ەلىمىزدىڭ قارجىلىق ساۋاتتىلىعىن زەرتتەيتىن «بارومەتر» ورتالىعىنىڭ مالىمەتىنشە، قازاقستاندا نەسيەنى  ورىنسىز الاتىنداردىڭ قاتارى جىل ساناپ ارتىپ كەلەدى. ماسەلەن، ءقازىر جالپى كىرىسى بار قازاقستان حالقىنىڭ ۇشتەن بىرىندە نەسيە بار دەسەك،  سولاردىڭ دەنى جوسپارلى، ماقساتتى تۇردە الىنباعان نەسيەلەر ەكەن. بۇل رەتتە اتالمىش ورتالىقتىڭ قارجىگەرى ارمان ءمۋسيننىڭ ايتۋىنشا، ءتىپتى بالاسى دۇنيەگە كەلىپ شىلدەحانا جاساۋ ءۇشىن دە نەسيە الاتىنداردىڭ سانى ارتقان.

«الماتى قالاسى بويىنشا 420 مىڭ ادامنىڭ اراسىندا ساۋالناما جۇرگىزدىك ولاردىڭ 54 پايىزى توي-تومالاققا، شىلدەحانا وتكىزۋگە، بالاسىن ۇيلەندىرۋگە، اتا-انالارىنىڭ مەرەيتويىن وتكىزۋگە 3-5 ملن كولەمىندە نەسيە العان. مۇنداي نەسيەنى قارجىگەرلەر اقىلسىز، رەتسىز نەسيەلەردىڭ قاتارىنا جاتقىزادى»،-دەيدى ارمان مۋسين.

قارجىگەردىڭ پايىمداۋىنشا، بولاشاقتا دۇنيەگە كەلەتىن بالاسىنا دا نەسيە قارىزى ارتىلىپ تۇرماۋى ءۇشىن قازاققا بالاعا ارناپ كاپيتال جيناۋدى ۇيرەنۋ كەرەك. 

وسى ارادا ءبىز  ەلىمىزدەگى  ادام ۇرپاعىن ءوربىتۋ ورتالىعىنىڭ باس مامانى سالتانات بايقوشقاروۆانىڭ  دا مىنا پىكىرىن مىسال ەتۋدى ءجون كوردىك.  ەكو-ورتالىعىنىڭ مامانى سالتانات بايقوشقاروۆانىڭ ايتۋىنشا، ءتىپتى ەكو ءادىسىن جاسايتىن كەزدە اقشالارى بولماي، نەسيە الىپ بالا ءسۇيىپ جاتقان وتباسىلار دا كەزدەسەدى ەكەن.

«مەنىڭ الدىما بالا سۇيگىسى كەلىپ ءبىر ايەل كەلدى. ول وسى ارەكەتى ارقىلى وتباسىن ساقتاپ قالعىسى كەلەتىنىن، ومىرگە بالا اكەلسە وتباسىلىق ماسەلەلەرى شەشىلەتىنىن ايتتى. مەن ءبىزدىڭ ورتالىقتا ادام ۇرپاعىن ءوربىتۋدىڭ قۇنىن ەسەپتەپ بەرىپ ەدىم الگى ايەل ونداي قارجىسى جوق ەكەنىن ايتىپ، جاعدايىن ءتۇسىنۋىن ءوتىندى. سونىمەن ءوز قۇنىنان بىرنەشە ەسە ارزان باعامەن ءبىز ول ايەلدىڭ وتىنىشىنە قۇلاق استىق. ءسويتىپ الگى وتباسى، ءبىزدىڭ ورتالىقتىڭ بىرنەشە ەسە ارزان ەتىپ ۇسىنعان باعاسىنىڭ ءوىن تاۋىپ بەرە المايتىن بولىپ، بانكتەن نەسيە الدى. سول بانكتەن الىنعان نەسيە اقشا ەكەنىن ەسكەرىپ ءبىز بارىمىزدى سالىپ ايەلگە وزىندىك ءتاسىلىمىزدى قولداندىق. ءىس ناتيجەلى بولىپ الگى كەيىپكەرىمىز دۇنيەگە بالا اكەلدى. ءبىر قىنجىلارلىعى ايەلى مىنا جاقتا قينالىپ بالا اكەلۋ ءۇشىن تىرىسىپ، وتباسىن ساقتاپ قالامىن دەپ جانتالاسىپ جاتقاندا كۇيەۋى ىشىمدىك ءىشىپ بالانىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن «تويلاتىپ» تا ءجۇردى. . وسىنداي جاعدايلار مەنى ەرىكسىز تولعانتادى. بالا سۇيگىسى كەلىپ نەسيە الىپ نارەستە ءسۇيىپ جاتاتىن جايتتار بىزدە ءجيى كەزدەسەدى. بۇعان بايلانىستىرا ايتارىم، ءار نارەستە دۇنيەگە نەسيەمەن ەمەس، نەسىبەمەن كەلسىن دەسەك، بالاعا ارناپ كاپيتال جيناعان ارتىق بولمايدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ قاراكوزدەر ايلىق تابىسىنىڭ كەم دەگەندە 5 پايىزىن بالاسىنا ارناپ سالىپ وتىرسا ءجون بولار ەدى... بالاعا ارناپ ينۆەستيسيا جيناۋ بۇل بولاشاققا كاپيتال جيناۋ، سول بالانىڭ بولاشاعىن قامتاماسىز ەتۋ. دەمەك مۇنى بىزگە ۇيرەنەتىن كەز الدەقاشان جەتءتى»،-دەدى سالتانات بايقوشقاروۆا.

جالپى، بالا كاپيتالى تۋرالى ءسوز ەتكەندە وزگە ەلدەردىڭ تاجىريبەسى دە ويلانتپاي قويمايدى.  مىسالى، ەۆرەيلەر بالاسىنا بەس جاسىنان باستاپ بيزنەس ءالiپپەسiن ۇيرەتەدi. ونداعىسى – «بالام ەسەيگەندە، ەشكiمگە كiرiپتار بولماي، اۋقاتتى جان بولسا» دەگەنi. ال جاپونداردىڭ «بالا كاپيتالى» اتتى مەملەكەتتiك باعدارلاماسىن جاپونيانىڭ ءار وتباسى ءتورiنە iلiپ قويىپ، جاتا-جاستانا ءجۇرiپ وقيدى. بۇل دا – بالا كاپيتالىن دامىتۋدىڭ بiر ءۇردiسi. اعىلشىندار تاپقان تابىسىنىڭ 25 پايىزىن مiندەتتi تۇردە بالاسىنىڭ ەسەپشوتىنا سالىپ وتىرادى. ول دا – ەرجەتكەندە بالاسىنىڭ الدىندا جەرگە قاراپ قالماۋدىڭ بiر امالى.  ال قىتايدا بالاعا ينۆەستيسيا سالۋعا ۇكiمەتپەن قوسا مەملەكەتتiك كومپانيا دا جاردەمدەسەدi.

«قىتايدا قازiر 100 مىڭعا تارتا مەملەكەتتiك كومپانيالار بار. مiنە، سول كومپانيالار تاپقان تابىسىنىڭ 25-28 پايىزىن ەلدىڭ بالالارىنا  جاردەماقى رەتiندە مەملەكەت قازىناسىنا اۋدارىپ وتىرادى. سوندا جۇڭگو بالالارى ۇكiمەتتەن بiر قارجىلاندىرىلسا، مەملەكەتتiك كومپانيالار ارقىلى  بiر قارجى بولەدi. ال بىزدەگى كومپانيالار سالىقتان جالتارىپ، جۇمىسشىلارىنا ەڭبەكاقىنى ۋاقىتىلى تولەي الماي، ۇنەمى شۋ بولىپ جاتادى بىزگە نەگە وسىنداي شارالاردى قولعا الماسقا؟! رەسەيدىڭ «انا كاپيتالى» دا بۇگىندە ۇلگى بولارلىقتاي دەڭگەيدە.  جالپى، بالاعا سالىنعان ينۆەستيسيا بولاشاققا كاپيتال ەكەنىن بۇگىندە ءبىرقاتار قاۋىم مويىنداپ تا ۇلگەردى. ەكونوميست ساراپشىلاردىڭ باعامداۋىنشا، قازاقستان حالقىنىڭ 8 پايىزى عانا بالاسىنا ينۆەستيسيا سالۋعا ىقىلاس بiلدiرەتiن كورiنەدi. ال قالعانى «بالام جوعارى بiلiم السا بولدى» دەگەن باعىتتى كوبiرەك ۇستانادى»،-دەيدى قارجىگەر ارمان مۋسين.

 نەگiزiندە، مامانداردىڭ بايىپتاۋىنشا، شىنداپ كەلگەندە قازاقستان حالقىنىڭ 58 پايىزىنىڭ بالاسىنا ينۆەستيسيا سالۋعا مۇمكiندiگi بار. بۇل رەتتە ەكونوميست-ساراپشى مەرۋەرت مولدابايەۆا «ءار وتباسى تاپقان تابىسىنىڭ مولشەرiنە قاراي جالاقىسىنىڭ 15 نەمەسە 12 پايىزىن بالا كاپيتالىنا سالىپ وتىرسا، بالا ەسەيگەنشە اجەپتاۋiر قور جينالار ەدi»،-دەيدى.

« قازاقتار بالاعا ينۆەستيسيا سالۋ ماسەلەسiنە مۇلدە ءمان بەرمەيدi. بۇل – وتە قاتە نارسە. بالاعا قوسىمشا قور جيناۋدى قازاقتىڭ ساناسىنا سiڭiرەتiن ۋاقىت جەتتi. قازiر «ءار بالانىڭ ءوز نەسiبەسi بار» دەپ ارقانى كەڭگە سالۋدىڭ كەزi ءوتتi. نەگiزiندە، كەز كەلگەن وتباسى مەيلi 30 مىڭ تەڭگە تاپسىن، مەيلi 50 مىڭ تەڭگە جالاقى السىن، سونىڭ تىم قۇرىعاندا 5 پايىزىن بالاسىنىڭ كاپيتالىنا سالىپ وتىرسا، ءسال دە بولسا قور جينالاتىن ەدi. سوسىن ول بiرتiندەپ كوبەيە بەرەدi. بۇل جەردە اتا-انانىڭ مiندەتتi تۇردە اۋقاتتى بولۋى شارت ەمەس. تەك بالاعا قور جيناۋدىڭ قىر-سىرىن ۇيرەنۋگە ۇمتىلسا بولعانى، شارۋا دوڭگەلەنiپ جۇرە بەرەدi»،– دەيدi ەكونوميست-ساراپشى.
بۇعان قوسا ماماندار ءار بالانىڭ وزىنە قارجىنى ۇنەمدەۋدى، قارجى جيناۋدى ۇيرەتكەن ابزال دەيدى.

«ءقازىر بىزدەگى «بانكتەر جانە بانك قىزمەتى» تۋرالى زاڭنىڭ تومپاق تۇستارى كوپ. مىسالى، زاڭدا نەسيەنى مۇراعا قالدىرۋ پۋنكتى بار. ول بويىنشا ەگەر نەسيە راسىمدەگەن اكە-شەشەسى قايتىس بولسا، ول نەسيە مۇرا رەتىندە بالاسىنا بەرىلەدى. بالا 18 جاسقا تولعاندا سول اكە-شەشەسىنەن قالعان نەسيەنى تولەۋگە مىندەتتى بولىپ شىعا كەلەدى. دەرەك بويىنشا، ەلدە الىنعان جەكە تۇلعالارعا بەرىلگەن جالپى نەسيە كولەمىن ادام باسىنا شاققاندا ءار قازاقستاندىق 447 مىڭ تەڭگەدەي بانكتەرگە قارىز بولىپ شىعا كەلەدى.  سوندىقتان بۇل ارادا نەسيەسىز ءومىر ءسۇرۋدى جوسپارلاۋ كەرەك. نارەستە نەسيەسىز بولۋى ءۇشىن  بالا كاپيتالىن بالالاردىڭ وزىنە ۇيرەتۋ كەرەك. ابزالىندا قازىرگىنىڭ بالاسىنا دەيىن اكە-شەشەسى «ۇساق-تۇيەگىڭدى تۇگەندەرسىڭ» دەپ بەرەتىن قارجىنى تىقپىشتاپ جيناۋعا بەيىم. مۇنى قايسىبىرەۋلەر «نارىق زاڭىنا ىڭعايلانۋ» دەپ تە تۇسىنەدى. ال بۇل، شىنىمەن، نارىقتىڭ زاڭىن ۇعىنۋ ما؟ بولماسا ءبىز كۇندەلىكتى تىرلىك قامىنا بولا قارجىمىزدى جيناعان بولىپ ءجۇرمىز بە؟ وسىنى زەرتتەۋ كەرەك. بالاعا اقشامەن جۇمىس ىستەپ ۇيرەتۋ كەرەك»،-دەيدى مەرۋەرت مولدابايەۆا.

ناق وسى اقشا جيناۋ تۋراسىندا قارجىگەرلەر اراسىندا ءبىر قىزىق مىسال بار: كەزىندە الەمدىك تۇرعىدا قۇرىش قۇيۋدىڭ الپاۋىتى سانالعان ەندريۋ كارنەگي 15 جاسىندا-اق: «مەن ءوز ءومىرىمنىڭ ءبىرىنشى جارتىسىن اقشا جيناۋعا جۇمسايمىن. ال ءومىرىمنىڭ ەكىنشى جارتىسىن سول جيناعان اقشامدى تاراتىپ بەرۋگە ارنايمىن»، – دەگەن ەكەن. كارنەگي العا قويعان وسى ماقساتىمەن جىگەرلەنىپ، اقشا جيناۋعا دەگەن ىقىلاسى ارتقانى سونشالىق، ول ءومىرىنىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا 450 ملن دوللار قارجى جيناعان ەكەن. ءسويتىپ، راسىمەن دە، ول ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە سول جيعان قارجىسىنىڭ يگىلىگىن حالىققا كورسەتۋ ماقساتىندا كىتاپحانالار مەن تەاترلار سالعان كورىنەدى.

بۇعان قاتىستى سالا ماماندارى، «كارنەگيدىڭ اقشا جيناۋ ءادىسىن قازاقتىڭ قانىنا دا ءسىڭىرۋ كەرەك. ول ءۇشىن حالىققا بەرىلەتىن مەملەكەتتىك جاردەماقىنىڭ ۇلەسى ارتىپ، ەلدى جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەسى شەشىلۋى كەرەك. ەڭبەكشىل قوعام قۇرىلۋى كەرەك. سول كەزدە حالىق تا اقشا جيناۋعا قابىلەتتى بولادى» دەيدى...   

قارلىعاش زارىققان قىزى