Elimizde osy kúnderi Ulttyq biryńǵaı testileý-degen atpen jurtqa tanys, mektep bitirýshilerdiń bilimin synaý júıesi jumys istep jatyr. Bul júıe boıynsha alynǵan test nátıjesi, jalpy jáne orta bilim uıymdary boıynsha memlekettik attestasıanyń qorytyndysy jáne túlekterdiń kolejder men joǵary oqý oryndaryna qabyldanýdyń emtıhany eseptelinedi. Qazaqstan qoǵamynda testiń qoldanylýyna baılanysty pikir qaıshylyǵy bar. Ol týraly aıtylyp, jazylyp keledi. Meniń ortaǵa salarym ol emes, aıtpaǵym orys tilinde Edınoe nasıonalnoe testırovanıe-degen atpen sanamyzǵa engen, qazaqshasy qysqasha UBT -dep atalatyn osy ataýǵa baılanysty bolyp otyr.
Ulttyq biryńǵaı testileý – osy bir bilim men ǵylym salasyndaǵy aty shýly, máni men mańyzy zor, jas urpaqtyń bolashaǵy men taǵdyryna yqpaly meıilinshe úlken is-sharanyń ataýyna kóz salyp, saralap oılanaıyqshy, ana tilimizdiń tabıǵatyna qansha saı kelip tur? Atynda turǵan ne bar, zaty durys bolsa boldy emes pe? –deıtin qazaqy nem kettilikpen qaraıtyn aǵaıyndar da bar, joq olaı, emes, árqandaı ıgi bastamanyń basy durys bolýy shart, ol úshin onyń aty da, durys bolýy tıis. "Ulttyq biryńǵaı testileý"-bir sydyryp oqyǵanda qulaqqa da, kóńilgede tompaq kelip jatqan joq. Alaıda, zer sala qarasańyz, múlde basqa...
Al endi, osy úsh aýyz sózdi taldap kóreıik. "Ulttyq"- sózi ult-degen túbirden shyǵyp otyr. Al ult degenimiz– jer betindegi belgili bir tirshilik aımaǵy men áleýmettik ortanyń biliginde jatqan salt- dástúri, turmys-tirshiligi, sharýashylyq kásibi, minez-qulqy, tili men mádenı murasy bir halyqtar toby. Olaı bolsa, qazaq, orys, qytaı, ózbek ulttarynyń jeke qasıetteri ulttyq-degen sózge keledi. Al bizde ulttyq – sózi memlekettik –degen uǵym berip keledi. Ulttyq ýnıversıtet, ulttyq kompanıa degender osy negizde paıda bolǵan ataýlar. Memleket — belgili bir aýmaqqa ıelik etip, sol jerdegi halyqtyń erkin damýyna múmkindik beretin, qoǵam tabıǵatynan týyndaıtyn ortaq isterdi atqarýǵa qajetti basqarýdyń joǵarǵy dárejede uıymdasqan júıesi, saıası bılik uıymy. Sondyqtan memleket pen ult arasyndaǵy uǵym men mindet, quqyq pen múdde aıyrmashylyǵyn aıqyndap alǵanymyz jón. Biz túlekterdi ultyna qaraı testileýge qatystyryp jatqanymyz joq, bári de Qazaqstan Respýblıkasynyń teń quqyly azamattary retinde bir ýaqytta, bir orynda emtıhan tapsyryp jatyr. Demek, ulttyq emes, memlekettik bolýy tıis. Bizdiń elde ulttyq degen sózdiń memlekettik degen maǵanada qoldanylýy – keńes odaǵynyń barsha keńes halqyn bir ǵana ult etemin degen jymysqy saıasatynyń sarqyny. Qazirgi naryqtyq memleketimizde ult pen memlekettiń ara jigin ashyp alǵanymyz jón.
Endi "Biryńǵaı"- sózine toqtalaıyq. Biryńǵaı – kileń, tek bir ǵana túr, sort, tús, jynys, jasty bildiretin shekti uǵymdaǵy, sandyq-mólsher sóz. Mysaly, biryńǵaı qyzyl kıim, biryńǵaı áıelder nemese qazaqtar-degendeı. Al testileýde jynysyna, jasyna, túrine, ultyna qarap jatqamyz joq qoı, tek, bıylǵy túlekter jappaı qatysyp jatyr. Sol úshin biryńǵaı sózine qaraǵanda birtutas-degen sózdi qoldaný yńǵaıly. Al sońǵy sóz "Testileý"-ge keleıik. Bul sóz qazaqy sóz emes, tipti, orys tili úshinde kirme sóz. Testtiń aýqymy keń ataý. Ol – synaq, baqylaý, taldaý, tekserý degendeı túrli maǵana beredi. Adamdar densaýlyǵyna baılanysty, psıhologıalyq jaǵdaıyna qatysty, tipti, júktilikti bilý úshinde test ótkizedi. Al qazaqta emtıhan degen tek, shákirtterdiń bilimin ǵana qadaǵalap, eksheý uǵymyn bildiretin arnaýly ataý bar.
Qazaq Ulttyq ensıklopedıasynda: Qazaqstanda emtıhan qabyldaý alǵash ret Altynsarın mektepterinde qoldanyldy - degen anyqtama da bar. Klasık jazýshylardyń shyǵarmalarynda da bul sóz kezdesedi. B.Soqpaqbaevtyń «Alystaǵy aýylynda»Bolat jetinshi klastyń eń sońǵy emtıhanyn tapsyrǵan kúnniń erteńine úıine aýdannan bir júk mashınasy keldi. Emtıhan sózi qazir de qoldanysta bar, sol úshin ony testileý degen túbi jat, mánisi máńgúrt sózdiń ornyn bastyrý kerek.
Qoryta aıtqanda, Edınoe nasıonalnoe testırovanıe - degen tirkestiń qazaqsha aýdarmasy - Ulttyq biryńǵaı testileý –ana tilimizdiń tabıǵatyna saı kelmeıdi. Bul bizdegi aldymen orys tilinde oılap, ataýyn qarastyrǵannan keıin ǵana onyń qazaq tilindegi balamasyn samarqaý, salqyn, sarań izdeıtin kúndelikti ádetimizdiń nátıjesi. Mátinniń eki tildegi maǵanasy birdeı bolsyn - degen talap negizinde orys tiliniń jalpy qaı sala boıynsha qazaq tilinen ústem bolýy, onyń negiz ári standart bolýymen, al qazaq tiliniń balamaly til bolyp qalýyn qalyptastyrdy. Sonyń saldarynan qazaq tilindegi aýdarmalar kúlkili, uıatty, mánsiz, maǵanasyz bolyp jatyr. Aýdarma sátti shyǵýy úshin:
- Aýdarmashy eki tildi tereń, jetkilikti meńgerip qalmastan, eki halyqtyń dástúrin, mádenıetin, dúnıetanymyn jaqsy bilýi tıis. Sonda baspa-bas aýdarý, jalań aýdarý bolmaıdy.
- Aýdarmashyda mol, jan-jaqtyly bilim bolýy jáne úzdiksiz izdenisi bolýy tıis.
- Qandaı dúnıe bolmasyn aldymen qazaqshasy jasalyp, sońynan basqa tilge aýdarylýy kerek.
Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini - Ulttyq biryńǵaı testileýdi (UBT) Memlekettik birtutas emtıhan (MBE) dep ózgertý kerek dep oılaımyn.
Qaster Sarqytqan
Abaı atyndaǵy QazUPÝ Eltaný jáne týrızm kafedrasy dosenti
