الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانىنا قاراستى ۇزىناعاش اۋىلىندا 2007 جىلدان بەرى كەڭەس وكىمەتىنىڭ باسقىنشى – گەنەرالدارىنىڭ ءبىرى – گەراسيم كولپاكوۆسكييدىڭ 20 مەترلىك ەسكەرتكىشى مەن ەركەرتكىش تاقتايشاسى تۇرعانىن بىلەتىن بولارسىز. سىرت قاراعاندا، قازاقستانداعى كوپ تاريحي ەسكەرتكىش مۇرالاردىڭ ءبىرى بولىپ كورىنگەنىمەن، جاقىنداپ بارىپ قاراساڭىز – «قازاق دالاسىن ازات ەتۋ قۇرمەتىنە»، «ۆ چەست وسۆوبوجدەنيا كازاحسكيح زەمەل وت بلاگودارنوگو نارودا» جانە «ورىس قارۋى ءۇشىن»، «ۆو سلاۆۋ رۋسسكوگو ورۋجيا» دەگەن جازۋلار مەن الماتى قالاسىنا قاراي باعىتتالعان قوس بىردەي زەڭبىرەكتىڭ ءمۇسىنى بەينەلەنگەن.
جالپى كولپاكوۆسكيي تۋرالى ءبىز نە بىلەمىز؟
گەنەرال كولپاكوۆسكيي شارۋالاردى ىشكى رەسەيدەن قازاقستانعا قونىس اۋدارۋ جونىندە العاش رەت باستاما كوتەرۋشىلەردىڭ ءبىرى بولعان، جەتىسۋدىڭ اسكەري گۋبەرناتورى. 1868 جىلى ونىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن «جەتىسۋگا شارۋالاردىڭ قونىس اۋدارۋى تۋرالى ۋاقىتشا ەرەجەلەر» جاسالدى. ال 1892 جىلى ءترانسسىبىر تەمىر جولىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. ول قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ءوڭىرىن باسىپ ءوتتى. مۇنىڭ ءوزى قازاقتاردىڭ يەلىگىندەگى جەردىڭ 4،2 ميلليون دەسياتيناسىن قوسىمشا تارتىپ الۋعا جەتكىزدى.
1860 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ ىشىندە قازاق تىنىشتىعى ۇيقى-تۇيقى بوپ بۇزىلىپ كەتتى. سول كەزدە گەنەرال كولپاكوۆسكيي ورىس-كازاك قولباسشىلارىن جيناپ، قارۋلى اسكەردى جيناقتايدى. قازاقتىڭ اتتى، ساداقتى، جالاڭ قول اسكەرىنە قارسى زەڭبىرەكتى قارۋ قولدانىپ، قىرىپ سالعان دا وسى كولپاكوۆسكيي ەدى عوي. كەيبىر تاريحي دەرەكتەردە ول قازاق دالاسىن قوقانداردان ازات ەتۋشى دەپ كورسەتىلەدى. بۇل ارينە، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا جازىلعان تاريحي ەڭبەكتەردە. ال ەگەمەندىك تۇسىنداعى جاڭا تاريح كولپاكوۆسكييگە قاتىستى نە دەيدى؟
سونىمەن، ۇزىناعاشتاعى ەسكەرتكىشكە قايتا ورالاتىن بولساق، نەگىزى سوناۋ كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قالانعان، مادەني مۇرالار تىزىمىنە ەنبەگەن، 2007 جىلى كازاك بەلسەندىلەرىنىڭ باستاماسىمەن قايتا تۇرعىزىلعان ەسكەرتكىش ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ پرو-رەسەيلىك قىسىمنىڭ ىقپالىندا ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەنىمىزدى ايتىپ تۇرعانداي كورىنەدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدى العانىمىزعا شيرەك عاسىر جۋىقتاسا دا، ءالى كۇنگە دەيىن بابامىزدى قىرعان باسقىنشىنىڭ ەسكەرتكىشىن توبەمىزگە كوتەرىپ، ۇلىقتاپ جۇرگەنىمىز سۇيەگىمىزگە تاڭبا بولىپ باسىلۋدا. ال ونداعى جازبالاردى كوزىمىزبەن كورگەنىمىزدە، نە دەرىمىزدى بىلمەي قالدىق؟
سوندا بۇل ەسكەرتكىش جانە ونداعى جازۋلار نەنى مەڭزەپ تۇر؟ بەيبىت كۇندە، بيىك توبەگە ەسكەرتكىشىن ورناتىپ، زەڭبىرەگىمەن زەكىتىپ قويارلىقتاي كولپاكوۆسكيي كىمىمىز ەدى؟ الگى، استارىندا ساياسي پيعىل جاتقان ەسكەرتكىش ۇزىناعاشتا قاشاننان بەرى پايدا بولعان؟ ونىڭ ەسكەرتكىشى كىمدەرگە كەرەك بولدى؟ جالپى ول ەسكەرتكىش كەرەك پە؟ «قامشى» پورتالى وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەگەن بولاتىن.
ءلاززات ەسبولوۆا، الماتى وبل. مادەنيەت باسقارماسى، كىتاپحانا ءىسى، تاريحي مۇرالار، مۋزەيلەر جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى باسشىسى:
- گ.كولپوكوۆسكييدىڭ ەسكەرتكىشى 1885 جىلى قازاق حالقىن قوقاندىقتاردان قورعاعان ەرلىگى ءۇشىن سوۆەت وداعىنىڭ كەزىندە 1921 جىلى جامبىل اۋدانى ۇزىناعاش اۋىلى اۋماعىندا قويىلعان. ول جەر كەيىننەن ورىس حالقىنىڭ زيراتىنا اينالعان. ەسكەتكىشتىڭ ۇزىندىعى 20 مەتر بولعان. قازىرگى كەزدە مەموريالدى تاقتايشاسى دا جوق.
2007 جىلى «جوعارى اتامان» كازاكتار قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىسى يۋ.زاحاروۆتىڭ قولداۋىمەن ەسكەرتكىش قالپىنا كەلتىرىلدى. اشىلۋ سالتاناتىنا رەسەي مەملەكەتىنىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى، جەتىسۋ كازاكتارى (سەميرەچەنسكيە كازاكي) جانە الماتى قالاسىنىڭ زيالى قاۋىمى قاتىسقان. ەسكەرتكىش جانىندا زەڭبىرەك ورنالاسقان.
گ.كولپاكوۆسكييدىڭ ەسكەرتكىشى جەرگىلىكتى ماڭىزى بار تاريحي جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ مەملەكەتتىك تىزىمىندە تىركەلمەگەن.
ەسكەرتكىشتى الىپ تاستاۋ جونىندە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ەشقانداي رەسمي ۇسىنىستار تۇسكەن جوق.
ال ەسكەرتكىشتى جويۋ نەمەسە ورنىن اۋىستىرۋ ءۇشىن تومەندەگى پروسەسستەردى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك بولادى.
تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى 1992 جىلعى 2 شىلدەدەگى № 1488ء-حىى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنىڭ 38 بابىنا سايكەس جۇرگىزىلەدى.
1.ەسكەرتكىشكە قاتىستى انىقتاما؛
2.تۇسىندىرمە جازبا (ەسكەرتكىشتى جويۋ سەبەبى)؛
3. ەسكەرتكىشتى جويۋ تۋرالى وتىرىس حاتتاماسى؛
4. ەسكەرتكىش تۋرالى تاريحي-مادەني ساراپتاما قورىتىندىسى؛
5. قالا اكىمدىگىنىڭ جەر تەلىمى تۋرالى شەشىمى؛
6. باس جوسپار ماسشتابى 1: 500؛
8. قارجى كوزىن انىقتاپ كورسەتۋ؛
9. وبلىس اكىمىنىڭ اتىنا ۇسىنىس حات.
تۇرسىن جۇرتباي، جازۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
-مەن 2007 جىلى كولپاكوۆسكييدىڭ ەسكەرتكىشى اشىلعان كەزدە سول جيىنعا قاتىسقان بولاتىنمىن. ول جەرگە ۇيىمداستىرۋشىلار، بەلسەندىلەر «كازاك» اسكەرىنىڭ كيىمدەرىن كيىپ كەلگەن، وندا سول كەزدەگى ءدىنباسى دا قاتىستى. قازاقستاندا كازاك اسكەرىنىڭ كيىنىپ، شەرۋ، دەمونستراسيا ۇيىمداستىرۋعا تىيىم سالىنعان جارلىق بار. مۇنىڭ نەگىزگى استارىندا نەلەر جاتىر دەيسىز عوي؟ وسى سۇراققا ق ر ۇقق جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. مەن كولپاكۆوسكييدىڭ قازاقتارعا قارسى قارۋ قولدانىپ، قىرىپ سالعان قىلمىسىن الدىعا تارتا وتىرىپ، وعان ارناپ تاريحي ەسكەرتكىش اشۋعا بولمايتىنىن ايتىپ، بىرنەشە ماقالا جازعان بولاتىنمىن. مەنىڭ سوزىمە ەشكىم قۇلاق اسپادى. ال مەن ءوز ماقالامدا بىرنەشە سۇراقتارعا جاۋاپ تالاپ ەتتىم. سول كازاكتار شەرۋىندە قولباسشى «اتامان» بولدى دەيدى. ول اتامان كىم؟ ماعان رەسمي مەكەمەلەردىڭ ەشقايسىسى دا جاۋاپ بەرگەن جوق. تەك، قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە وسى حاتىم جەتىپ، سولار عانا تەلەفون ارقىلى حابارلاسىپ، ءبىز ماسەلەمەن جاقسى تانىسپىز. ءبىز ءسىزدىڭ كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەڭىزدى قولدايمىز دەپ حابار بەردى. ارى قاراي ونى زەرتتەپ، تەكسەرىپ جاريالاۋعا ءبىزدىڭ تولىق ەركىمىز جوق، ءبىراق حاباردارمىز دەگەن. دەمەك بۇنىڭ ارعى جاعىندا ۇلكەن ساياي قىسىم جاتىر. ياعني، قازاقستاننىڭ رەسمي مەكەمەلەرى، ءسىم، ءىىم، ۇقق جانە سوت پەن پروكۋراتۋرا ارالاسا الماۋى -رەسەي جاعىنان بىزگە ۇلكەن قىسىمنىڭ بولعانىن دالەلدەيدى. ال ورىس قارۋى جاساسىن دەگەندەي ۇران سالۋى – بۇل قازاقستاندى اشىق باسىنۋ. ءبىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىمىزدى قورعاۋى ءتيىس پروكۋراتۋرامىز، ءسىم، قورعانىس مينيسترلىگى ت.ب. نامىسسىزدىق تانىتىپ وتىر. رەسەي قىسىمىنا ۇنسىزدىك ءبىلدىرىپ، شوۆينيستىك سيپاتتاعى ەسكەرتكىشتەرىن ورناتىپ بەرۋى ولاردىڭ رۋحسىزدىعىن، نامىسسىزدىعىن كورسەتەدى. ەگەر مەنىڭ ايىپتاۋلارىم وتىرىك دەسە – كولپاكوۆسكييدىڭ قازاقستاندى باسىپ الۋ ساياساتى تۋرالى دەرەكتەردى قايتا قاراپ شىقسىن. كوزدەرى جەتەدى. ءوزىمىزدىڭ اتالارىمىزدى قىرىپ سالعان دۇشپاندى ۇلىقتاپ، ەسكەرتكىشىن ورناتىپ بەرۋىمىز ۇيات، ماسقارا عوي. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن «جاۋلاپ الۋشىنى» – «جاۋلاپ الۋشى»، «باسقىنشى» دەپ ايتۋ كەرەك. قازاقستاننىڭ جەرىن وتارلاعان باس قولباسشى – كولپاكوۆسكيي دەپ جازىلۋى ءتيىس. ال ءبىز قازاق دالاسىن قوقانداردان ازات ەتۋشى دەپ ۇلىقتايمىز-اۋ كەلىپ. بۇل ماسقارا عوي. بۇعان ق ر ۇقق، ءسىم، ءىىم، قورعانىس مينيسترلىگى، يدەولوگيا كوميتەتى نە قاراپ وتىر؟ بۇل ماسەلەگە قاتىستى سولار جاۋاپ بەرۋ ءتيىس!
جىلبەك سەمبەك ۇلى، جۋرناليست:
1. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 24 جىل بولدى. رەسەيدىڭ ءوزى ءقازىر تاريحتى قايتا قاراستىرىپ جاتىر. پاتشالىق رەسەي زامانىنان قالعان بۇل ەسكەرتكىشكە سوۆەت ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىن دە الىپ تاستاۋ ءقاۋپى تونگەن ەكەن. الايدا كولپاكوۆسكيي قازاقتى قىرعاننان باسقا جاقسىلىق جاساعان جوق. اشىعىن ايتۋىمىز كەرەك زەڭبىرەكپەن، ءتۇرلى مىلتىقپەن باقايشىعىنا دەيىن قارۋلانعان 2000 اسكەرىمەن قازاقتىڭ 20 000 ايىر، ساداقپەن قارۋلانعان قاراپايىم حالقىن قىرىپ سالعان ادامعا بەيبىت زاماندا قازاق جەرىندە نەگە ەسكەرتكىش تۇرۋى ءتيىس؟
2. ەلىمىزدەگى رەسەيدىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ وتىرعان كازاكتار وتريادتارىنىڭ ىس-ارەكەتىن بيلىك باقىلاۋعا الۋى ءتيىس. كولپاكوۆسكييدىڭ ەسكەرتكىشىنى الىپ تاستاۋعا بىردەن ءبىر قارسى بولاتىن سول كازاكتاردىڭ ۇيىمى. مۇنداي استىرتىن ۇيىمداردىڭ جۇمىسىن ءۇش ءارىپ قاداعالاعانى ءجون. سول كولپاكوۆسكييدىڭ اسكەرىنىڭ ۇرپاقتارى بۇگىندە الماتى ماڭايىندا تۇرادى. ولار دا ەسكەرتكىشتى الىپ تاستاۋعا نارازى بولۋى ىقتيمال. الايدا بيلىك بۇعان قاراماستان شەشىم قابىلداۋى كەرەك. قازاقتىڭ قانىن توككەن ادامعا تورىمىزدەن ورىن بەرىپ، ەسكەرتكىشىن ورناتىپ قويعانىمىز بولماس.
3. بۇدان بۇرىن سول شايقاسقا قاتىسقان ادامداردىڭ ءتىزىمى بولعان. الايدا ونى الىپ تاستاعان. كازاكتاردىڭ ءوزى بۇل ەسكەرتكىشكە تىكەلەي رەسەي ەلشىلىگىن ارالاستىرىپ وتىرعاندىقتان بۇل ماسەلە جوعارى دەڭگەيدە شەشىلۋى ءتيىس.
1921 جىلى بۇل ەسكەتكىشتى الىپ تاستاۋ تۋرالى ماسەلە قوزعالعاندا سول شايقاسقا قاتىسقان ادامداردىڭ ءتىزىمى الىنىپ تاستالعان ەكەن.
4.قاتەسپەسەم، الماتىداعى ساياحات اۆتوبەكەتىنىڭ ماڭايىندا كولپاكوۆسكيي اتىنداعى كوشە بار بولاتىن. ءالى كۇنگە دەيىن كەيبىر ۇيلەر ونىڭ اتىنداعى كوشەنى وشىرگىسى كەلمەيدى. سول سياقتى كولپاكوۆسكييدىڭ ەسكەرتكىشىن سارى مايداي ساقتاپ، دارىپتەۋدىڭ قاجەتى شامالى. ءالى كۇنگە دەيىن ماسكەۋگە جالتاقتاپ وتىرعانىمىزدىڭ بۇل دا ءبىر كورىنىسى. ءبىر ەسكەرتكىشتى الىپ تاستاۋ ءۇشىن دە رەسەيدىڭ قاس-قاباعىنا قارايمىز با؟
تالعار اۋدانىنداعى تۇزدىباستاۋ ەلدىمەكەنىندە كالينيننىڭ ەسكەرتكىشى دە ءالى تۇر. ونى نەگە ساقتاپ وتىرمىز؟
جەتىسۋ كازاكتارىنىڭ تايراڭداعان جەرلەرىنىڭ ءبارىن دە وسىنداي ەسكەرتكىشتەر ءالى ساقتالعان. ولاردىڭ قۇنى جويىلدى. جاڭا زامانعا جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراۋ قاجەت. جالتاقتايتىن تۇگى جوق.
كورىك قوزىباعاروۆ، تاريحشى:
-پاتشالىق رەسەيدiڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى گەراسيم كولپاكوۆسكييگە 2007 جىلى ۇزىناعاشتا (الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانى) ەسكەرتكiش ورناتىلعاندا، قازاق زيالىلارى قاتتى كۇيزەلدi. گ.كولپاكوۆسكييگە قازاقستاندا ەسكەرتكiش ورناتۋ دەگەنiمiز - پاتشالىق رەسەيدiڭ وتارشىلدىق ساياساتىن اقتاپ شىعۋ دەگەن ءسوز. نەمەسە رەسەيدiڭ بiر كەزدەرi قازاقستاندى وتارلاۋىن، قازاقستانعا قۇلدىق قامىتىن كيگiزۋiن «بۇل - وتە جاقسى نارسە، پروگرەسشiل ارەكەت» دەپ باعالاعانمەن بiردەي. گ.كولپاكوۆسكييگە ۇزىناعاشتا ەسكەرتكiش ورناتقانىمىز - بiزدiڭ بەتiمiزگە باسىلعان قارا تاڭبا!
قۇداي-اۋ، قازاقتاردى جەرiنەن ايىرعان، دiنiنەن ايىرعان، تiلiنەن ايىرعان جانە وسىنداي قاسiرەتتi iسكە باسشىلىق جاساعان، سونىڭ باسىندا تۇرعان ادامعا قاي بەتiمiزبەن كوشە بەردiك؟
بەيبىت قويشىبايەۆ، تاريحشى:
- كولپاكوۆسكيي گەراسيم الەكسەيەۆيچ – ورىس گەنەرالى، ورتا ازيانى جاۋلاپ الۋشى پاتشالىق قايراتكەرلەرىنىڭ اسا ىرىلەرىنىڭ ءبىرى. پودپولكوۆنيك كەزىندە 1860 جىلى ۇزىناعاش تۇبىندە مىڭ ادامدىق جاساقپەن قالىڭ قوقان اسكەرىنە سوققى بەرىپ، شەگىندىردى. سونداعى جەڭىسى ءۇشىن پولكوۆنيك شەنىنە جوعارىلاتىلىپ، وردەنمەن ماراپاتتالدى. ەسكەرتكىش سول جەڭىس قۇرمەتىنە قويىلعان. 2007 جىلى جوندەلىپ، قالپىنا كەلتىرىلگەن. ارينە، باسقىنشى، وتارلاۋشى ەلدىڭ مۇددەسىن استارلايدى. قوقان حاندىعى قۇرامىنا وڭتۇستىك ولكە تۇگەل قاراپ تۇرعان. ورىس ارمياسى بىرتىندەپ ءبارىن جاۋلاپ الدى، قوقان حاندىعىن قۇلاتتى. ەگەر پاتشا ارمياسى شىنىمەن قازاقتاردى قوقاندىقتاردان ازات ەتۋشى بولسا، ازات ەتكەننەن كەيىن ەلىنە قايتىپ كەتپەس پە ەدى. جوق، ول قازاق جەرىن ورىس جەرىنە اينالدىرۋمەن شۇعىلدانعان وتارلاۋشى. بىزدە تاريحقا جاڭاشا قاراۋ، تاۋەلسىز مەملەكەت تۇرعىسىنان قاراۋ ءالى دە قالىپتاسا قويماعان، سوندىقتان، ەسكەرتكىشتىڭ شىن مانىنە وي جۇگىرتىپ جاتقان قايراتكەر شامالى. ەل-جۇرتتىڭ ساناسى ويانسا، وتكەندەگى وتارلاۋشىلاردى اسپەتتەۋدىڭ ماڭىزى جوق ەكەنىن، ءتىپتى زالالدى ەكەنىن تەز-اق تۇسىنەدى.
تىستان كەلگەن ادام ەل ىشىندەگى ەسكەرتكىشكە قاراپ، تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ دۇنيەتانىمى مەن قۇرمەتىنەن حابار الادى. مىناداي ەسكەرتكىشتەرىمىزدى كورگەن جيھانگەز ءبىز تۋرالى قانداي وي قالىپتاستىرۋى مۇمكىن؟
ال اتالمىش ماسەلەگە تىكەلەي جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس الماتى وبلىسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنا حابارلاسىپ كوردىك. باسقارما باسشىسى عالياسقار تولەندى ۇلى بۇل ماسەلەدەن حاباردار ەكەندىگىن جانە الداعى كۇندەرى ءتيىستى جاۋاپ قايتارۋعا ۋادە ەتتى.
نۇرگەلدى ءابدىعاني ۇلى
پىكىر قالدىرۋ