولقىنىن تەمىر بەتون قابىرعا سالىپ، يمميگرانت ءنوپىرىن  تارتىپكە كەلتىرمەك.بۇگىندە ترامپ ساياساتى قاتتى سىنالۋدا. ال قازاقستان اقش-پەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىك ورناتقانى بەلگىلى. ەندى ەلىمىزدە كەڭەيتىلگەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىك نىعايىپ كەلەدى. بۇل جاعداي قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىنىڭ تاعى ءبىر كەپىلى، ەكونوميكالىق قاتىناستاردى ىنتالاندىرادى، ينۆەستيسيالاردىڭ كەلۋىنە سەبەپكەر بولماق. قازاقستاننىڭ ءۇش ءىرى كورشى مەملەكەتتەرى اقش پەن ەو سانكسيالارعا تۇسكەن ەلدەر. قازاقستان اقش پەن ەو سانكسيالارىنىڭ ەرەجەلەرىن بۇزباۋ كەرەك. ەگەر سول شارتتاردى بۇزسا، بىزگە شارالار قولدانىلاتىن بولادى.

بارلىق كورشى مەملەكەتتەرمەن قازاقستان  ەكونوميكالىق قاتىناستارىن دامىتىپ كەلەدى. ماسەلەن، تەمىر جول كۇرە تامىرىنا اينالعان جىبەك جولى جۇڭگو مەن ەۋروپانى تەمىر جول  تورابىمەن بايلانىستىرىپ بەردى. رەسەيدى اينالىپ وتەتىن تەمىر جول بىزگە دە قولايلى تەمىر جول بولدى. قازاقستان-قىتاي ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسى تەز دامىدى. .سول سياقتى، قازاقستان-تۇركمەنستان - يران تەمىر جولى ەكونوميكالىق قاتىناستاردى كۇشەيتتى. بۇل تەمىر جول باعىتى جۇڭگو – قازاقستان – تۇركمەنستان – يران، ودان ارى پارسى شىعاناعىنا جول اشتى. سوناۋ ليان يۋن گاننان باستالعان جول ەندى «جىبەك جولى»  ارقىلى قورعاس – شىعىس دالىزىنەن ءوتىپ، وسى  ترانسپورتتىق-لوگيستيكالىق  جۇيە قازاقستان، تۇركمەنستان، يران، پارسى شىعاناعىنىڭ اراب مەملەكەتتەرىنە قىتايعا ساۋدا جولىن اشتى. «جىبەك جولى»  تەمىر مارشرۋتىنىڭ  پوتەنسيالى تاعى دا ءوستى.

ءازىمباي عالي