Álem tarıhshylary Shyńǵys qaǵannyń qazaq ekenin bile me degen suraqqa da biledi, dep jaýap beremin. Bilmeıtinder jáne bilgisi kelmeıtinder tek qana Qazaqstannyń orys tildi úkimetine táýeldi resmı tarıh ǵylymy ǵana. Olardyń Qazaqtyń ejelgi tarıhyn joǵarǵy oqý oryndarynda oqytýdan bas tartyp júrgenderi de osydan bolsa kerek.      

-      Belgili ǵalym Vladımır Belınskıı búkil sanaly ǵumyryn Altyn Orda tarıhyn zertteýge arnap, mynadaı tujyrym jasaǵan. «Álemdi jaýlaǵan áıgili qolbasshy Shyńǵys han mońǵol bolmaǵan, shyn máninde, Shyńǵysqan – qazaq». Ol óziniń bul tujyrymyn «Strana Moksel», «Moskva Ordynskaıa» atty tarıhı kitaptarynda keltirgen.

Onyń aıtýynsha, Keńestik tarıhshylar qanshama burmalaǵanmen, Shyńǵys hannyń qazaq ekendigin dáleldeıtin faktiler jetkilikti. Shyńǵys hannyń urpaqtary, Altyn Ordanyń handarynyń barlyǵy Mońǵolstanda emes, qazaq jerinde otyrǵanynyń ózi-aq osyny bildiredi, deı otyra Uly qolbasshynyń qazaq bolǵandyǵyn kóptegen naqty faktilermen dáleldeıdi.

«Mońǵol ımperıasynyń negizin qalaǵan naımandar, kereıler, qıattar men merkitter mońǵol emes, túrki

taıpalaryna jatady. Olardyń urpaqtary qazirgi Qytaı jerinde ómir súrip jatyr, tilderi qazaqsha. Temýdjınniń ákesi (qazaqsha Temirshin bolyp aıtylady) Esúgeı qıattardyń hany bolǵan. Sheshesi Oıan merkit rýynan. Shyńǵys hannyń áıeli - Bórte qazaqtyń qońyrat rýynan shyqqan. Onyń barlyq uldary túrki esimderimen ataldy. Mońǵoldarda ol kezde de, qazirde de ondaı esimder bolǵan joq. «Han» degen sózdiń ózi mońǵol emes, túrkilerdiki. Mońǵoldar ózderiniń basshylaryn «qontaıshy» dep ataǵan. Shyńǵys handy ádettegi qazaqtyń quryltaıynda han kótergen. Al mońǵoldarda mundaı sóz joq. Táńirge tabynatyn tek qazaqtar ǵana. Qaıtys bolǵandardy az adam biletin, qupıa jerge aparyp jerlegen.

Shyńǵysqan Shyǵysqa joryqqa shyqqanda túrik taıpalary ony birden moıyndady. Sondyqtan ol Qazaqstan

jerindegi kóshpendilermen soǵysqan joq.

Naımandar jáne qazaqtyń basqa rýlary Shyńǵysqan ımperıasyna onyń dúnıege keler tusynda qosyldy. Onyń Shyǵysqa joryǵy Horezm bıligindegi eldermen ǵana boldy.

«Jaqyn arada Shyńǵys hannyń qazaqtan shyqqany resmı túrde moıyndalady» dep málimdeıdi tarıhshy

Vladımır Belınskıı.

Túsinikteme: Qaıtys bolǵandaryn jerleıtin, az adam biletin qupıa jer  dep, qazaqtardyń rýlyq qaýymyn aıtyp

otyr. Ondaı qaýymdardy, shyndyǵynda da sol rýdan ózgeler bile bermeıdi.

Avar (Reseı) tarıhshysy Murat Adjı: «Adaıdyń asa úlken Muńal degen bólimi bar. Ártúrli jazbalarda, sonyń ishinde Rashıd-ad-Dınde, mońǵoldardy muǵal-muńal dep jazǵan.

Jaýynger daı – dah – adaılar jóninde ejelgi jazbalar óte kóp. Evropalyq Daqtar Rımge qarsy turǵan asa uly derjava boldy, al olardyń Azıalyq bóliginde turatyn Daılary  b.j.s. deıingi dáýirdiń 111 ǵasyrynda asa qýatty Parfıany qurdy, olardy Rımniń uly qolbasshysy Pompeıdiń ózi sol daılardy "Patshalardyń patshasy " dep moıyndap teńdessiz baǵa berdi. Men osy jaýynger uly halyq Adaılardyń H11 ǵasyrda Shyńǵys qaǵandy dúnıege ákelgenine eshqandaı kúmán keltirmeımin.

Adaı rýy. Bul «Muńaldyń qupıa shejiresinde» Baıulylar quramyndaǵy Shyńǵysqannyń nemere aǵasy Ońǵyrdyń eli. Meniń deregimde H111 ǵasyrdaǵy Baıaýyttyń urpaqtary Baıuly quramyndaǵy Adaılar bolyp tabylady».

«Mońǵoldar taıpasy Bordjıgın (Bóri jigi M.Q.) men Taıdjıýt (Adaı jurt M.Q.) rýlarynan turdy. ...Tutqyndardyń arasynda Djırgoadaı (Jorǵa Adaı M.Q.) atty jas adam boldy, ol taıdjıýttardyń Iısýt rýynan edi. Ony Shyńǵysqannyń aldyna alyp kelgende, ol jaýlap alýshynyń astyndaǵy atty óltirgendigin moıyndady. Shyńǵysqanǵa jas jigit unap qaldy, ony keshirdi jáne ózine qyzmetke aldy. Jańa qyzmetshisin bolǵan oqıǵanyń qurmetine Djebe (sadaq oǵy) dep atady. Djebeniń mańdaıyna Mońǵol Imperıasynyń joǵary qolbasshylarynyń biri bolý jazyldy. («Shyńǵysqan álemdi jaýlaýshy» Leo de Hartog).

Túsinikteme: Jebe Adaıdyń rýlyq tańbasy bolyp tabylady.

Orystyń belgili ǵalymy L.L.Vıktorova: «Sol kezdiń mońǵoldary úshin ata-babalarynyń ónegesi urpaǵynyń jadynda jattalyp qalýyna umtylý, dástúrge jáne týystyq qatynasqa erekshe qurmetpen qaraý tán bolǵan. Ózderiniń shyqqan ata-tegin jańylyssyz jatqa biletin bilgir shejireshiler óz bilimderin balalaryna uqyptylyqpen berip otyrǵan. Sol sebepti de shejire kitaptary birinshi derekkózdik mánge ıe».

Túsinikteme: Bul orys ǵalymynyń qazaq rýlyq shejiresine bergen baǵasy. Bul shynynda da solaı bolatyn.

Adaı shejiresi, kóptegen qarapaıym qazaq rýlarynyń shejiresi emes, ol búkil álemniń jáne sonymen qatar búkil

qazaqtyń shejiresi bolyp tabylady.

«Jylnamalar jınaǵynyń» avtory «mońǵoldyń shyqqan tegi - túrik» dep aıqyn kórsetken.

Túsinikteme: Eńbektiń avtory Rashıd ad-Dın Fazdýllah ıbn Abýl-Haır Alı Hamadanı – Mońǵol ımperıasynyń dáýirlep turǵan keziniń kóz kórgen kýágeri, Shyńǵys hannyń tikeleı urpaǵy Ǵazan han men Oljaıtý hannyń ýáziri bolǵan adam. Osy arada basyn ashyp aıta keter bir másele – bul eńbektiń avtorlyǵy bir adamǵa telingenimen, shyn máninde, «Jylnamalar jınaǵy» (1300-1310 j.j.) – ujymdyq eńbektiń jemisi. Zamanynda bilikti bıleýshilerdiń biri bolǵan Ǵazan han ǵulama ýáziri Rashıd ad-Dınge arnaıy tapsyrma berip, qasyna muńǵul halyqtarynyń tarıhyn meılinshe tereń biletin, dalanyń teńdessiz shejireshisi Bolat bastaǵan alty mońǵol shejireshisi men sol kezdiń eń myqty dep eseptelinetin birneshe bilikti tarıhshysyn (Abdýllah Qashanı, Ahmed Býharı jáne t.b.) qosyp, osy eńbekti jazǵyzǵan. Sondyqtan da bul eńbekti óz zamanynyń bilimdi de bilikti mamandary birigip shyǵarǵan ensıklopedıalyq jınaq deý artyq aıtqandyq bolmaıdy.

Mine, osy ensıklopedıalyq eńbekte mońǵol halyqtarynyń shyǵý tegine

qatysty: «Barlyq mońǵoldar, túrik taıpalary jáne barlyq dala turǵyndary Abýldja hannyń tuqymynan taraıdy», - dep, aq qaǵazǵa qara sıamen ap-anyq etip jazylǵan. Avtordyń mundaǵy «Abýldja-han» dep otyrǵany búkil túrik halyqtarynyń túp atasy dep eseptelinetin Nuh paıǵambardyń balasy Iafet (Iafes).

Arnaıy tapsyrmamen mońǵoldar tarıhyn jazýǵa arnalǵan shyǵarmanyń

birinshi tomynyń birinshi kitabynyń mońǵol halyqtarynyń paıda bolýy men olardyń túrli taıpalarǵa bólinýine arnalmaı, «Túrik halyqtarynyń paıda bolýy jáne olardyń túrli taıpalarǵa bólinýiniń jaǵdaıy týraly» dep atalyp, tek túrik halyqtaryna arnalýy – sol túp bastaýdyń birligin, ıaǵnı muńǵuldardyń shyqqan teginiń túrik jáne onyń tarıhı shyndyq ekenin moıyndaýdan jasalyp otyrǵan is ekenin paıymdaý onsha qıyndyq týǵyzbaıdy. Eger sol kezde mundaı moıyndaý bolmasa, Birinshi kitap túrik halyqtaryna arnalmas edi...

Orys generaly Ivanın, monǵoldardy – jartylaı jabaıy baqtashylar dep baǵalady. Onyń pikirinshe baqtashy monǵoldar, 1211-1216 jyldar aralyǵynda Szın ımeperıasyn jaýlap alǵannan keıin olardan soǵysý taktıkasy men strategıasyn úırenip, bul ǵylymdy jetik meńgergeni sonsha jarty álemdi baǵyndyryp, ózderiniń ustazdarynan da asyp túsken. (O voennom ıskýstve prı Chıngısqane ı Tamerlane. Almaty. Sanat. 1998. 28 bet). Osyndaı pikir bildirgende Ivanın, 100 myń ǵana áskeri bar, áskerı ǵylymdy meńgermegen monǵoldardyń ózderinen 3 ese kóp, soǵys ónerin jete meńgergen qytaılardy qalaısha jeńýi múmkin ekendigin oı eleginen ótkizýge sanasy, ıaǵnı aqyly men bilimi jetpegen. Logıka boıynsha soǵysýdyń taktıkasy men strategıasyn bilmeıtin baqtashy monǵoldar, ózderinen 3 ese kóp, áskerı ǵylymy men tehnıkasy damyǵan, soǵys ónerin jete meńgergen qytaı áskerin jeńýi, múmkin emes. Olaı bolsa, Ivanınniń monǵoldardy – jartylaı jabaıy baqtashylar retinde baǵalaıtyny jáne olar, soǵysýdy qytaılardan úırengen deıtin pikiri túp – tamyrymen qate.

Sebebi evropalyqtar, Shyńǵysqan basqarǵan monǵoldardyń Orta Azıadaǵy Horezm memleketine jasaǵan shabýylyn, jabaıy kóshpeli taıpalardyń órkenıetti elge jasaǵan shapqynshylyǵy, dep qabyldady. Olar, monǵoldardy damymaı artta qalǵan jabaıylar, dep túsinip, olardyń Qaıyrhan men horezmshah Muhammedti jazalaý úshin Horezm eline jasaǵan joryǵyn, jabaıy jyrtqysh ańnyń adamǵa tarpa bas salatyn shabýylyna teńedi. Horezm áskeriniń Shyńǵysqan áskerinen jeńilýin, horezmshah Muhammedtiń soǵys taktıkasynda jibergen qateliginen bolǵan kezdeısoq jeńilis, dep baǵalady. Al, Shyńǵysqandy – álemdi jaýlap alýdy maqsat tutqan baqqumar, qanysher, jaýyz, ózimshil ozbyr bıleýshi beınesinde berdi. Evropa, arab jáne orys tarıhnamalarynda bildirilgen osyndaı pikirler men tujyrymdardyń, teńeýler men baǵalaýlardyń Shyńǵysqan men monǵoldar týraly shyndyqqa qanshalyqty janasatyndyǵyn tarıhı-etnologıalyq, arheologıalyq faktiler men adamzat qoǵamy óristeı damýynyń tarıhy negizinde qarastyryp kóreıik.

Shyńǵysqan basqarýyndaǵy monǵoldar, 1211 jyly Szın ımperıasynyń Ýsha qalasyna shabýyl jasap, tórt jyldyń ishinde Qytaıdyń soltústigin, Orta Qytaı jazyǵyndaǵy astanasy Pekındi, 1215 jyly basyp alǵan kezde monǵol áskeriniń sany 100 myń ǵana, al Qytaı áskeri, olardan 3 ese kóp bolǵan. Monǵoldar, 1219 jyly Horezm memleketine qarsy soǵys ashqan kezde olardyń áskeriniń sany 150 myń, al horezmshah áskeri, olardan 3 esege jýyq kóp bolǵan. Osyǵan qaramastan Shyńǵysqan áskeri, Szın ımperıasynyń astanasyn alyp, tolyq bolmasa da jartylaı baǵyndyrdy, al Horezm memleketiniń áskerin kúırete jeńip, ony da tolyq baǵyndyrdy. Reseıdiń XIX ǵasyrdaǵy áskerı tarıhshysy, general M.I.Ivanın, monǵoldardyń soǵys júrgizý taktıkasyn arnaıy zerttep «O voennom ıskýstve prı Chıngısqane ı Tamerlane» deıtin zertteý jazǵan (Almaty. Sanat. 1998). Egerde monǵoldardyń soǵysý taktıkasyna arnalyp zertteý jazylǵan bolsa, onda monǵoldarda áskerı ǵylym jaqsy damyǵan. Egerde monǵoldarda áskerı ǵylym jaqsy damyǵan bolsa, onda olar, damymaı arta qalǵan jabaıy halyq bolmaǵan. Qandaı da bir ǵylymmen aınalysyp ony damytý, adam ıntellektisiniń bir deńgeıde toqyrap qalmaı damý ústinde bolǵandyǵyn dáleldeıtin fızıologıalyq fakti». (S.A.Kozın. Qupıa shejire. M-L. 1941. §200,201).

«Belgili tarıhshy G.N.Vernadskıı 1913 jyly Sankt-Peterbýrg

ýnıversıtetinde oqyǵan leksıasynda Mońǵol ımperıasynyń 1331 jylǵy kartasynda orys jeri de «Alash» quramyna kiretindigin, onyń ımperıanyń Qıyr Soltústik batystaǵy ajyramas bóligi ekendigin atap aıtady. Bul derek bizge «Alash etnonıminiń túp-tórkinine búgingiden múldem basqa tanym tuǵyrynan, maǵyna munarasynan qaraýdy talap etedi» (T.Jurtbaı. Túrkistan gazeti. №23 (653). 18.01.2007).

Alash pen Qazaq sınonım emes pe? Mońǵoldyń teginiń kazaq ekendigine

budan artyq qandaı dálel kerek.

Orys tarıhshysy Aleksandr Býshkov «Shyńǵys han jáne beımálim Azıa»

kitabynda: Mońǵoldardyń jartysynan kóbi qazirgi kezeńde kıiz úıdi meken etedi, al turǵyndardyń bilim deńgeıi óte tómen dárejede. Iaǵnı, Shyńǵys hannyń tegi túrki bolǵandyǵyna súıeneıik… Shyńǵys hannyń mońǵol bolýy esh múmkin emes. Osy jerde túrkiler jaıynda másele qozǵalyp otyr. Óte iri kólemde dúnıeni jaýlap alý úshin tek qana úlken orda ǵana emes, sonymen birge bes qarýy saı, daıyndyǵy mol ásker kerek. Mońǵoldar ulttyq salt-dástúr men memlekettilikten jurdaı bolǵandyqtan, olar az ýaqyt ishinde ásker quryp úlgere almas edi, osylaısha bizde Azıada Hİİİ ǵasyrda memlekettilikti qurý, kásibı áskerdi jasaqtaý, basqarýshylyq júıeni uıymdastyrýdyń tájirıbesine kim ıe bolǵan degen eń qarapaıym máseleniń sheshimin tapqandaımyz… Bul suraqtyń jaýabyn izdep jatýdyń qajeti shamaly. Suraqtyń jaýaby anyq. Olar, árıne, san ǵasyrlyq qaǵanat pen memleket kurý tájirıbesi bar túrki taıpalary ekeni sózsiz. Demografıalyq eseppen XXI ǵasyrdy Hİİİ ǵasyrmen salystyratyn bolsaq, onda sol kezdegi mońǵoldardyń sany 50-60 myń adamdy ǵana quraıtyn. Al Shyńǵys hannyń áskeri 300 myń adamǵa deıin jetetin. Mońǵoldarǵa aqıqatty ajyratyp alýdyń ýaqyty kelgendeı, sondyqtan da olar ózge halyqtyń tarıhyna talaspaýlary tıis.

Odan ári Aleksandr Býshkov bylaı dep jazady: “Mońǵol jazýy HVİİ

ǵasyrda qalyptasty. Sondyqtan da qazirgi kezeńde Shyńǵys hanǵa jaqyn bolyp keletin eshqandaı jylnama derekter joqtyń qasy”.

1950 jyldardaǵy Qytaı qazaqtary kótirilisshileriniń basshysy Ospan

batyr jaıly aǵylshyn jazýshysy Gofedeı Lıas «Ospan batyr eger budan 5-6 ǵasyr buryn dúnıege kelgende atalary Móńke, Shyńǵys, Temirlan deńgeıles uly qolbasshy bolar edi» - dep jazypty. («Namys». №1 (60). qańtar 2010 jyl).

Aǵylshyndar Shyńǵys hannyń teginiń qazaq ekenin bilmese, G.Lıas bulaı

dep jazbaǵan bolar edi.

HİH ǵasyrda jasaǵan orys oqymystysy N.Arıstov «...keıbiriniń túp negizi

myń, myń jarym jylǵa ketetin, ejelgi tarıhtan tanymal belgili taıpa, rýlardyń kúni búginge deıin sol ataýmen saqtalyp kelgenine tań qalamyn. Iaǵnı, qazirgi belgili rý, taıpalardyń kópshiligi ejelgi etnonımderdi keıingi zamanǵa jetkizýshi ǵana emes, sol eskilikti jurttardyń naqpa-naq ózi bolmasa da, túrlengen, túlep, jańǵyrǵan anyq murageri. "Arǵy tarıhta tańbalanǵan ataly rýlardyń barlyǵy derlik búgingi qazaq arasynan tabylady”.

Túsinikteme: Bul shynynda da solaı, búkil álem elderiniń túp qazyǵy

qazaqtyń quramynda jáne onyń rýlyq shejiresinde tolyqtaı saqtalyp qalǵan.

1984 jyldyń tamyzynda Brıtanıa galymy Norton Djefferson Shynǵysqan jaıynda maqala jazyp, Shyńǵysqandy qazaq dep jarıalaǵan.

«Shyndyq qap túbinde jatpaıdy» degen halyq maqal-mátelderine sáıkes

Shyńǵys hannyń álem halyqtary tarıhyndaǵy úlesi tıisti shyndyqta jazylýy tıis. Shyńǵys hanǵa ádil baǵa berýshi ǵalymdardyń biri – doktor Erenjen Hara-Davan. Onyń «Chıngızhan kak polkovodes ı ego nasledıe» (Kúltýrno – ıstorıcheskıı ocherk Mongolskoı ımperıı HII-HIII vekov. – Belgrad, 1929) atty eńbegin ataýǵa bolady. Bul týyndy erterekte jaryq kórse de, kitap avtorynyń mońǵol ultynan ári onyń Shyńǵysqan ómiri men ol qurǵan ımperıanyń uzaq dáýirlegeni týraly jazǵan shyndyǵy Keńes ókimetine unamady. Sondyqtan ol kópshilik oqyrmannyń qolyna tıgen joq. Keńes úkimeti ydyraǵan soń, ol óz tól ataýymen orys tilinde, 1992 jyly Almatyda 100 000 danamen basylyp shyǵaryldy. Erenjen Hara-Davan Shyńǵys handy danyshpan qolbasshy, kemeńger elbasy, kóregen saıasatker dep sıpattaı kele, onyń bilgirligin, halyqtardyń ádet-ǵurypyn, mádenıetin saqtaǵanyn, sonymen birge ózi qurǵan ımperıanyń basqarý júıelerin, áskerı qurylymy men saıası qarym-qatynastaryn qalaı uıymdastyrǵanyn dáıekti derektermen beredi. Shyńǵysqanǵa ádil ári durys baǵa bergen ǵalymdar Erenjen Hara-Davanmen ǵana shektelmeıdi.

Olardyń qatarynda fransýz ǵalymy Rene Grýsse de bar. Onyń «Imperıa stepeı: Attıla, Chıngısqan, Tamerlan» dep atalatyn eńbegi Uly dalanyń úsh tarıhı tulǵasyna arnalǵan. Eńbek  Shyńǵysqan ımperıasynyń shynaıy tarıhyn asha bilgen. Ortalyq Azıa etnostaryn qaıta biriktirýde Shyńǵysqan ushan-teńiz qajyrly eńbek etip, álemge óz ımperıasyn pash etti. Ol úsh ǵasyrdaı ómir súrdi. Bul ımperıanyń basym etnostary túrikter bolǵany da barshaǵa málim. Olardyń sol ımperıalardy dúnıege ákelýde sheshýshi qyzmet atqarǵany barshaǵa aıan», - depjazady.

Bıylǵy 2015 jyldyń 1 qańtarynda «Jańalyqtarda» Brıtan gazeti Shyńǵys handy QAZAQ dep jazyp jatyr degen aıdarmen maqala jarıalanǵan.

«Aǵylshyndardyń “The Guardian” gazeti “Postsovettik álem: Mundaǵy 15 memleket týraly sizge eń aldymen neni bilý kerek” dep atalatyn maqalasynda Qazaqstanǵa arnaıy toqtalyp ótip, álemge áıgili tulǵa Shyńǵys handy eń tanymal qazaq (ımperator) dep jazypty. Al Boratty oıdan shyǵarylǵan keıipker dep atap ótken eken» … (http://www.theguardian.com/world/2014/jun/09/-sp-profiles-post-soviet-states).

-  Shyńǵysqan – Eýropa tórinde (19 sáýir 2012 jyl). Jýyrda reseılik Dashı Namdakovtyń jobasy boıynsha qoladan quıylǵan attyly Shyńǵys hannyń bes metrlik músini London jurtyna usynyldy. Tas músin Gaıd-parktyń soltústik-shyǵys bóliginen «qonys tepti».

Shyńǵys qaǵannyń eskertkishi býráttyń sýretshisi, usta ári zergeri  Londondaǵy «Helsıon» galereıasynda qoıylǵan retrospektıv týyndylarynyń qurmetine arnalǵan. «Kóshpendiler álemi» atty kórme 5 mamyr men 7 shilde aralyǵynda jurtshylyqqa kerege jaımaq.

Shyńǵys hannyń qysyńqy kózi jerge qaraǵan kúıi, alaqandaryn tómennen tiregen aýaǵa jaıǵan beınesi kóz tartady.

«Bul jumys arqyly men tarıhı tulǵany beıneleýden góri, aspannan túsken kúıi adamdarǵa QAIYRYM MEN DANALYQ sepken tulǵany kórsetýge tyrystym. Shyńǵys hannyń tiri kezindegi beınesi qalǵan joq, onyń ústine derekti aıǵaqtar bir birine qaıshy keledi, sondyqtan músin-tulǵany óz qıalymdaǵydaı etip somdadym».

Muńal (Mońǵol)  qaǵanatyn qurǵan qaharly qaǵannyń qola músini ishki qýatyn syrtqa tebýimen asa erekshe. Shyńǵys qaǵan áskerı jaraqpen atqa qonǵan kúıi aspannan túskendeı áser beredi. «Men bul músindi synyqtan jınap-tergendeımin. Shamasy maǵan epıkalyq keıipkerdi somdaý bostandyq bergen syqyldy. Ózim sondaı maqsat qoıdym, sol sebepti de músin sondaı aspandyq, áýelik sıpatqa ıe boldy», – deıdi avtor. (http://www.minber.kz/2012/04).

Shyńǵys qaǵan atamyzdyń osyndaı músini Qazaq dalasynda boı kóterýi kerek edi. Degenmen áli de kesh emes. 

 -    «Qazaqtyń rý, taıpalarynyń tańbalary, mońǵol jylqylarynyń tańbalary, Mońǵol Handyǵynyń teńgeleri, sondaı-aq, ulttyq yrymdary, mádenıet, salt-dástúrlerin salystyra qortyndylap, Qazaq pen Mońǵoldyń arasynda asa erekshe baılanys bar degen túıinge kelgen edim. Osy genetıka zertteýi degen nárse alǵash paıda bolysymen, Qazaqtarda Mońǵoldardiki dep atalatyn Gaplogrýpp S3 nelikten sonsha joǵary bolady degendi anyqtaý úshin Qazaqstannyń bir top bıologshylary, tarıhshylary bas qosady. Keńes Odaǵy tarapynan Qazaq ultyn erte zamandarda sary shashty, kók kózdi, uzyn boıly Eýropa turpatty bolǵan, Mońǵol shapqynshylyǵy kezinde zorlanyp qyz, kelinshekteri kóptep bala kótergendikten, Azıa turpatyna aýysty degen úgit júrgizetin. Buny Qazaqstan ulysy táýelsizdik alyp, jeke shyǵa bastaǵan kezden Qazaq ultyn qurtyp, ulttyq azattyq pen maqtanysh sezimin joıýǵa arnalǵan qasaqana mı tazartý ekendigin moıyndaıtyn boldy.

Meniń oıymsha, shet eldikter Qazaq, Mońǵoldyń tarıhı baılanysyn umyttyrýdy qalaıtyn sıaqty. 2009 jyly Orystyń zertteýshisi Sergeı Karjavın: «Eýropa tekti Qazaq ulty Gaplogrýpp S3-ti bolýy –  Jońǵar handyǵyna berilip, zorlanǵannan bolǵan. Demek, búgingi kúngi Mońǵoldar – ejelgi Mońǵoldar emes, Mánji, Qytaılar bolmaq» degen 56 bettik jalǵan zertteý materıalyn jaryqqa shyǵardy. Karjavın degen adamnyń basqynshylyq kózqaraspen mundaı nárse jasaǵany anyq edi. Nege deseńiz, ádettegi zertteý materıaly 3-10, joǵarǵysy 15-20 betten turady. Jáne de, eshqandaı bıologıadan bilimi joq adam bolsa da 12 betti salystyra qaraýǵa óte ońaı.

...Biraq, kóptegen Mońǵoldardyń Ú-DNK Gaplogrýpp-i S3 bolady. Bul Gaplogrýpp S-dan shyqqan. S jáne F osydan 60 000 jyl buryn ajyraǵan. Olaı bolsa, talaı jyldar boıy kórshiles ómir súrgen Mońǵoldar Qytaı, Koreıa, Tıbet, Japon sıaqty Azıa elderiniń adamdarynan ýaqyt aǵymymen tektik turǵydan qanshalyqty alys bolsa, soǵan sáıkes dúnıe-tanym, salt-dástúr, mádenıeti jaǵynan sonshalyq alys turatyny qyzyqtyrady. Bir jyldyń aldynda ma deımin, Mońǵol men Koreıa shyǵý tegi jaǵynan bir degen maqala jaryq kórgen-di. Endi sol maqalany men genetıkalyq zertteýim arqyly joqqa shyǵaryp otyrmyn. Mońǵoldarǵa eń jaqyn ult –  Qazaq ulty. Jalpy dúnıedegi adamdardyń 90 paıyzy Gaplogrýpp Ǵ-dan taraıdy, biz qalǵan 10 paıyzyn enshileımiz desek, tipten Qyzyl Kitapqa jazylýǵa jaqyn turǵanymyz joq pa (kúldi)».  (Batbaıarın Herlen. mońǵol tarıhshysy 8.10.2015 jyl  (http://ult.kz/?p=6233#comment-4417).

Bul tizimdi áli de kóptep jalǵastyra berýge bolady...

«Tórteýiń ózara tatý bolyńdar, bir-birińe jaýlyq oılamańdar».