وتكەن عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن الاپات سوعىستىڭ جاراسى قۇلان-تازا جازىلا قويماعان الما­عايىپ ۋاقىت ەدى. ەسەسىنە سوعىستان ورالعان جىگەرلى جىگىتتەردىڭ وتىزدا وردا بۇزعاندارى ەندى قىرقىندا قىرقا اسار شاقتا. بايتاق ەلدەگى سياقتى، قارت قاراتاۋدىڭ قويناۋىنداعى ەلدى مەكەندەردە جاس وتاۋلاردىڭ دا قاتارى كوبەيىپ، بالانىڭ بازارلى ۇياسىنا اينالعان داۋرەندى مەزگىل. سوعىستان جۇدەپ، وتباسىندا بالانىڭ ءدۇبىرى ازايعان اۋىلدىڭ اجارى كىرە باستاعان. قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان مامىراجاي شاق دەسە، دەگەندەي-اق.

الپىسىنشى جىلدىڭ شىجىعان شىلدەسىندە شولاقتاۋداعى سونداي ءبىر جۇ­پىنى شاڭىراقتا جانە ءبىر نارەستە ىڭگالاپ دۇنيە ەسىگىن اشتى. اكەسى قۇلاعىنا ازان شاقىرىپ سارى شاقالاقتىڭ ەسىمىن اسەمحان دەپ اتاعان. ەندى بۇدان بىلايعى اسەم ءومىردىڭ دىڭگەكتى ءبىر ازاماتى بولعاي دەپ كوكسەدى مە… بالكىم، ىرىمداعان شىعار. بۇگىندە سول شال ءتىرىلىپ كەلسە بالامنىڭ اتىنا تاعدىرى ساي وربىگەن ەكەن دەپ قۋانار دا ەدى…

*  *  *

…سول كۇنى جىلداپ جۇمباعىنىڭ شەشۋىنە جەتكىزبەگەن جۇمىسىنىڭ ءتۇيىنى شەشىلۋگە شاق قالعانداي كورىندى. بۇعان دەيىن شە…

بۇعان دەيىن سانسىز اق پاراقتىڭ بەتىنە ءوزدى­گىنەن جۇرەتىن ماشيناعا ارنالعان بولا­شاقتاعى «اقىلدى» دوڭ­عالاقتاردىڭ، ادىم­داعىش اياقتاردىڭ نە­شە ءتۇرلى ۇلگى-ماكەتى سان سىزىلعان. وندا ەسەپ جوق. بۇيىرتسا، سول جاڭا­لى­عىنىڭ سىرىن اشاتىن كىلت ەندى تابىلعانداي ەكەن.

اسەمحاننىڭ جانىن ءبىر قۋانىش سەزىمى بيلەي ءتۇستى. ىشتەگى جىلى سەزىم اعىسى الداماسا، بۇل جۇ­مىسى دا ابى­رويلى بول­ماق. سولاي دەپ سەنىمدى ويلادى.

جانىن تولعاپ، ءتۇن ۇيقىسىن توناعان كۇندەردىڭ قۋانىشپەن قاۋىشار كەزدە، بويىندا وسىنداي سەزىم بايقالارىن كوپتەن اڭعاراتىن. وتكەندە ماشينانى جىلجىتار دوڭعالاقتى جەتىلدىرۋگە قاتىستى بەرگەن جانە ءبىر بولشەگى ءازىر بولىپتى. كەشە سونى جيناستىرىپ كورگەن. كوڭىلىنەن شىقتى.

بىردەن ۇستازى تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءابىل مۇراتۇلىنا قۋانىپ تەلەفون شالدى. ابەكەڭ ادىم­داعىش اياقتى دا، دوڭعالاقتى دا ەرتەڭ ماشيناعا كيگىزىپ كورىپ سىناقتان وتكى­زۋگە شەشىم قابىلدادى. سولاي جاسادى دا. ەكى جاڭالىق تا بۇلار كۇتكەندەي ويلا­عاندارىنداي بولىپ شىقتى. ەسەپتەن دە قاتەلىك كەتپەپتى. دوڭعالاقتىڭ سەكۋندتىق اينالىمى، ادى­­مىنىڭ دالدىگىنە ەكەۋى دە ويلا­عاننان بەتەر ءساتتى شىق­قانىنا بالاشا قۋان­عان. دوڭگەلەۋى، ادىم­داعىش اياق­تىڭ ادىمداۋى ەسەپتىك كۇت­كەن ناتيجەنى كور­سەتتى.

اسەمحاننىڭ عىلىمي ىزدەنىستەرىنىڭ باستى با­عىتى وسى سالا بولاتىن. سول ورايدا اشقان جاڭا­لىق­تارىمەن اۋەلى تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، بەرتىن دوكتورلىق عىلىمي دارەجەسىنە يە بولدى. سا­لانىڭ بىلىكتى ماسكەۋلىك عالىمدارى دا جۇمىسقا ءۇل­كەن باعا بەرگەن.

سوندا، اسەمحان ازا­ماتىڭىزدىڭ جاڭا­لىعى – ماشيناعا كيگىزەر دوڭعالاقتارىنىڭ، ادىمداعىش اياقتارىنىڭ سىرى نەدە دە­مەكسىز. ونى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ءبىر مىسال ايتساق ۇعىنىقتى بولادى.

ءسىز تەمىرجول بويىندا جۇيتكىپ ءجۇر­گەن شاعىن ماشينالاردى بىلەسىز. ءيا، ونى درەزينا دەيدى. ونىڭىز جول ءجون­دەۋشىلەرگە تاپتىرماس كولىك، قاجەت بولسا تەمىرجول بويىندا بولعان اپاتتى جەرگە شۇعىل الىپ بارادى، ماتەريالداردى دا جەتكىزەدى. ءبىراق، ونىڭ ءبىر ولقىلىعى بار، ول تەمىرجول رەلسى ۇستىمەن ءبىر عانا باعىتتا – نە العا، نە ارتقا عانا قوزعالادى. ەندى سول كولىگىڭىزگە اسەمحاننىڭ الگى ويلاپ تاپقان دوڭعالاعىن نەمەسە ادىمداعىش اياعىن اۋىستىرىپ كيگىزەر بولساڭىز وندا ول كەز كەلگەن باعىتپەن، قاندايدا جولسىزبەن ءجۇرىپ ءوتىپ نەمەسە ادىمداپ سىزگە كوپ كومەگىن كورسەتەدى، قانداي دا اۋىر جۇمىس بولسىن بىرگە اتقارۋعا سەپتەسەدى. ونداي دوڭعالاق، ادىمداعىش اياقتاردى تەمىرجول بويىنداعى، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ءتۇرلى تەحنيكالارعا كيگىزىپ پايدالانسا قيىن دەگەن تاۋلى-تاستى ۋچاسكەلەردە ەركىن ءجۇرىپ، كەز كەلگەن جۇمىستى اتقارادى، تاپسىرمانى ورىندايدى.

جاستار تۋرالى ايتقاندا، پروفەسسور­دىڭ جانارى نۇرلانىپ تۇردى. ۇستاز رەتىندە، ەلدەگى ىرگەلى جوعارى وقۋ ورنى­نىڭ ءبىرى – قازاق جول قاتىناستارى ۋنيۆەر­ستيتەتىنىڭ وقۋ ءىسى جونىندەگى پرورەك­تورى رەتىندە جاستار جايىن جاقسى ءبىل­گەندىگىنەن بولار. «قازىرگى جاستاردىڭ ءبارىن بىردەي كىنالاي بەرۋگە بولمايدى، – دەدى، ەندى بىردە. – ولاردىڭ ىشىندە بىلىمگە قۇشتارلارى جەتكىلىكتى. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگى ۇرپاق جاڭا تەحنولوگيانىڭ قىر-سىرىن بىلۋگە، نا­رىقتىق جۇيەنىڭ تالابىن يگەرۋگە ىنتالى، يكەمدى كەلەدى. بۇرىنعى جاستار دا ءوزىنىڭ زامانى تالاپتارىنا ساي بولعان…»

*  *  *

«بۇرىنعى…»

بۇرىنعى دەمەكشى، اسەمحان بالا كەزدەن قاراتاۋ قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى تامدى ورتا مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەننەن تەحنيكاعا ۇيىرسەك بولدى. ءاربىر تەتىكتىڭ شالت قيمىل-قوزعالىسى قىزىق تا، سيقىرلى كورىنەتىن. سىرىن ۇعۋعا قۇلشىناتىن ەدى. سودان اقىرى مەكتەپ بىتىرگەن جىلى شولاقتاۋداعى جەمىس-كونسەرۆىلەۋ زاۋىتىندا قاتارداعى جاي جۇمىسشى بولعانى بار. «اقىلدى ماشينالاردىڭ» جۇمىسىن سوندا كورىپ، سوندا العاش تانىسقان، تاڭ-تاماشا بولعان. ەسىندە ءبارى.

كەيىن قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا (1979-1984) وقىعان جىلدارى، سول كەزدەگى س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملە­كەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىن­داعى روبوتتى تەحنيكالار جونىندەگى رەسپۋب­ليكالىق عىلىمي-ادىستەمەلىك ورتالىقتا (1984-1991) ينجەنەر بولىپ قىزمەت اتقار­عان جىلدارى اسەمحاننىڭ تەحنيكامەن «تامىرلاستىعى» تىپتەن كۇشەيگەن.

عىلىمي ىزدەنىسكە بەيىم جاس نازاردان تىس قالمادى. ءبىر كۇنى ويلاماعان جەردەن م.تىنىشپايەۆ اتىنداعى قازاق كولىك جانە كوممۋنيكاسيا اكادەمياسىنان شاقىرتۋ السىن. بۇل قۋانا كەلىسكەن. ويتكەنى، بۇل اكادەميا تەمىرجول سالاسىنداعى جاڭا تەحنيكا مەن تەحنولوگيالاردىڭ كەڭ ءورىس اشاتىن ۇلگى ۇياسىنداي كورىنگەن. سولاي بولدى دا. ول تۋرالى ەندى عالىمنىڭ كوز مايىن تاۋىسىپ جاساعان ەڭبەگىنە قاتىستى مىنا كورسەتكىشتەر ايعاق.

پروفەسسور اسەمحان قايناربەكوۆ بۇعان دەيىن كسرو تۇسىندا اشقان جاڭا­لىقتارى ءۇشىن 4 اۆتورلىق كۋالىككە يە بولسا، ودان كەيىنگى جىلدارى 8 پاتەنت الدى. بۇل جىلدارى عالىمنىڭ 1 مونوگرافياسى، 5 وقۋ قۇرالى جانە 125 عىلىمي ماقالالارى جارىق كوردى. 15 عىلىم كانديداتىن، 2 عىلىم دوكتورىن دايارلادى. تەمىرجول سالاسىنداعى جوعارى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرىنە ارناپ جازعان «ماشينا بولشەكتەرى جانە قۇراس­تىرۋ نەگىزدەرى» كىتابى حالىقارالىق وقۋلىقتار بايقاۋىندا ديپلوممەن ماراپاتتالدى.

عىلىمي قوعامدىق جۇمىستارى دا ءبىر كىسىگە جۇك بولعانداي. ن.يسانوۆ اتىنداعى قىرعىز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي اتاقتاردى قورعاۋ جونىندەگى ديسسەرتاسيالىق كەڭەس مۇشەسى، «ومبى ايماقتىق ينستيتۋ­تىنىڭ حابارشىسى» جۋرنالىنىڭ رەداك­سيالىق القا مۇشەسى، حالىقارالىق جالپى رەسەيلىك جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان وقۋلىقتار بايقاۋىنىڭ ەكسپەرتتىك كوميس­سياسىنىڭ مۇشەسى، ارينە «نۇر وتان» پار­تياسىنىڭ قاتارىندا.

ەڭبەكتىڭ وتەۋى بولماي قالعان جوق. «ى.التىنسارين» توسبەلگىسىمەن ماراپات­تالىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ وزاتى اتاندى. ەلباسى نۇر­سۇلت­ان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتان العان العىس حاتتىڭ دا ورنى بولەك. ول ۇرپاق ءتار­بيەسىندەگى قىزمەتىن قاناتتاندىرىپ، سەرپىن بەرگەندەي. بۇل بۇگىندە جىگىت اعاسى اتانعان ازامات ءۇشىن از ناتيجە بولماسا كەرەك.

*  *  *

«…بالامنىڭ اتى تاعدىرىنا ساي وربىگەن ەكەن دەپ قۋانار ەدى». باستاپقىدا سولاي دەگەنبىز.

ءيا، اكە ارمانى الداماپتى. ءومىر جولى ونەگەسىمەن ءوربىدى. ۋاقىتىنىڭ ءبارى عىلىمعا، بولاشاق ۇرپاق تاربيەسىنە ارنالىپ كەلەدى.

ۇرپاق دەمەكشى، جوعارى ءبىلىمدى تاريحشى گۇللازات ەكەۋى ەكى ۇل تاربيەلەپ ءوسىردى. ەكەۋى دە جان-جاقتى جاقسى جوعارى ءبىلىم الدى. اسىلحانى ينجەنەر-ماتەماتيك، ەكىنشى جوعارى ءبىلىمى ەكونوميست. اسىلانى ينجەنەر-ەلەكترونشى، ونىڭ دا ەكىنشى جوعارى ءبىلىمى ەكونوميست. ەكەۋىنەن سۇيگەن نەمەرەلەرى داريا، داستان مەن دياس جان شۋاعى.

…اكە اڭساعان «اسەم ءومىردىڭ ادەمى جالعاسى» دەگەنىڭىز وسىنداي بولار.

دەرەك كوز: ەگەمەن قازاقستان