«دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ، حالىقارالىق تۇرىكسوي-دىڭ «مۇراگەر» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،  دوسەنت، ق ر پرەزيدەنتىنىڭ، رف مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ قۇرمەت گراموتالارىنىڭ يەگەرى، فولكلورتانۋشى عالىم، عىلىمي-تانىمدىق ماقالالاردىڭ، «مىرزاستاعى جىر مەكتەبى»، «جيدەلى-بايسىن كۇيلەرى»، «كۇرەتامىر»، «جىرداريا»، «ويتۇمار»، سۇلەيلەر»، «ادىرنا»، «تۇلپار ءىزى جوعالماس» اتتى كىتاپتاردىڭ، بىرنەشە مونوگرافيالاردىڭ اۆتورى، ەتنومۋزىكاتانۋشى، «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترىنىڭ ديرەكتورى بەرىك جۇسىپوۆپەن اڭگىمە-سۇحباتتى وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى.

–بەرىك اعا، جاھاندانۋ داۋىرىندە ءداستۇرلى ونەردى دارىپتەۋگە كەلەتىن «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترى كورەرمەندەرىنىڭ دەڭگەيىن قالاي باعالار ەدىڭىز؟

– قاي زاماندا بولسىن، ونەردىڭ ب ا ق جۇلدىزى تەك ساۋاتتى تىڭداۋشىمەن (كورەرمەنمەن) عانا جاناتىنىن، بۇل ۇدەرىس بولاشاقتا دا سول ورەدەن تابىلۋعا ءتيىس ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ول از دەسەڭىز، تىڭداۋشىنىڭ ايتۋشىعا قاراعاندا (نەمەسە كورەرمەن اكتەرمەن سالىستىرعاندا. – ب. ج.) ساۋاتتىراق بولۋى ءتيىس ەكەنى جازىلماعان دالا زاڭىنىڭ ءبىرى.

ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان جاھاندانۋ داۋىرىندە قاي نارسەنىڭ بولسىن ءباسى بازار نارقىمەن ولشەنەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ال دەڭگەيدىڭ ولشەمى بەلگىلى ءبىر ءداستۇر مەن ونىڭ زاڭدى جالعاستىعى بار جەردە انىقتالادى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ جۇرت ىزگى داستۇرلەرىنەن شىلبىر ءۇزىپ الۋعا جاقىن تۇرعان حالىقتاردىڭ قاتارىندا.

ارينە، «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترى اۋزىن قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ وتىرعان جوق، سوڭعى ءبىر جىلدا جاسالعان تىنىمسىز ەڭبەك ناتيجەسىندە ءقازىر تەاترىمىزدىڭ ءوز كورەرمەنى قالىپتاسا باستادى. نەسىن ايتاسىز، بۇل ونەر ورداسى ەلىمىز ەگەمەندىك العان العاشقى جىلدارى اشىلعاندا، ساناسىنا ۇلت مۇراسىن تەڭدەگەن ونەرپازداردىڭ بۇگىندە مۇرتىن بالتا شاپپاس ەدى. الايدا بۇل كۇنىمىزگە دە شۇكىرشىلىك ەتۋىمىز كەرەك. سوندىقتان ءبىزدىڭ كورەرمەندەرىمىز ەندى عانا قالىپتاسىپ كەلەدى، ازىرگە ىقىلاسسىز دا ەمەس سياقتى، ءاربىر ءىس-شارا سايىن تەاتر زالىندا وسىنىڭ لەبى سەزىلەتىندەي.

– «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترى قازاقستانداعى الپىستان اسا وزگە تەاترلاردان قانداي ەرەكشەلىگىمەن وقشاۋلىنىپ تۇر دەپ ويلايسىز؟

– مىناۋ ءبىر تۇتقيىلدان تۇسىرە سالعانداي سالماقتى سۇراق ەكەن، قارىنداسىم. ارينە، ءبىزدىڭ باسقا تەاترلارمەن سالىستىرعاندا اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن ەرەكشەلىگىمىز بولماسا نەسىنە «الاتاۋ» اتىن جامىلىپ وتىر دەپ ويلايسىز؟ ءبىز ساپا جاعىنا ەرەكشە ءمان بەرەتىن كوپقىرلى ونەر ورداسىنىڭ قاتارىندامىز. كوپقىرلىلىق – باستى ەرەكشەلىگىمىز!

بۇل ەلباسىنىڭ يدەياسىمەن اشىلعان، كەشەگى پوسسوۆەتتىك كەڭىستىكتەن كەيىن وسىنداي اتاۋ يەلەنگەن ازىرگە جالعىز تەاتر. الماتى قالاسىنىڭ اكىمى، ۇلتجاندى ازامات باۋىرجان بايبەك مىرزانىڭ دا تەاترىمىزعا دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە. سوڭعى ءبىر جىلداعى باستى جاڭالىعىمىز: فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق انسامبل، بيشىلەر توبىن، اكتەرلار ترۋپپاسىن اشتىق، «الاتاۋ الابىندا» دەگەن برەندتىك اتاۋمەن تۇركسوي حالىقارالىق ۇيىمىمەن بىرلەسىپ فەستيۆال وتكىزدىك، حح عاسىردىڭ گومەرى اتانعان جىر الىبى جامبىل ءومىرىنىڭ كەيبىر كەزەڭدەرىن قامتيتىن «جىر-جولبارىس» اتتى تىرناقالدى تۋىندىمىزدى ءساتتى ساحنالادىق. بۇل مۋزىكالىق-فيلوسوفيالىق دراما كورەرمەن تاراپىنان وتە جىلى قابىلداندى.

ءبىزدىڭ تەاتر قازاقستانداعى بارلىق ءداستۇرلى ءان، جىر، كۇي مەكتەپتەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ولكەلىك ەرەكشەلىكتەردى ساقتاي وتىرىپ ونى كاسىبي تۇردە ناسيحاتتاپ، عىلىمي-تانىمدىق ءارى زاماناۋي باعىتتى ۇستانىپ وتىرعان بىردەن ءبىر ۇجىم. ەرەكشەلىگىمىز كوپ، كوزىقاراقتى كورەرمەن ونى وزىندىك ماشىق-مانەرى ايقىن العاشقى قويىلىمىمىزدان-اق دا اڭعارا باستادى. الايدا باستى ۇرانىمىز: ءداستۇر، ءبىزدى وزگە تەاترلاردان وقشاۋلاپ تۇرعان دا وسى ۇلتتىق ونەر...

– ءسىز ۇنەمى تىنىمسىز وي ەڭبەگىنىڭ ۇستىندە جۇرەتىن ادامسىز، قىزمەت تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرمىن دەمەي قۇندى عىلىمي ويلارىڭىزبەن ءبولىسىپ، قاجەت جەرىندە وتكىر الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە دە ءۇن قاتىپ وتىراسىز. قالاي ويلايسىز، تەاتردا ءوتىپ جاتاتىن قىرۋار جۇمىس كۇندەرىڭىز مىنەز-قۇلقىڭىزدىڭ، جان-دۇنيەڭىزدىڭ وزگەرۋىنە ىقپال ەتتى مە؟

– مىناۋ كوپ جۋرناليستەن ەسىتە بەرمەيتىن ويلى سۇراق ەكەن، جانىم. ءوز باسىم قىسقا كۇندە قىرىق تۇلەمەگەن ادامنان زور ءۇمىت كۇتە بەرمەيتىن قازاقتىڭ قاتارىندامىن. ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان پەندە رۋحاني جەتىلىپ، كەمەلدەنە ءتۇسۋ ءۇشىن بۇگىنگى ويىنا ەرتەڭ مۇلدەم تىڭ دۇنيە ۇستەمەلەپ، ونى ۇنەمى ەل يگىلىگىنە جەڭدىرىپ وتىرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.

ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان جان-دۇنيە مەن مىنەز-قۇلىق ماسەلەسىن بىرىكتىرىپ تە، بولە-جارىپ تا قاراستىرۋعا بولادى. اللا بەتىن ءارى قىلسىن، مەنىڭشە ادامنىڭ جان-دۇنيەسى ەرەكشە كۇيزەلىسكە ءتۇسىپ كەتپەسە، وزگەرىپ كەتۋى ەكىتالاي. ال مىنەز دەگەن شىركىنىڭىز قۇبىلمالى، بەلگىلى ءبىر كوڭىل-كۇيدىڭ ىقپالىنداعى نەمە عوي. اينالاداعى قوعامداستاردىڭ اسەرىنە بايلانىستى كەيدە مىنەزدىڭ ءجيى قۇبىلىپ وتىراتىن ساتتەرى بولادى. الايدا ءبىزدىڭ اۋەلگى تابيعاتىمىزدىڭ تاساسىندا تۇرعان مىنەزدىڭ ارتىندا ءزىل جوق، كەرىسىنشە، جادىراپ شىعا كەلەتىن شۋاقتى ساتتەرى كوپ، قالقام.

مىنەز – ادامنىڭ قولقۋىرشاعى سياقتى، ونى رەتىن تاۋىپ تاربيەلەۋگە بولادى. وسى جاعىنا ەرەكشە ءمان بەرەمىن، الايدا تالجىبەكتەي ەسىلىپ تۇرعان مايداقوڭىر مىنەز ءبىزدىڭ ءتۋابىتتى تابيعاتىمىزدا تاپشىلاۋ. مۇمكىن ونىڭ سىرىن وسكەن جەر، تورقالى توپىراعىمىزدان ىزدەۋ كەرەك شىعار.

وزگەرمەدىم دەپ ايتا المايمىن، اجەپتاۋىر وزگەردىم. بۇرىن بارىنشا اڭعال بولسام، بۇگىندە تىم سەكەمشىلدەۋمىن، جۇرتتىڭ بارىنە سەنۋگە تىرىساتىن اعاڭنىڭ ءقازىر وزگە تۇگىل وزىنە دە سەنگىسى جوق. ال جان-دۇنيەم سول باياعى اڭعال-ساڭعال، استان-كەستەڭ قالپىندا، ونى وزگەرتە المادىم، سول جەردىڭ تەتىگىن تابۋ قولىمنان كەلمەدى...

– شىمىلدىعىنىڭ تۇرىلگەنىنە ەكى جىل جاڭا تولعان جاس تەاترلارىڭىز الداعى ۋاقىتتا جۇرتشىلىقتى نەسىمەن باۋرايدى دەپ ويلايسىز؟

– ايتىپ وتىرعانىڭ الداعى جىلدىڭ جوسپار-جوباسىنا قاتىستى ماسەلەلەر شىعار. ءبىز كورەرمەنىمىزدى ءبىر باۋراساق، ۇتتىق ونەردىڭ بارلىق وڭىرگە ءتان وزىندىك ەرەكشەلىككە تولى مەكتەپ ۇلگىلەرىن ساقتاپ، سونى الدىمەن ءوز ارامىزدا، سوسىن حالىقارالىق ساحنادا وزگەلەرگە ناسيحاتتاپ، امانات جۇگىن كەلەر بۋىنعا ابىرويمەن جەتكىزۋ ماسەلەسىن داڭعىل جولعا شىعارىپ الساق، ۇلت جانىنىڭ باۋرالماعان نەسى قالار دەيسىڭ. وسى ماسەلە وڭ شەشىمىن تاپسا، «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترى كورەرمەندەرىن مىندەتتى تۇردە باۋرايدى جانە باۋىرلايدى دا.

مەن كەلەسى جىلدىڭ جوسپارىنا بىرنەشە قاداۋ-قاداۋ ماسەلەنى قامتۋدى ويلاستىرىپ وتىرمىن. بىرىنشىدەن، ەلباسىنىڭ جاقىندا جاريالاعان «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىندا ەرەكشە اتاپ كورسەتىلگەن «دالا فولكلورىنىڭ انتولوگياسىن» جاساۋعا بايلانىستى «ۇلى دالانىڭ كونە سارىندارى: الماتىنىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق مۇراسى» (ءۇش تىلدە) اتتى دالا فولكلورىنىڭ انتولوگياسىن جاساۋدى ۇسىندىم. ازىرگە بۇل جوبا كۇيىندە عانا قاراستىرىلىپ وتىر. ارينە، بيۋدجەتتەن نەمەسە باسقا كوزدەردەن قارجىسى شەشىلگەن جاعدايدا مۇنداي مەگا جوبانى قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارى بويىنشا جاساپ بەرۋگە دايىنمىن. ويتكەنى ءبىز وتىز جىل بويى وسى سالاعا ماشىقتانعان ساناۋلى مامانداردىڭ قاتارىندامىز.

ەكىنشىدەن، قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىن قامتي وتىرىپ «الاتاۋ الابىندا» اتتى برەندتىك اتاۋ اياسىندا «الاتاۋ الابىندا: ماڭعىستاۋدىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق مۇراسى»، «الاتاۋ الابىندا: اتىراۋدىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق مۇراسى»، «الاتاۋ الابىندا: باتىس قازاقستان ءوڭىرىنىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق مۇراسى»، «الاتاۋ الابىندا: سىر ءوڭىرىنىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق مۇراسى»، «الاتاۋ الابىندا: بەسقالانىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق مۇراسى»، «الاتاۋ الابىندا: وڭتۇستىك قازاقستان ءوڭىرىنىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق مۇراسى»، «الاتاۋ الابىندا: جەتىسۋدىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق مۇراسى»، «الاتاۋ الابىندا: ارقانىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق مۇراسى»، «الاتاۋ الابىندا: ىلە، التاي، تارباعاتاي ءوڭىرىنىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق مۇراسى» دەگەن تانىمدىق تاقىرىپتارمەن «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترىندا وڭىرلىك مۋزىكا ەرەكشەلىگىنە ارنالعان تارماقتى كونسەرت جاساۋدى مەجەلەپ، قاراتاۋ سازدارىنىڭ جالعىز ورىنداۋشىسى جىرشى ەلىكباي يسايەۆ، اقىن مارالتاي رايىمبەك ۇلى، كۇيشى جانعالي جۇزبايەۆتاردىڭ شىعارماشىلىق كەشتەرىن ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ارينە، ۇيدەگى كوكدونەن كوڭىلدى بازارداعى ناقۇس نارىقتىڭ بۇزاتىنى سياقتى، مۇنىڭ ءبارىن قارجى شەشەدى. مەن وسى وزەكتى ماسەلەنى كوپ كەشىكتىرمەي وبلىس اكىمدەرىنىڭ نازارىنا جەتكىزۋدى دە ويلاپ وتىرمىن. شۇكىر، قاي وڭىردە دە ۇلتجاندى، ەلىم دەپ ەڭبەك ەتىپ جاتقان ازاماتتار بار عوي، سول ءۇشىن دە بۇل ويىمىز وڭ شەشىمىن تابار دەگەن ۇمىتتەمىن. مىڭ بوياۋلى الماتى بولسا، مادەني استانا دارەجەسى بەكىگەن جەر، ال «الاتاۋ» – ەلباسى يدەياسىمەن اشىلعان جالعىز تەاتر.

الداعى جىلدىڭ تاعى ءبىر جاڭالىعى، تۇڭعىش رەت «الاتاۋ قىمىزحاناسى» ايدارى بويىنشا ىرىكتەلگەن شاعىن توپ، سارابدال تىڭداۋشىعا ارنالعان ءداستۇرلى ونەر كەشتەرى دە تەاتر قابىرعاسىندا ءوز جۇمىسىن باستايتىن بولادى. بۇل جوبا ارقىلى ءداستۇرلى ءان، كۇي، جىر ونەرىنىڭ تابيعي ورتا، ساۋاتتى تىڭداۋشى اراسىندا قالاي ورىندالۋ كەرەكتىگىن كورسەتكىمىز كەلەدى. ايگىلى ساحناگەرلەر ەركىن شۇكىمان، ۇلجان بايبوسىنوۆا، مۇرات ءابۋعازى، سايان اقمولدا، تالعات مۇقىشيەۆ، ارداق يساتايەۆا، امانگەلدى كۇزەۋباي، ەدىل باسىعارا، جۇمابەك قىدىرقۇلوۆ سياقتى ونەرپازدارعا قوسا «الاتاۋ» ونەرپازدارىن قاتىستىرۋدى كوزدەپ وتىرعان وسى كەشتەردى رەتى كەلسە، ءوزىم جۇرگىزۋدى ويلاپ وتىرمىن. سونداي-اق، قارجىسى بولىنسە «كەنەن»، «مۇحيت»، «تۇرماعامبەت» (ازىرگە اتاۋلارى شارتتى) اتتى مۋزىكالىق قويىلىمدار جاساساق دەگەن نيەتىمىز بار. تۇرىكسوي ۇيىمىمەن بىرلەسىپ وتكىزگەن حالىقارالىق ونەر فەستيۆالى كەلەر جىلى دا قايتالانسا دەگەن ۇمىتتەمىز. اكتەر مەن كورەرمەن اراسىنا جاندى كوپىر رەتىندە «دانەكەرشى» تۇلعاسىن قوسا وتىرىپ دالا تەاترىنىڭ ىزىمەن بالالارعا ارنالعان «عۇرىپ» دەگەن تۇرپاتى بولەك قويىلىم جاساۋ دا ويدا تۇر.

وسى كەلەلى جوسپارلارىمىزدى كەزەگىمەن ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك جاسالىپ جاتسا، ءسوز جوق، «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترى ءوز كورەرمەنىنىڭ جانىن مىندەتتى تۇردە وسىنداي تىڭ يدەيالارىمەن باۋرايتىن بولادى...

– تەاتر ساحناسىندا سومدالعان قانداي قويىلىم ەرەكشە ەسىڭىزدە قالدى، سول قويىلىمنىڭ تاربيەلىك ءمانى وسكەلەڭ ۇرپاققا قانداي وي تاستاي الدى دەپ ويلايسىز؟

– ەگەر سۇراعىڭدى دۇرىس باعامداسام، اڭگىمە اۋانى ءبىزدىڭ تەاتر ساحناسىنىڭ قويىلىمدارى تۋرالى شىعار دەپ ويلايمىن. اڭگىمەمنىڭ ءاۋ باسىندا قۇلاعدار ەتىپ وتكەنىمدەي، ازىرگە تەاترىمىزدىڭ تىرناقالدى تۋىندىسى – «جىر-جولبارىس» سپەكتاكلى. بۇگىندە كورەرمەن اراسىندا بۇل جاڭالىقتى تۋىندىنى ءسىڭىرۋ ۇدەرىسى ءجۇرىپ جاتىر.

جامبىل ءومىرىنىڭ حIح عاسىرداعى سوڭعى شيرەگىن قامتيتىن قويىلىم ەپيك جىرشىنىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋى مەن ازاماتتىق اجارىنىڭ سومدالۋ تۇرعىسىندا زاماناۋي بەينەلەۋ تاسىلدەرى ارقىلى كورسەتىلدى. بۇل ءوزى مەنىڭ سانامدا كوپ جىلدان بەرى پىسىپ-جەتىلگەن وزەكتى ويدىڭ ءبىرى بولاتىن، سونى رەجيسسەر مەن پەسا اۆتورى ەكىجاقتاپ ادەمى الىپ شىقتى. بۇل ءبىزدىڭ ءىزاشار تۋىندىمىز بولاتىن شىعار دەپ باعامداپ وتىرمىز. قاي سپەكتاكلدىڭ دە ءباسى مەن باعاسى ساۋاتتى كورەرمەنگە ايان عوي. مۇندا قازاق ءبيىنىڭ ناقىشتارى زاماناۋي كونتەمپوراري، فولكدەنس باعىتتارىمەن سينتەزدەلىپ، ديناميكالىق سەنوگرافيا قولدانۋدىڭ ناتيجەسىندە حورەگرافيا، ءداستۇرلى مۋزىكا، درامالىق ساحنالار ءوزارا جىمداسا ءتۇستى. ءبىر سوزبەن ءتۇيىپ ايتقاندا، بۇل ءوزى شىعارماشىلىق پەن تۋىنداتپا تاسىلدەردىڭ قوسپاسىنا قۇرىلعان جاڭاشا ۇلگىدە جاسالعان تۋىندى بولدى. سونىسىنا قاراماستان، اسىل وزەگى ءداستۇردىڭ تامىرىن تەرەڭ بويلاعاندىقتان، ونىڭ تالىم-تاربيەلىك ءمانى دە جوعارى دەپ ايتا الامىن. ويتكەنى، بۇل كونە باستاۋلاردى ۇلىقتاعان تۋىندى، ۇجىمدىق ويدىڭ قۇيماسى بولىپ سومدالىپ شىققان قويىلىم. كورەرمەن كوڭىلىن سونىسىمەن دە باۋرادى دەپ بىلەمىن.

– بەرىك اعا، كوڭىل ءبولىپ، دەن قويىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت ايتامىن، ۇلت يگىلىگى جولىنداعى ىزگى باستامالارىڭىزعا ساتتىلىك تىلەيمىن.

– ارۋجان قالقام، سەنىڭ دە تالابىڭ ورلەسىن، جاققان شىراعىڭنىڭ ساۋلەسى كوپكە ءتۇسسىن، كاسىبىڭنەن بەرەكە تابۋىڭا اعاڭ دا جۇرەكجاردى تىلەگىن قوستى.

 سۇحباتتاسقان: ارۋجان ءازىلحان قىزى