تاستار سويلەيدى
ۇلى دالا تاعىلىمىن تانىتقان،
تاستار جاتىر كەڭ دالادا شاڭىتقان.
ءبىرى كەن بوپ باعالانسا ادامعا،
مينەرالدى ءبىرى تۇزعا قانىققان...
...ەندى ءبىرى – شەجىرەشى بىتىك تاس،
عاسىر ءۇنىن ەستيدى جان ونى ۇققان...،
‑ دەپ «تاستار سىرى» ولەڭىندە ا. قاسىمبەك جىرلاعانداي، تاستار دا تاريح كۋاگەرى. ءيا، ەل تاريحىن تانىتاتىن بالبال تاستاردان باستاپ، شەجىرە شەرتكەن بىتىك تاستار، پەتروگليفتى سۋرەت جارتاستار – تاريح كىتابى، ۋاقىت ءۇنى، تىرشىلىك مەكتەبى.
ەلباسىمىزدىڭ «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ بارىسىندا مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ ءىس-شارالارى نەگىزىندە 2003 جىلى الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانىندا «تاڭبالى» قورىق-مۇراجايى قۇرىلعانى بارشاعا ايان. وسىلايشا، ەرەكشەلىگىمەن كورگەندى تاڭ قالدىراتىن، تاستاردىڭ تىلسىم سىرىن اشاتىن تاعى ءبىر قورىق تۋريستەرگە ەسىگىن ايقارا اشتى.
مۇنداعى تاريحتىڭ ءىزى سوناۋ قولا داۋىرىنەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن سايراپ جاتىر. ماسەلەن، قولا ءداۋىرى تۇرعىندارىنىڭ تۇراعى، بەيىتتەرى، ساق تايپالارىنىڭ ومىرىنەن مالىمەت بەرەتىن جادىگەرلەر، ءۇيسىن تايپالارىنىڭ قونىستارى مەن وبا-مولالارى، تۇركى قاعاناتى كەزەڭىنە ساي كەلەتىن جارتاس سۋرەتتەرى جانە تاعى باسقا. ءبىر قىزىعى، وسىنىڭ ءبارى – تاستا تاڭبالانعان .
تاڭبالى تاستارىنىڭ ماندىلىگى مىنادا: ول – ورتا ازياداعى جارتاستاعى ونەردىڭ يۋنەسكو-نىڭ بۇكىلالەمدىك مۇرالار تىزىمىنە ەنگىزىلگەن ءبىرىنشى ەسكەرتكىش. قازاقستاننىڭ كوپ عاسىرلىق تاريحىنداعى تاڭبالىنىڭ ماندىلىگى، مۇندا قولا ءداۋىرىنىڭ سۋرەتشىلەرى العاش رەت قۇدايعا انتروپومورفتىق كەسكىن بەرە وتىرىپ، ونى كورىپ بىلۋگە بولاتىن بەينەسىن جاساۋىندا. تاڭبالىنىڭ الەمدىك ءمانى دە تەرەڭ: مۇندا ادام اشىق اسپان استىندا كۇن ورداسىن جاساي وتىرىپ، لاندشافتىڭ تابيعي وزگەشەلىگىمەن ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق دانالىعىن بىرىكتىرە بىلگەن.
تاڭبالى شاتقالىنداعى جارتاس سۋرەتتەرى – ورتا ازيا شەڭبەرىندە عانا ەمەس، عالامدىق كولەمدە تانىمال، اسا ماڭىزدى تاريحي مۇرالاردىڭ ءبىرى. بۇل كوزقاراس كوپجىلدىق زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە ناقتىلاندى جانە كۇللى ادامزاتقا قاستەرلى تاريحي-مادەني مۇرا دەگەن تۇسىنىكتى قالىپتاستىردى.
تاڭبالى شاتقالىنىڭ جارتاس سۋرەتتەرىن زەرتتەۋ - پەتروگليفتەردىڭ تاريحي-مادەني جانە پالەوەكولوگيالىق ماعىنالى ءماتىنىن تۇسىنۋگە جول اشادى. ونداعى جارتاس سۋرەتتەرى ەرتەدەگى ادامداردىڭ قورشاعان الەمدى قابىلداۋىن كورسەتەدى، وزىق ويلى دۇنيەتانىمىن تانىتادى.
جارتاستاعى سۋرەتتەر - اتا‑بابالارىمىزدىڭ عاسىرلاردان جولداعان سالەمدەمەسى سياقتى. ءبىزدىڭ سانامىزعا اسەر ەتە وتىرىپ، ءتۇرلى عاسىرلار مەن ۋاقىتتىڭ تىنىسىن سەزدىرەدى. تاڭبالى پەتروگليفتەرى وزىندىك قۇبىلىس، دالا توسىندەگى فەنومەن. پەتروگليفتەردىڭ بەينەلەۋ قاتارلارى بەلگىلى جۇيەمەن قاتار، فيلوسوفيالىق، تانىمدىق بىرىزدىلىككە نەگىزدەلگەن.
تاڭبالى شاتقالىنداعى ەسكەرتكىشتەردىڭ ەڭ كوپ كەزدەسەتىن تۇرلەرى ايتارلىقتاي ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. جارتاسقا سالىنعان بارلىق سۋرەتتەر تەگىس تاس بەتتەرىنە نۇكتەلەپ قۇرۋ تەحنيكاسىمەن، سيرەك جاعدايدا مەتالل قۇرالدار نەمەسە تاستىڭ كومەگى ارقىلى ناقىشتالىپ ورىندالعان. تاڭبالى كەشەنىندەگى پەتروگليفتەردىڭ جالپى سانى 5000-عا جۋىقتايدى.
تاڭبالىداعى قولا ءداۋىر ادامدارىنىڭ تۇراقتارى، كونە بەيىتتەرى، جارتاستاعى سۋرەت بەينەلەرى مەن جازۋلار بۇل جەردىڭ تاريحى ەجەلدەن باستالعاندىعىن دالەلدەيدى. تاڭبالى وزەنى بويىندا كونە قونىستار مەن قۇرباندىق شالاتىن ارنايى ورىنداردىڭ دا ءىزى جاتىر. بۇل تۇجىرىمعا وسى جەرلەردەگى قازبا جۇمىسى كەزىندە تابىلعان كوپتەگەن مال سۇيەكتەرى مەن جارتاس سۋرەتتەرى ناقتى ايعاق بولا الادى.
كەشەننىڭ بارلىق كەزەڭدەردەگى نەگىزى جارتاستارىندا اشىق اسپان استىنداعى 3000-نان استام جارتاس سۋرەتتەرى توپتاستىرىلا ورنالاسقان (1-5 توپ) كانون بولىپ تابىلادى. ەرتەدەگى پەتروگليفتەر بەلگىلى ءبىر باعىتقا عانا باعدارلانعان جازىقتىقتارعا ويىپ جاسالعان. اڭعاردا كانوننىڭ ءاربىر جارتاسىنىڭ الدىندا قولا ءداۋىرىنىڭ بارلىق سۋرەتتەرى كۇردەلى كومپوزيسيالارعا دايەكتىلىكپەن ورنالاسقان. تاڭبالى پەتروگليفتەر گالەرەياسى قولا ءداۋىرى تايپالارىنىڭ ەرتەدەگى ميفولوگياسى نەگىزىندەگى كوركەم حيكايانى ناقتىلى تۇردە كورسەتەدى. قولا داۋىرىندەگى تاڭبالىنىڭ كوپتەگەن پەتروگليفتەرى ورتالىق ازياداعى جارتاس ونەرىنىڭ بىرەگەيى.
1957 جىلى ەلىمىزدىڭ زەرتتەۋشىلەرى تاڭبالى جارتاس سۋرەتتەرى تۋرالى مالىمەتتەردى، سونىڭ ىشىندە ساپالى كوپتەگەن فوتوماتەريالداردى، العاشقى رەت عىلىمي اينالىمعا ەنگىزدى. سول ۋاقىتتان بەرى وسى تاماشا ەسكەرتكىشكە زەرتتەۋشى ارحەولوگتار، تاريحشىلار، ونەرتانۋشىلار، گەولوگتار، سۋرەتشىلەر الدە نەشە رەت نازار اۋداردى، ءارتۇرلى دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرىلدى، ناتيجەسىندە «تاڭبالى» تانىمال ەسكەرتكىشكە اينالدى. بىرنەشە بولىكتەن، تاستاعى تاڭبالاردان، ءارتۇرلى داۋىرلەردىڭ جەرلەۋ-عۇرىپتىق نىساندارىنان، تۇراقتار مەن قونىستاردان، سونىمەن قاتار وسىلار ورنالاسقان تابيعي لاندشافتىق ورتادان تۇراتىن بۇل كەشەننىڭ ۇلىلىعى وسى كەزدەن باستالادى.
تاڭبالى شاتقالىنىڭ اۋماعىندا جۇزدەن استام ءار ءتۇرلى ۋاقىتتاعى ەسكەرتكىشتەر – قولا داۋىرىنەن ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 14-13 عاسىردىڭ ورتاسىنان 19-20 عاسىرلاردىڭ دەيىنگى ارالىقتى قامتىعان قونىستار، مولالار، ەرتەدەگى تاس قاشالعان ورىندار، پەتروگليفتەر جانە تابىنۋ عيماراتتارى (قۇربان شالىناتىن جەرلەر) اشىق اسپان استىندا وزىنە ءتان تاريحي قۇندىلىعىن ساقتاي وتىرىپ قورعالۋدا. ولاردىڭ ءبارى بىرىگىپ ءۇش مىڭ جىل بويى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن ەرتەدەگى جانە قازىرگى كەزدەگى حالىقتارىنىڭ تاريحىن ناقتىلى كورسەتەتىن ارحەولوگيالىق كەشەندى قۇرايدى.
قورىتا ايتقاندا: تاستاعى سۋرەتتەر سىرى – كونە داۋىردەن سىر شەرتەتىن تاريحي دەرەك. ونى زەرتتەۋ وتكەنىمىزدى عانا ەمەس، ادامزاتتىڭ سانالى عۇمىرىن قۇرايتىن ويشىلدىعىن تانۋعا، دۇنيەتانىمىن ۇلىقتاۋعا باعدار بولادى.
قۇرالاي قالىقبايەۆا
«تاڭبالى» قورىق-مۋزەيىنىڭ
اعا عىلىمي قىزمەتكەرى
پىكىر قالدىرۋ